Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան 99ա­մեա­կ

Յով­սէփ ­Պա­րա­զեան

Եր­կու տա­րի ա­ռաջ, հա­մայն հա­յու­թիւ­նը ար­ժա­նի շու­քով նշեց ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հա­րիւ­րա­մեա­կը։ ­Տա­րի մը վերջ՝ պի­տի նշէ հա­րիւ­րա­մեակ մը եւս՝ ­Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին Ա­զատ ու Ան­կախ ­Հան­րա­պե­տու­թեա­նը։ Երկ­րոր­դը յա­ջո­ղե­ցաւ ա­ռա­ջի­նէն ե­րեք տա­րի ետք, կամ ա­ռա­ջի­նը՝ երկ­րոր­դէն ե­րեք տա­րի ա­ռաջ միայն։ Այս եր­կու տա­րե­թո­ւա­յին թուկան­նե­րը միշտ ալ ըն­թա­ցած են միաս­նա­բար, ե՛ւ պատ­մու­թեան, ե՛ւ հա­յու կեան­քին մէջ, ինչ­պէս ցաւն ու ու­րա­խու­թիւ­նը, կո­տո­րածն ու յաղ­թա­նա­կը, ան­ցեալն ու ա­պա­գան, ողբն ու յոյ­սը, ժա­մա­նակն ու վկա­յու­թիւ­նը, աս­տի­ճա­նա­բար ա­ճող ու զար­գա­ցող հայ­րե­նա­սի­րու­թիւնն ու խիղ­ճին վրայ պարտք դրուած գա­ղա­փար­նե­րը։
­Հա­յու ա­ռա­ջին ան­կա­խու­թիւ­նը ծնունդ ա­ռաւ դի­ցա­բա­նա­կան դա­րե­րուն, երբ ա­ռաս­պե­լա­յին ժա­մա­նակ­նե­րու ­Նո­յեան ­Տա­պա­նէն դուրս՝ իր խու­զար­կու թե­ւե­րը յանդգ­նօ­րէն թա­փա­հա­րող ա­ղաւ­նին, ո­րո­նող թռիչ­քէ մը ետք դէ­պի նոր ու ան­ծա­նօթ լեռ­նաշ­խար­հը, խա­ղա­ղու­թիւ­նը խորհր­դան­շող ձի­թե­նեաց կա­նաչ ճիւղ մը կտու­ցին սեղ­մած, վե­րա­դար­ձաւ տա­պա­նի կամր­ջա­կին վրայ, նո­րահ­նար հայ­րե­նի­քի մը՝ օ­դի, հո­ղի, ջու­րի եւ լե­րան իր թրթռուն պատ­գա­մը ա­ւե­տե­լով, այդ վայ­րին մէջ ինք­նա­կո­չօ­րէն ոտք կո­խող ա­ռա­ջին մար­դոց հո­վո­ւեր­գա­կան հայ­րե­նի­քի ա­րե­նակ­ցա­կան ա­պա­գայ կա­պի հնչե­ղու­թեամբ։
­Տե­սակ մը, այս­պէ՛ս ծնունդ ա­ռաւ ձի­թե­նիի ան­մա­հու­թեան, հո­ղի ու­ժին եւ խոստմ­նա­լից ա­պա­գա­յի մը ներշն­չող պատ­գա­մը, հայ­րե­նա­կան խոս­տու­մը։
­Դա­րեր ետք՝ մեր ազ­գը՝ սնու­ցիչ ձի­թե­նին փո­խա­րի­նեց հա­տիկ-հա­տիկ ի­րար քով սեղ­մօ­րէն գիր­կընդ­խառ­նո­ւած կարմ­րա­գոյն նու­ռի ժա­ռան­գա­կա­նու­թեան կեն­սա­գոր­ծու­մը տե­ւա­կա­նաց­նող խոր­հուր­դի կեն­դա­նի պատ­գա­մի յե­նա­րա­նով։ Այդ օ­րէն սկսանք նա­խա­տե­սել մեր ազ­գա­յին ա­պա­գան։ Որ­քան մեծ­ցանք՝ ­Հա­յաս­տա­նը ա­ւե­լի յայտ­նա­բե­րե­ցինք։
