Հայ ժողովուրդի հանճարեղ ծնունդներու եւ անկրկնելի մեծութիւններու համաստեղութեան մէջ իր եզակի տեղը ունի լեզուաբան ու հայագէտ Հրաչեայ Աճառեան, որ 1953ի այս օրը՝ Ապրիլ 16ին, Երեւանի մէջ, առյաւէտ փակեց բազմավաստակ ու յոգնատանջ իր աչքերը։
Բառին ամէնէն ընդգրկուն իմաստով գիտուն եւ ակադեմական հեղինակութիւնն է Հրաչեայ Աճառեան, որուն լեզուագիտական եւ բանասիրական աշխատութիւններուն միայն թւումը բաւարար է, որպէսզի հայ մարդը հպարտութեամբ ու պատկառանքով խոնարհի Հայկեան Հանճարի յորդահոս այս ճառագայթումին առջեւ։
Կեանքը դաժան գտնուեցաւ հայ ժողովուրդի մեծարժէք այս ծնունդին հանդէպ։ Հազիւ մէկ տարեկան մանուկ էր, երբ պայծառ օր մը, մօր գիրկը պարտէզի մէջ զբօսնելու պահուն, կիզիչ արեւուն ճառագայթները այրեցին անոր աչքերը եւ հիմնական վնաս պատճառեցին անոր տեսողութեան։ Ինչպէս հետագային պիտի գրէր իր յուշերուն մէջ, այդ արկածին հետեւանքով «ամբողջ կեանքս միականի մնացի»։
Աւելի՛ն. Աճառեան տեւաբար ապրեցաւ եւ ստեղծագործեց նիւթական ու կենցաղային անձուկ պայմաններու մէջ։ Ապրուստի հոգը շարունակ խանգարեց Աճառեանի լիաժամ կեդրոնացումին՝ գիտական աշխատանքի վրայ։ Մազապուրծ փրկուեցաւ Մեծ Եղեռնէն եւ թափառական հայու կեանք ապրեցաւ, մինչեւ որ 1923ին վերջնականապէս հաստատուեցաւ Երեւան։ Կարծէք այդ բոլորը բաւարար չէին եւ խորհրդային խորշակը եւս, 1937ին, ծանր հարուած հասցուց վաթսունամեայ մեծարժէք հայուն։ Աճառեան երկու տարի ենթարկուեցաւ բանտային ահաւոր չարչարանքներու, որպէսզի խոստովանի «օտարի գործակալ» ըլլալու իր «մեղքը»…
Անձուկ կեանքի հարուածներն ու դաժանութիւնները, սակայն, չկրցան կոտրել Աճառեանի առասպելական աշխատասիրութիւնը, սկզբունքայնութիւնը, մարդասիրութիւնը եւ աստուածավախութիւնը։ Ընդհակառակն՝ կոփեցին իր մէջ Հայու Նկարագիրը, որ Փարիզի փողոցներուն վրայ լրագրավաճառութիւն ընելու գնով՝ Սորպոնի եւ Լիւքսեմպուրկի համալսարաններէն լեզուագիտութեան եւ բանասիրութեան բարձրագոյն վկայականներու արժանացաւ՝ պատուոյ բացառիկ յիշատակութեամբ նաեւ։
Թրքական պետութեան ցեղասպանական ոճիրը պատճառ չեղաւ, որ Աճառեան ատելութեամբ լեցուի թուրք ժողովուրդին նկատմամբ։ Ոչ ալ խորհրդային իշխանութեանց կողմէ իրեն ուղղուած Երեւան հաստատուելու եւ պետական համալսարանի լեզուագիտութեան հիմնարկը գլխաւորելու հրաւէրը ընկալեց իբրեւ կաշառք, որպէսզի վաճառքի հանէ հայ մտաւորականի եւ ակադեմականի իր խիղճը ի սպաս հայոց ազգային յիշողութիւնը էապէս խորհրդայնացնելու պոլշեւիկեան նկրտումներուն։