­Հա­յոց նու­ռի խոր­հուր­դը խիղ­ճով ու հա­ւատ­քով մրցե­ցաւ մեր կեան­քի լաւ կամ գէշ դա­րաշր­ջան­նե­րու ա­նէծք­նե­րուն հետ, ու հա­սաւ իր պար­զու­նակ կեր­պա­րը նո­ւի­րա­կա­նաց­նող ­Սօս ­Սար­գի­սեա­նի «­Նա­հա­պետ» ժա­պա­ւէ­նի բոր­բո­քած մար­տու­նա­կու­թեան ինք­նա­թե­լադ­րու­թեան, ուր հնա­մե­նի պատ­գամ­ներ միա­ձու­լո­ւե­ցան ժա­մա­նա­կա­կից յու­շի ու յու­շագ­րա­կան պատ­մու­թեան հետ ու ձեռք-ձեռ­քի տո­ւած անվրէ­պօ­րէն քա­լե­ցին դէ­պի յա­ւեր­ժա­կան տա­փաս­տան­ներ, վե­րա­նո­րո­գե­լով մեր պատ­մա­խօ­սա­կան յանձ­նա­ռու­թիւն­նե­րը եւ վե­րար­ժե­ւո­րե­լով հայ ժո­ղո­վուր­դի զար­գա­ցող ու բիւ­րե­ղա­ցող տես­լա­կան­նե­րը՝ ա­պա­գայ ազ­գա­յին ժա­ռան­գա­կա­նու­թեան մը տագ­նա­պա­հար ժա­մա­նա­կա­ցոյ­ցով։
­Նու­ռը՝ կար­միր թէ ա­րիւ­նոտ, ա­ռա­ջին յոյ­սը ե­ղաւ, որ կեն­սա­գոր­ծո­ւե­ցաւ հա­յոց կեան­քի ու ան­կա­խու­թեան յա­րա­տեւ­ման ի­մաս­տին հետ։
­Քիչ մը խո­րա­նա­լով մեր խորհր­դա­նիշ­նե­րու են­թա­հո­ղին մէջ հաս­տա­տենք, որ ան­կա­խու­թիւ­նը ժա­մա­նա­կա­ւոր ու ան­ցո­ղա­կի ի­մաստ­նե­րու հետ լուրջ կապ չէ ու­նե­ցած, այլ յա­րա­տեւ­ման տա­նող գա­ղա­փա­րի տե­ւա­կա­նաց­ման խոր­հուր­դի անվ­րէպ թի­րախ­նե­րու հետ։ ­Կապ ու­նե­ցած է վստա­հօ­րէն, ազ­գա­յին սահ­ման ու­նե­նա­լու ընտ­րու­թեան հետ ալ։
­Յա­ճախ հարց տո­ւած եմ, թէ հա­մա­մարդ­կա­յին ար­ժէք­նե­րը ին­չո՞ւ սրբա­ցո­ւած չեն։ Դպ­րոց­նե­րուն մէջ սրբա­ցու­մի ի­մաս­տը ին­չո՞ւ յստակ բա­ցատ­րած չեն։ ­Թե­րեւս ո­րով­հե­տեւ սրբա­ցու­մը ինք­նին յստակ չի բա­ցատ­րո­ւիր։
Եւ այս­պէս, դա­րե­րու ըն­թաց­քին ի­մա­ցանք, սոր­վե­ցանք, իւ­րա­ցու­ցինք, թէ ան­կա­խու­թիւ­նը գի­տէ ու­ղիղ նա­յիլ հոն, ուր ան­կախ մար­դիկ նա­յիլ գի­տեն։ Ո­մանք՝ տար­բեր նա­յո­ւած­քով, տար­բեր հե­ռան­կա­րով կամ ակն­կա­լու­թեամբ. այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ՝ խոր­քա­յին նոր ո­րո­նու­մով մը ա­նոր էու­թեան եւ ոչ թէ ա­ւել­ցու­քին տի­րա­նա­լու եւ տի­րա­պե­տե­լու ան­փա­ռու­նակ հիաս­թա­փու­թեամբ։
Ան­կա­խու­թեան ու­ժը՝ ուղ­ղա­կիօ­րէն թէ ա­նուղ­ղա­կիօ­րէն իր ներշն­չած օ­րի­նա­կէն իսկ ա­ւե­լի խո­րունկ է։ ­Հա­յուն մօտ ա­նոր ներշն­չած խան­դա­ղա­տան­քը որ­դեգ­րու­ցեաւ ու իւ­րա­ցո­ւե­ցաւ ո՛չ միայն իր հայ­րե­նի­քը ա­զա­տե­լու, այլ հա­մա­մարդ­կա­յին հայ­րե­նիք­նե­րու գա­ղա­փա­րը ամ­բող­ջա­կան ար­ժէ­քի խոր­քա­յին էու­թեամբ ինք­նար­դա­րաց­նե­լու հա­մար։
Ան­կա­խու­թիւ­նը ինք­նա­թե­լադ­րե­լի կեան­քի դաս է, որ յա­ջոր­դա­կան ա­ռիթ­ներ կ­’ըն­ձե­ռէ մեր ա­զատ ա­պա­գան ճշդե­լու։ Ա­նի­կա եր­կար ժա­մա­նակ կ­’ու­զէ զա­նա­զա­նե­լու հա­մար ա­նե­րե­ւոյթ այն ներ­դաշ­նա­կու­թիւ­նը, որ կը մի­տի պաշտ­պա­նե­լու մեր կեան­քի լրիւ տե­ւո­ղու­թիւ­նը, քան թէ՝ եր­բեմն միայն բնա­կան հա­մա­րո­ւող իր իսկ լռա­կեաց նշա­նա­կու­թեան քո­ղար­կո­ւած ար­ժէ­քէն ան­դին տա­րա­մեր­ժօ­րէն թա­փա­ռող պա­տո­ւան­դան­ներ։
­Կեան­քի կաս­կա­ծե­լի, կամ ի­րենց կի­սասկզ­բուն­քա­յին ճա­նա­պար­հը չա­ւար­տած բա­նե­րը չեն հե­տագրքրեր ան­կա­յուն ու խա­խուտ ան­կա­խու­թեան։ Այս վեր­ջի­նը կը սի­րէ գործ ու­նե­նալ ոչ թէ ան­շուք ու­րո­ւա­կան­նե­րու, այլ յստակ ու բա­ցա­յայտ մար­տու­նա­կու­թեան հետ։ Ա­ւե­լին՝ մայ­րե­նի հո­ղը ծան­րօ­րէն կո­խող մար­դոց հետ, ո­րոնք ա­պա­հո­վու­թիւն ու եր­ջան­կու­թիւն կը զգան՝ քա­րի կոշ­կոռ­նե­րով կարծ­րա­ցած ու միա­խառ­նո­ւած այդ կարծր հո­ղին վրայ կո­խող մար­դոց հետ կարծ­րա­նա­լով ու քա­րա­նա­լով։ Այս ձե­ւով ան­կա­խու­թիւ­նը իր ար­ժէ­քը կը տա­րա­զա­ւո­րէ՝ երբ քիչ մը հոս է, քիչ մըն ալ հոն է։ ­Բայց՝ ա­մէ՜ն տեղ է։
Իս­կա­պէս, ան­կա­խու­թիւ­նը ա­մէն տեղ պէտք է ըլ­լայ, որ­պէս­զի իր կոշ­կոռ­նե­րը զգաց­նէ։ Կ’ու­զեմ հա­ւա­տալ, որ հայ­րե­նի­քը կը կա­պէ մեզ բո­լորս, նոյ­նիսկ ա­նոնց, որ ­Հա­յաս­տա­նէն գաղ­թե­ցին նոր պատ­մու­թիւն մը գրե­լու հա­մար։
­Մեր դա­ւա­նած ան­կա­խու­թիւ­նը ա­նո­րոշ սահ­ման չու­նի։ ­Տա­տա­նող սահ­մա­նով ան­կա­խու­թիւն մը մեր հասկ­ցած ան­կա­խու­թեան հետ կապ չի կրնար ու­նե­նալ։ ­Փաս­տօ­րէն, բռնագ­րա­ւո­ւած սահ­մա­նով ան­կա­խու­թիւն չ­’ըլ­լար, չի սի­րո­ւիր, չ­’ապ­րո­ւիր։ Ան­կա­խու­թիւ­նը՝ քննա­կան ինք­նա­գի­տակ­ցու­թիւն կ­’ու­զէ, ինք­նա­մա­տու­ցում կ­’ու­զէ, պատ­մու­թեան խիղ­ճի ճա­նա­չո­ղու­թիւն կ­’ու­զէ, բաղ­դա­տա­կան չա­փա­նիշ­ներ կ­’ու­զէ։
Ան­կա­խու­թեան հա­մար՝ հո­ղի տա­րի­քը սահ­մանն է, իսկ հայ­րե­նի­քի սահ­մա­նը կը ճշդէ իր իսկ ազ­գին պատ­մու­թիւ­նը։ ­Մեր պա­րա­գա­յին՝ այդ պատ­մու­թիւ­նը կ­’ար­տա­ցո­լայ ան­վեր­ջա­նա­լի հայ­րե­նա­սի­րու­թեան կա­րօ­տով, քա­նի հա­յը ծնած է հայ­րե­նի­քով, կամ հա­յու­թեամբ, եւ այս եր­կուքն ալ ան­ծայ­րա­ծիր ու գրա­ւիչ ի­մաստ­ներ ե­ղած են, որ կը յու­սամ, ա­րա­գօ­րէն չեն վեր­ջա­նար մօ­տիկ թէ հե­ռա­կայ ա­պա­գա­յին մէջ, այն­քան ա­տեն, որ հա­յու եւ հայ­րե­նի­քի հո­գեմ­տա­ւոր մտեր­մու­թեան ապ­րում­նե­րը կը դի­մա­նան հա­ւա­տար­մու­թեան եւ ան­շա­հախնդ­րու­թեան փոր­ձու­թիւն­նե­րուն՝ ի­մաս­տու­թեան մէջ ան­կա­խու­թիւն, ան­կա­խու­թան մէջ ալ ի­մաս­տու­թիւն ո­րո­նե­լով։ Ան­կա­խու­թեան մէջ պատ­մու­թիւն կայ։