Ընդհակառակն՝ Հրաչեայ Աճառեան մշտապէս տէր կանգնեցաւ հայ անկաշառ մտաւորականի իր ազգային առաքելութեան՝ արթուն պահակի նախանձախնդրութեամբ պահապան ու պաշտպան կանգնելով հայ ժողովուրդի ազգային հոգեմտաւոր ժառանգութեան։
Աճառեան ծնած է 8 Մարտ 1876ին, Պոլսոյ Սամաթիա թաղամասը, համեստ հնակարկատի յարկին տակ։ Պոլսոյ Կեդրոնական վարժարանէն հազիւ շրջանաւարտ՝ երկու տարի, 1893-1894, Գատըգիւղի «Արամեան» դպրոցին եւ Կարնոյ «Սանասարեան» վարժարանին մէջ ուսուցչութիւն ըրաւ։
1895ին անցաւ Ֆրանսա, ուր մասնագիտական իր ուսումը կատարելագործեց Փարիզի Սորպոնի եւ Սթրազպուրկի համալսարաններու լեզուաբանական, բանասիրական եւ հայագիտական ճիւղերուն մէջ։ Արժանաւոր ուսանողը եղաւ մեծահռչակ հայագէտներ Ա. Մէյյէի եւ Հ. Հիուպշմանի։
Հ. Աճառեանի վրայ մեծ ազդեցութիւն գործեց այդ ժամանակաշրջանին իր ծաղկումը ապրող լեզուաբանութեան ֆրանսական՝ «ընկերային ուղղութիւն»ը, որ իր շեշտակի դրոշմը դրաւ հայ մեծ լեզուաբանի հետագայ աշխատասիրութեանց վրայ։
1898ին, աւարտելով ուսումը, Հրաչեայ Աճառեան վերադարձաւ հայրենիք՝ դասախօսական պաշտօններ վարելով յաջորդաբար Էջմիածնի «Գէորգեան» Ճեմարանի, Շուշիի, Նոր Բայազէտի, Նոր Նախիջեւանի, Թեհրանի եւ Թաւրիզի թեմական ու ազգային վարժարաններուն մէջ։ 1923ին հրաւիրուեցաւ Խորհրդային Հայաստան եւ Երեւանի Պետական Համալսարանի մէջ, մինչեւ կեանքին վերջին օրերը, պաշտօնավարեց իբրեւ դասախօս եւ լեզուաբանութեան ամպիոնի վարիչ։ Յետ մահու՝ Հրաչեայ Աճառեանի անունով կնքուեցաւ Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիայի Լեզուի Հիմնարկութիւնը։ Ուսանողական զարգացման եւ դասախօսական պաշտօնավարութեան համար կատարուած տեղափոխութիւններով յատկանշուող իր կեանքի եղանակը մեծապէս օգնեց Հրաչեայ Աճառեանի, որպէսզի մօտէն ծանօթանայ մեր ժողովուրդի ե՛ւ բարքերուն, ե՛ւ բարբառներուն, ե՛ւ մատենագրական հարուստ ժառանգութեան։
Իսկ իր լեզուագիտական բնատուր տաղանդով ու աշխատունակութեամբ՝ Աճառեան յաջողեցաւ այդ ամբողջ գիտութիւնը վերադարձնել իր ժողովուրդին՝ աւելի քան 200 գիտական մեծարժէք աշխատասիրութիւններու վաստակով մը։
Հրաչեայ Աճառեան հիմնադիրը եղաւ հայ լեզուի պատմութեան գիտական մշակումին եւ, մանաւա՛նդ, հայկական բարբառագիտութեան։
Սորպոնի ուսանողական իր շրջանէն սկսեալ, Հ. Աճառեան շեշտակի հետաքրքրութիւն ցուցաբերեց հայ լեզուի կազմախօսական զարգացումը ուսումնասիրելու, յատկապէս հայոց բարբառներու առանձնայատկութեանց բաղդատական քննարկումը եւ դասակարգումը կատարելու աշխատանքին նկատմամբ։ Լեզուաբանութեան իր աւարտաճառը եղաւ, ֆրանսերէնով, «Հայ բարբառներու դասակարգումը» աշխատասիրութիւնը, որ առանձին հատորով լոյս տեսաւ 1909ին։