­Հա­յու ան­կա­խու­թիւ­նը՝ նոր, փայ­լուն ու ո­ղորկ է­ջե­րու մէ­ջէն չի կար­դա­ցո­ւիր, այլ հին, մա­շած, դեղ­նո­տած, մա­գա­ղա­թա­կա­նա­ցած ու փո­շե­թա­թախ է­ջե­րէն դուրս կը ժայթ­քէ եւ իր սրսկած փո­շիի հա­տիկ­նե­րու ընդ­մէ­ջէն լե­զու եւ մշա­կոյթ կը սոր­վեց­նէ մար­դոց։ ­Կը սոր­վեց­նէ նաեւ, որ ան­կա­խու­թեան յաղ­թա­նակ­նե­րը ափ­սէի վրայ չեն հրամ­ցո­ւիր։
Ե­թէ մենք այդ տե­սա­կի ան­կա­խու­թեան պաշտ­պան­ներ չըլ­լա­յինք, ոե­ւէ մէ­կը պի­տի չու­զէր ճանչ­նալ ա­նոր իս­կա­կան ա­ռա­քե­լու­թեան ար­ժէ­քը, որ միայն թո­ւա­յին չէ, այլ մա­նա­ւանդ զգաս­տաց­նող բա­րո­յա­կան ծան­րու­թիւն ու­նի։
­Զա­նա­զա­նենք սա­կայն. քո­ղար­կո­ւած ան­կա­խու­թիւ­նը կէս ար­ժէք կ­’ու­նե­նայ։ Զ­գու­շա­ւոր, եր­կընտ­րող ու հա­մա­կեր­պող ան­կա­խու­թիւ­նը հա­զիւ թէ կարճ ժա­մա­նակ կրնայ բա­ւա­րա­րել իր պա­հանջ­նե­րը։ ­Կը նմա­նի կար­ծես, պարզ ու սո­վո­րա­կան խօս­քի մը, որ ժա­մա­նա­կին մէջ պատ­գա­մի ու խորհր­դա­նի­շի բնոյթ կը ստա­նայ, ար­դա­րօ­րէն հարց տա­լով, թէ ինչ­պէ՞ս կ­’ըն­դու­նինք այ­սօր ան­կա­խու­թեան մեր ժա­ռան­գած պատ­գամ­նե­րը։
Եւ այս­պէս, «­Մահ կամ Ա­զա­տու­թիւն». երբ այս պատ­գա­մը հրա­պա­րակ նե­տո­ւե­ցաւ, մարդ չէր կրնար ե­րե­ւա­կա­յել, թէ որ­քա՜ն մեծ խոր­հուրդ մը կը պա­րու­նա­կէր եւ որ այն­քան հա­րա­զա­տօ­րէն պի­տի պատ­շա­ճէր 1918ի 28 ­Մա­յի­սին։
«­Մահ կամ ա­զա­տու­թիւն».¬ երբ այս պատ­գա­մը ա­ռա­ջին ան­գամ հնչեց պատ­մա­կան ա­զա­տագ­րու­թեան ա­ռա­ջին շա­չիւ­նին հետ, մարդ չէր գի­տեր, թէ որ­քա՜ն մեծ խոր­հուրդ մը պի­տի ստա­նար հե­տա­գայ ժա­մա­նակ­նե­րուն մէջ, մեր պա­րա­գա­յին՝ Ար­ցա­խեան հե­րո­սա­մար­տի դիւ­ցազ­նա­մար­տե­րուն։
Ա­յո՛, քու մահդ՝ իմ կեանքս է։ ­Կամ՝ իմ կեանքս՝ քու մահդ է։ Ան­կա­խու­թեան մէջ մնա­յուն ա­րիւ­նա­հե­ղու­թիւն կայ։ Ու­զենք՝ թէ չու­զենք, սի­րենք՝ թէ չսի­րենք։