Հ. Աճառեան գիտականօրէն զարգացուց եւ հիմնաւորեց այն տեսութիւնը, որ մինչեւ հինգերորդ դար հայ ժողովուրդը ունեցած է գլխաւոր չորս բարբառներ միայն, որոնք աննշան տարբերութիւններով յատկանշուած են։ Այնուհետեւ, սակայն, մինչեւ 12րդ դար, հայ ժողովուրդին վիճակուած՝ տարբեր կայսրութիւններու տիրապետութեան տակ բաժան-բաժան ապրելու կեանքին բերմամբ, առաջացած են բազմատասնեակ բարբառներ, որոնք նաեւ հիմնական տարբերութիւններ ունեցած են իրարմէ։
Հ. Աճառեանի տասնամեակներու այդ հետազօտութեանց կոթողական արգասիքը եղաւ «Հայերէն արմատական բառարան»ը՝ 1926էն 1935 հրատարակուած իր եօթը հատորներով, որուն մասին Փրոֆ. Մէյյէ հպարտութեամբ գրած է, թէ «Ոչ մի լեզուի համար չկայ այսքան ճոխ, այսքան կատարեալ ստուգաբանական բառարան»։
Նոյնքան կոթողական իրագործում եղաւ Հրաչեայ Աճառեանի «Հայոց անձնանունների բառարան»ը՝ իր հինգ հատորներով, ուր հայ մատենագիրներու եւ ձեռագիր մատեաններու ուսումնասիրութեամբ եւ այլ լեզուներով անձնանուններու հետ բաղդատական քննարկումով՝ Աճառեան սպառիչ համատեղումը եւ հիմնաւորումը կատարեց հայոց անձնանուններուն։
Հայ լեզուաբանին եւ բանասէրին կոթողական վաստակին երրորդ կարեւոր ուղղութիւնը նուաճեց Հ. Աճառեանի «Լիակատար քերականութիւն հայոց լեզուի՝ համեմատութեամբ 562 լեզուների» տասը հատորնոց աշխատասիրութիւնը, որուն միայն «Ներածութիւն»ը եւ երեք հատորները լոյս տեսած են։
Անկախ իր թողած գիտական մեծահարուստ ժառանգութենէն, Հրաչեայ Աճառեան իր մտածողութեամբ եւ բարոյական կերպարով մարմնաւորեց Մեծ Հայու անխառն Տիպարը։ Արեւմտահայն ու արեւելահայը, ազգայնականն ու մարդասէրը, աստուածավախութիւնն ու ընտանիքի անսահման սէրը, անխոնջ աշխատասիրութիւնն ու կեանքի դժուարութիւնները յաղթահարելու հայեցի հաստատակամութիւնը, գիտական անշահախնդրութիւնը եւ արժէքներու պաշտամունքը միաձուլուեցան Աճառեանի մէջ եւ կենդանի առասպելի վերածեցին զինք։
Յուշատետրի էջը կրնայ սպառել սոսկ թւումը Հրաչեայ Աճառեանի երկու հարիւրը անցնող գիտական աշխատասիրութեանց։ Անոնց շարքին նոյնքան կոթողական տեղ կը գրաւեն հայերէն լեզուի կազմախօսական եւ պատմական ընդհանուր հոլովոյթին, ինչպէս նաեւ ուղղագրական եւ քերականական առանձին խնդիրներուն նուիրուած բազմահատորանոց աշխատասիրութիւնները։ Այդպիսին են «Հայոց լեզուի պատմութիւն» երկհատորեակը, «Մ. Մաշտոց եւ գրերու գիւտի պատմութեան աղբիւրներն ու անոնց քննութիւնը» եւ «Հայոց գրերը» ծաւալուն աշխատասիրութիւնները, որոնք գիտական լոյսի տակ կը բերեն հոգեմտաւոր մեր հարստութեան հարազատ ակունքները։