­Լաւ կամ գէշ, քի­չով բա­ւա­րա­րող ու բա­ւա­րա­րո­ւող, լման կամ կէս ան­կա­խու­թիւն կա­րե­լի չէ ե­րե­ւա­կա­յել։ Ազ­գի մը ան­կա­խու­թիւ­նը ի­րենց ա­փին մէջ գրկած ղե­կա­վա­րու­թիւն­նե­րը, ան­կա­խու­թիւ­նը կը պաշտ­պա­նեն իբ­րեւ թէզ, եր­բե՛ք իբ­րեւ հա­կա­թէզ։ ­Հա­կա­թէ­զը ժա­մա­նա­կա­ւոր ստրկու­թիւն է, որ, ձե­ւով մը կ­’ըն­դու­նի իր ի­րա­վի­ճա­կը անց­նող-գա­ցող, մոռ­ցո­ւած կամ չմոռ­ցո­ւած պա­տե­րազմ­նե­րուն, յաղ­թա­նակ­նե­րուն թէ պար­տու­թիւն­նե­րուն հա­մար։
­Գի­տենք, որ ան­կա­խու­թիւ­նը ան­կան­խա­տե­սե­լի է։ Այս՝ կը հար­կադ­րէ մեզ կա­րե­ւո­րու­թեամբ վե­րա­բե­րո­ւե­լու իր հետ ա­մէն ան­գամ, որ կը յայտ­նա­բե­րենք զայն, ա­նոր չզլա­նա­լով գե­րա­գոյն ակ­նա­ծան­քի ար­ժէք ու չա­փա­նիշ։
Ան­կա­խու­թիւ­նը երբ պող­պա­տեայ բռունց­քով կ­’ո­րո­շէ հա­սակ բարձ­րաց­նել, այս կը նշա­նա­կէ, թէ վճռած է ձեր­բա­զա­տո­ւիլ իր վրայ բեռ­նա­ւո­րո­ւած ա­ւե­լորդ ծան­րու­թե­նէն, եւ ոչ թէ ո­րով­հե­տեւ չի կրնար խու­սա­փիլ ա­նոր ճնշող յա­մա­ռու­թե­նէն։
­Վեր­ջա­պէս, ան­կա­խու­թիւ­նը կը նա­յի դէ­պի հոն, ուր ա­նի­րա­ւո­ւած բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րը պէտք է ուղ­ղեն ի­րենց նա­յո­ւած­քը։ Ա­ւե­լին, առ­հա­սա­րակ հոն՝ ուր պի­տի գտնեն նոյ­նիսկ անն­շան հա­մա­րո­ւող նշա­նա­ւոր այն բա­նը, որ եր­բեմն, հայ­րե­նա­սի­րա­կան փո­խան­ցիկ հռե­տո­րու­թեամբ ա­շա­կերտ­նե­րը ի­րենց ար­տա­սա­նու­թիւն­նե­րու ա­տեն «հո­ղին ու­ժը» կ­’ա­նուա­նեն։
­Դեռ ճամ­բայ ու­նինք կար­ծես։ Վս­տա­հա­բար սա­կայն, լաւ բան մը դուրս պի­տի գայ այս գոր­ծէն։

***
­Շա­րու­նա­կենք սա­կայն։
­Բո­լո­րիս հետ մեծ­ցող ան­կա­խու­թիւ­նը հո­մա­նիշ է հան­րա­պե­տա­կա­նաց­ման հետ։ ­Մա­նա­ւանդ հա­յու պա­րա­գա­յին։ ­Մա­նա­ւանդ 1918ի ­Մա­յիս 28ին։ Ան­կա­խու­թեան խորհր­դա­նի­շը կը գո­յա­տե­ւէ դրօ­շով, քայ­լեր­գով, զի­նան­շա­նով, սահ­մա­նադ­րու­թեամբ։ Ի հար­կին՝ յու­շով, պա­տե­րազ­մով, ա­րիւ­նով, մար­տի­րո­սու­թեամբ ու միաս­նա­կա­նու­թեամբ։ ­Կը հա­ւա­տանք, որ հա­յը կը կաշ­կան­դո­ւի իր հայ­րե­նա­սի­րա­կան տի­պա­րէն։
­Հան­րա­պե­տա­կա­նաց­ման հա­մար ան­կա­խու­թիւ­նը բարձ­րա­գոյն թի­րախ է։ Ան­դի­մադ­րե­լի իր գա­ղա­փա­րա­խօ­սա­կան էու­թեամբ, ո­րով­հե­տեւ զգաց­նել կու­տայ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւն, յանձ­նա­ռու­թիւն։ Ա­նի­կա պար­տադ­րո­ւած ա­նել­նե­րու ելք ու պա­տաս­խան կու­տայ։ Ն­կա­րա­հա­նում­նե­րը չեն հե­տաքրք­րեր զինք, այլ վա­րա­գոյ­րի ե­տին խմո­րո­ւող հար­ցե­րուն ու գոր­ծե­րուն էու­թիւ­նը։
Ու­սա­նե­լի դա­սեր ան­պայ­ման որ կան եւ պէտք է ու­սում­նա­սի­րո­ւին, ճի՛շդ պատ­մու­թիւն ու­նե­նա­լու սկզբուն­քով ու ակն­կա­լու­թեամբ։
Ան­կա­խու­թեան ժա­մա­նա­կը ան­պայ­մա­նօ­րէն կու­գայ, նոյ­նիսկ երբ մենք ուղ­ղա­կի եւ ան­մի­ջա­կա­նօ­րէն չենք անդ­րա­դառ­նար։ Ան­կա­խու­թիւ­նը կը մրցի թո­ւա­կան­նե­րուն ու պատ­մու­թան հետ։
Ան­կա­խու­թիւ­նը ի­տէա­լա­կան ու ի­տէա­լա­կա­նա­ցած ազ­գա­յին վա­րա­կիչ հա­ւա­քա­կա­նու­թիւն­ներ կը ստեղ­ծէ։ Ու­նի իր գնա­հա­տումն ու գնա­հա­տա­կա­նը ա­մէ՛ն ին­չի հա­մար։ Կ’ընտ­րէ ա­ռանց ոե­ւէ մէ­կուն հարց­նե­լու։ ­Ժո­ղո­վուր­դը պի­տի հե­տե­ւի ի­րեն՝ ա­ռա՛նց չա­փի։ ­Չա­փը ի՛նք պի­տի ճշդէ։ ­Հոս՝ կա­մա­կա­տա­րու­թիւն­նե­րը տեղ չու­նին։ Ան մէկ բան շատ լաւ կը ճանչ­նայ՝ Ա­զա­տու­թիւն ու ­Պա­տե­րազմ։ Ա­զա­տու­թիւն պա­տե­րազ­մի, ա­ւե­լին՝ պա­տե­րազմ ա­զա­տու­թեան հա­մար։
Ե­թէ ան­կա­խու­թեան հետ գործ պի­տի ու­նե­նաս, ա­մէն ինչ յա­ւե­լեալ կեր­պով պի­տի ը­սես ու ը­նես իր հասկ­ցած ո­ճով։ ­Միայն այս ձե­ւով պի­տի հասկ­ցո­ւիս ի­րեն հետ։ ­Միայն այդ կեր­պով ան պի­տի ըն­դու­նի քու դա­ւա­նած ա­զա­տու­թիւնդ, ա­ռանց նո­ւա­զա­գոյն սա­կար­կու­թեան, ա­ռանց դոյզն եր­կընտ­րան­քի։ ­Քու «բա­րեւդ» ու «մնաս բա­րովդ» ի­րեն պի­տի ծա­ռա­յէ։ ­Բա­ցար­ձա­կօ­րէ՛ն, իբ­րեւ բա­ցար­ձակ միակ ար­ժէք։ ­Վերջ­նա­կա­նա­պէ՜ս, սկիզ­բէն մին­չեւ վերջ։
Ինչ որ մօ­տէն թէ հե­ռո­ւէն ան­կա­խու­թեան հետ առն­չո­ւած է, իր սե­փա­կան ար­տա­յայ­տու­թեան մէջ պի­տի ցո­լա­նայ ու դրսե­ւո­րո­ւի ա­նոր պատ­շաճ ո­ճով։ ­Հոս՝ ժա­մա­նակն ու դրսե­ւո­րու­մը կը ներշն­չեն ու կը ներշն­չո­ւին ժա­մա­նա­կի կա­նոն­նե­րէն, ի­րենց պար­տադ­րել ու­զած կա­մա­ւոր մա­տու­ցու­մի դի­մա­գի­ծը պահ­պա­նե­լու հա­մար։ Ի­րա՜ւ, մենք ո՞ր երկ­րի ան­կա­խու­թիւ­նը կ­’ար­տագ­րենք։
­Պատ­րա՞ստ ենք մեր տան մէջ ըն­դու­նե­լու զայն։ ­Յար­գանք, հիա­ցում ու­նի՞նք ի­րեն հան­դէպ։ ­Քա­ջու­թիւն ու­նի՞նք ընտ­րե­լու այն, որ թե­րեւս են­թա­գի­տակ­ցա­բար չգիտ­ցանք որ մեր դա­րե­րու պա­տաս­խանն է։ Ար­դեօ՞ք երկ­րորդ փու­լի ռազ­մա­վա­րու­թիւն մը կը բա­ցո­ւի մեր դի­մաց։
­Չենք ու­զեր, որ մեր պատ­մու­թիւ­նը միայն թան­գա­րան­նե­րուն մէջ մնայ։