Խորհրդային կարգերու տակ դիւրին չեղան Հրաչեայ Աճառեանի կեանքն ու աշխատանքը, որովհետեւ հայ ժողովուրդի դասական հարստութեան խորագոյն պաշտամունքով ապրող ու սնանող մեծ լեզուաբանին եւ բանասէրին առջեւ վարչակարգային շատ խոչընդոտներ յարուցուեցան։ Յատկապէս Աբեղեանական ուղղագրութեան որդեգրումին ու պարտադրումին դէմ բուռն ընդդիմութեան դրօշակիրը դառնալով՝ Հրաչեայ Աճառեան նաեւ իր կեանքը վտանգի տակ դրաւ, յանուն հայ լեզուի քերականութեան եւ ուղղագրութեան անաղարտ պահպանման ծառանալով պոլշեւիկեան Չարիքին դէմ։
Առանց չափազանցութեան կարելի է մեծատառով գրել, որ 65 տարի առաջ՝ Ապրիլ 16ին մեզմէ առյաւէտ հեռացած Հրաչեայ Աճառեանը Հայկեան Հանճարին յաւերժ ճաճանչող լեզուաբանական լոյսն է։
Սերունդներու ակնածանքին արժանի է յատկապէս մեծոգի Հայու օրինակելի այն կերպարը, որ Հրաչեայ Աճառեան կերտեց ու յաւերժացուց իր կեանքով ու գործով։ Հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր ժառանգութեան անհուն պաշտամունքը Աճառեան վերածեց կենսակերպի՝ բնատուր իր շնորհներն ու կարողութիւնները անսակարկ նուիրաբերելով ոչ միայն Մայրենիի անաղարտ պահպանման ու զարգացման, այլեւ հայոց ազգային ինքնահաստատման բազմաչարչար երթին առջեւ ոգեղէն հորիզոններ բանալու, ինքնահաւատարմութեան աղբիւրներ յայտնաբերելու մեծ առաքելութեան։
Աճառեան հաւատաց, որ «Միտքը սնունդ է. մտածել՝ նշանակում է սնուել»։ Այդ հաւատքով ալ իմաստաւորեց եւ բեղմնաւորեց իրեն բաժին հանուած կեանքի ժամանակը։ Լեզուագիտական ու բանասիրական իր աշխատասիրութիւններուն ամբողջապէս նուիրուելով մէկտեղ՝ բնաւ չմեկուսացաւ սեփական ժողովուրդին բաժին հանուած Արհաւիրքի կեանքէն։ Իսկ իր ապրած ժամանակը հալածանքի ու ծառացումի, հայաջնջումի եւ հայակերտումի, անկումի եւ թռիչքի բախտորոշ դարաշրջան մը եղաւ հայ ժողովուրդին համար։
Աճառեան բացառապէս մտքի եւ գիտութեան մարդ եղաւ, բայց միաժամանակ ամէն բանէ վեր պահեց հայոց բազմաչարչար պատմութենէն իր յայտնագործած ազգային-քաղաքական սրբութիւնները։ Որքան հալածուեցաւ, այնքան բարութեամբ տէր կանգնեցաւ ազգային իր ճակատագրին եւ անվարան պատգամեց սերունդներուն, թէ՝ «Անմեղների ողբերգութիւնը սկիզբ է առնում մեղաւորների մեղաւորութիւնից: Սակայն մեղաւորների մեղաւորութիւնը երբեք չի արդարացնում անմեղների ողբերգութիւնը»։
Հրաչեայ Աճառեան (1876-1953)
Հրաչեայ Աճառեան (1876-1953). Հանճարեղ լեզուաբանն ու մեծոգի Հայը (Մահուան 65ամեակին առիթով) Ն.