­Չեմ գի­տեր, ե­թէ պե­տու­թիւն­նե­րը պէտք ե­ղած ձե­ւով ու չա­փով մտա­հո­գո­ւած են ան­կա­խու­թեան քա­ղա­քա­կան հո­րի­զո­նին ու քա­ղա­քա­կան բա­ղադ­րու­թեան վրայ բան մը ա­ւելց­նե­լու։ ­Չեմ գի­տեր նաեւ, ե­թէ պե­տու­թիւն­ներ ու ղե­կա­վա­րու­թիւն­ներ բան մը կը սոր­վին ան­կա­խու­թեան խոր­հուր­դէն։ Ա­ռա­ջին մտա­հո­գու­թե­նէն մին­չեւ երկ­րոր­դի դաս­տիա­րա­կու­թիւ­նը լաւ է, որ նա­խընտ­րենք երկ­րոր­դը։ Ա­ւե­լի շատ բան չեմ ու­զեր ը­սել. ար­դէն՝ այս գոր­ծին մաս­նա­գէտն ալ չեմ։ ­Հար­ցա­կան­ներ կան, ո­րոնց պա­տաս­խան­նե­րը կան։ ­Թե­րեւս՝ ես չեմ գի­տեր պա­տաս­խան­նե­րը. նաեւ՝ բուն հար­ցա­կան­նե­րը։
­Վեր­ջին հա­րիւր տա­րի­նե­րուն մա­նա­ւանդ, երբ ազ­գա­յին կա­րե­ւոր հար­ցե­րով հպար­տա­նա­լու ա­ռիթ կը ստեղ­ծո­ւի, փութ­կոտ խոս­տո­վա­նու­թեամբ ու նա­խա­պատ­րաս­տո­ւած դրո­ւա­տիք­նե­րով կը վկա­յա­կո­չենք մեր պատ­մու­թեան ան­ցեա­լի խրոխտ նո­ւա­ճում­նե­րը, այս ձե­ւով կար­ծես ա՛լ ա­ւե­լի ա­նա­պա­հով զգա­լով մեր ներ­կա­յով։ ­Չենք հասկ­ցած, թէ մեր սխալ­նե­րը շա­հա­գոր­ծո­ւե­ցան ճիշդ թէ սխալ մար­դոց­մով, ճիշդ թէ սխալ պա­րա­գա­նե­րու, ճիշդ թէ սխալ ժա­մա­նա­կի մէջ։ ­Գա­ցող ու ե­կող սե­րունդ­նե­րը հին «թա­պու»ներ վի­ժեց­նե­լու ու­ժը չու­նե­ցան, վախ­նա­լով որ ո­րա­կա­կան ար­ժե­ւո­րու­մի վնա­սը կը հաս­նի մեր կեան­քը ղե­կա­վա­րող ու մնա­յու­նա­կա­նաց­նող կա­ռոյց­նե­րուն, թէ՝ ռազ­մա­վա­րա­կան զգա­յուն կո­րիզ­նե­րուն։ ­Տեղ մը սխա­լե­ցանք, բայց չենք խօ­սիր այդ մա­սին։
Ն­շենք. ան­կա­խու­թիւ­նը ա­ւե­լորդ կամ նո­ւազ տա­րա­ծո­ւած կամ խտա­ցած տիտ­ղոս­նե­րու, մո­լեգ­նած հռե­տո­րու­թիւն­նե­րու պէտք չու­նի գո­յա­տե­ւե­լու հա­մար։ Ան հին դա­րե­րէն ե­րեւ­ցաւ եւ հին դա­րե­րէն դի­մա­ցաւ դա­րե­րուն մէջ։ ­Ժա­մա­նա­կը միշդ սուղ ե­ղաւ ի­րեն հա­մար։ Ան­կա­խու­թեան հա­մար ար­դէն՝ ա­ժան կամ ձրի ժա­մա­նակ չկայ։ ­Ժա­մա­նա­կը անգ­նա­հա­տե­լի ե­ղած է, ո­րով­հե­տեւ ա­ռանձ­նա­բար ոե­ւէ մէ­կուն պատ­կա­նած սե­փա­կա­նու­թիւն ե­ղած չէ։ ­Սա­կայն, զգո՜յշ. մէյ մը որ կորսնց­նես, ետ առ­նե­լը դժո­ւար է։ Ա՛յս է իր ո­րա­կա­կան հնչե­ղու­թեան յատ­կա­նի­շը։ ­Մար­տահ­րա­ւէր­նե­րը մեր դի­մացն են, որ­քան նա­խա­տե­սե­լի եւ որ­քան ան­նա­խա­տե­սե­լի ժո­ղո­վուրդ ալ ըլ­լանք։
Ան­կա­խու­թիւ­նը իր խտա­ցած խե­լա­պա­տիկ ի­մաստ­նե­րով այն­քան շատ դաս­տիա­րա­կո­ւած է, որ քա­ղա­քա­կան ճա­նա­չո­ղու­թեան ու ի­րա­պաշ­տու­թեան դա­սեր տա­լու տրա­մա­դիր է միայն, թէ­կուզ ա­րո­ւես­տա­կան թէ սփինք­սեան լռու­թեամբ։
­Հարց տանք. ար­դեօ՞ք հայ­րե­նի­քէն հե­ռու թէ շատ հե­ռու կա­րօ­տախ­տի յու­զու­մով ապ­րող­նե­րը ա­ւե­լի ա­ռատ ու մա­քուր բաղ­ձան­քով ազ­գա­յին թթո­ւա­ծին կը շնչեն դո՜ւր­սը, քա­նի հայ­րեն­քէն ներս ապ­րող­նե­րը տե­սակ մը շնչա­հեղձ կ­’ըլ­լան։ Այս­պի­սի հար­ցա­կան­ներ կը դնեն մար­դիկ- որ յստակ կեր­պով ալ չեն պար­զեր ի­րենց միտ­քը՝ ե­րէկ թէ այ­սօր, այ­սօր, թէ՝ ե­րէկ։ ­Հան­րա­յին հա­ղոր­դակ­ցու­թեան հնչեղ լռու­թեամբ մը։
­Բայց լաւ գիտ­նանք. հա­կա­ռակ բո­լոր տար­բե­րու­թիւն­նե­րուն ու տա­րա­կար­ծու­թիւն­նե­րուն, ժո­ղո­վուր­դին սիր­տը չի բաժ­նո­ւիր, նոյ­նիսկ ե­թէ մեր մէջ մար­դիկ կան, որ ո­րե­ւէ՛ տե­ղը հայ­րե­նիք կը հա­մա­րեն, թէ չեն հա­մա­րեր։
­Տե­սէ՛ք, սի­րե­լի­ներ. կա­րօ­տը՝ մա­նա­ւանդ բռնկող նկա­րա­գիր­նե­րու բռնկող հայ­րե­նա­սի­րա­կա­նը՝ խա­ւա­րա­միտ ­Միջ­նա­դա­րի հայ­րե­նա­սի­րու­թեան չի վե­րա­բե­րիր։ Իսկ մենք, այ­սօ­րո­ւան­ներս, ե­կէ՛ք մեր ու­սե­րուն վրայ չշալ­կենք նա­խորդ­նե­րու կա­ղա­պա­րո­ւած մտայ­նու­թիւն­նե­րու՝ մեր յետ­նորդ­նե­րուն փո­խան­ցե­լիք յեղ­յե­ղուկ ա­նո­րո­շու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք շատ ա­ւե­լի են, քան ինչ որ կ­’ե­րե­ւան, կամ մենք կ­’ու­զենք տես­նել մեր ռազ­մա­վա­րա­կան ու մար­տա­վա­րա­կան ա­նել­նե­րուն մէջ։
Ինչ­պէս որ կը հասկ­նաք, այս հա­կադ­րու­թիւն­նե­րը ոչ միայն բաց են, այլ՝ ծայ­րէ ծայր ալ բաց կը մնան, յատ­կա­պէս մեր ե­րէ­կո­ւան ներ­կա­յին եւ ներ­կա­յի ա­պա­գա­յին մէջ, ա­ռանց քաշք­շո­ւած ե­րազ­նե­րու զոհ եր­թա­լու։
Ան­կա­խու­թեան ժա­մա­նա­կը ան­կա­խու­թեան ի­րա­պաշ­տու­թիւն կ­’ու­զէ։ ­Նաեւ բաղ­դա­տա­կան չա­փա­նիշ, բաղ­դա­տա­կան յստա­կա­ցում հայ­րե­նա­սի­րա­կան տա­րածք­նե­րու քար­տէ­սը ձե­ւա­ւո­րե­լու հա­մար այ­սօր ու աս­կէ վերջ։
Ի դէպ, ան­կա­խու­թիւ­նը ի՞նչ է, ե­թէ ոչ ժո­ղո­վուր­դը, որ կը մրցի իր իսկ պատ­մու­թեան թո­ւա­կան­նե­րու ծա­ւալ­նե­րուն հետ։
­Կը հասկ­նանք ինք­նին, որ հա­յը ան­կախ ըլ­լա­լու գե­րա­գոյն պատ­ճառ ու­նի, ինչ­պէս զգաս­տա­նա­լու պատ­ճառ ու­նի՝ յի­շե­լո՜վ…։
­Վեր­ջին ա­ռիթն է չձա­խո­ղե­լու։