Կոս­տան ­Զա­րեան (­Կոս­տան­դին Ե­ղիա­զա­րեան, 1885-1969).

Ի­մա­ցա­պաշտ գրա­կա­նու­թեան մե­ծա­տա­ղանդ գե­ղա­գէ­տը

0
1736

Ն.­

Հայ մար­դու ի­մա­ցա­կան ու յու­զա­կան աշ­խար­հը՝ ­Հա­յու ­Հո­գին խո­րա­պէս պե­ղե­լու եւ գե­ղեց­կա­գոյն լե­զո­ւով ու ո­ճով ար­տա­յայ­տե­լու ա­ռինք­նող ա­րո­ւես­տին մեծ վար­պետն է ­Կոս­տան ­Զա­րեան, ո­րուն ծնուն­դը կը նշենք ­Փետ­րո­ւար 2ին։

Կ. ­Զա­րեան գե­ղա­րո­ւես­տա­կան եւ ի­մաս­տա­սի­րա­կան մե­ծա­տա­ղանդ ժա­ռան­գու­թիւն մը կտա­կեց հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն՝ պատ­գա­մե­լով, որ

«Ջ­ղագրգ­ռո­ւած, զգա­ցա­կան հի­ւան­դու­թիւն­նե­րով տա­ռա­պող, վա­խով, նա­խան­ձով, ախ­տա­ւոր ա­տե­լու­թիւն­նե­րով ցնցո­ւած մեր հայ աշ­խար­հում մթագ­նած է այն քննա­նի­շը, ո­րով գի­տակ­ցա­կան մար­դիկ ի վի­ճա­կի են ազ­նի­ւօ­րէն մօ­տե­նա­լու եւ զննե­լու կեան­քի ե­րե­ւոյթ­նե­րը։

«Ա­մէն ինչ ըն­թա­նում է գա­ւա­ռա­յին ճղճիմ մտայ­նու­թեան նեղ եւ մթագ­նած լա­բիւ­րին­թոս­նե­րում:

«­Շա­տե­րը կար­ծում են, որ ե­թէ կա­ռու­ցեն հայ կո­չուած ո­ճով շէն­քեր եւ գրեն հա­յե­րէն բա­ռե­րով, փրկած կը լի­նեն հա­յու­թեա­նը բնո­րոշ ար­տա­քին ձե­ւը։ Արդ, ինչ որ ա­նո­ւա­նում են հայ ճար­տա­րա­պե­տու­թիւն, հին ե­կե­ղե­ցի­նե­րից պո­կած մա­կե­րե­սա­յին բե­կոր­ներ են, ո­րոնք ժա­մա­նա­կին, ի­րենց ամ­բող­ջու­թեան մէջ, ան­բա­ժա­նե­լի վի­ճա­կում, դրսե­ւո­րել են ո­րոշ կրօ­նա­կան մի աշ­խար­հա­տե­սու­թիւն, մի տի­րա­կան խոր­հուրդ, ապ­րե­լու եւ զգա­լու մի կերպ:

«Ս­տեղ­ծա­գոր­ծա­կան ան­կա­րո­ղու­թեան պատ­ճա­ռով վե­րա­ձե­ւել մեծ Տր­դատ­նե­րի ո­ճը եւ մէ­ջը՝ հայ ո­գին եւ հա­ւատ­քը բնո­րոշ[ող] աս­տո­ւա­ծու­թեան տեղ՝ բնա­կեց­նել օ­տա­րի կայ­սե­րա­պաշ­տու­թեան բռունցք­նե­րով օժ­տո­ւած բռնա­կալ ոս­տի­կան­նե­րին, դա խա­բէու­թիւն է — կեղ­ծի՛ք։

«­Կամ՝ հա­յե­րէն լե­զո­ւով գրել օ­տա­րի պար­տադ­րած գա­ղա­փար­նե­րը, դա հայ գրա­կա­նու­թիւն չէ։

«­Ժո­ղովրդ­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կեան­քը զար­գա­նում է ու­րոյն հո­գե­կան եւ մտա­յին ար­քե­տիպ­նե­րի թե­լադ­րանք­նե­րի տակ։ ­Հայ ա­րո­ւես­տը եւ գրա­կա­նու­թիւ­նը հա­րա­զատ են ա՛յն ժա­մա­նակ, երբ նրանք ներ­կա­յա­նում են իբ­րեւ ան­մի­ջա­կան եւ ան­փո­փոխ ար­տա­յայ­տու­թիւ­նը հայ հա­ւա­քա­կան են­թա­գի­տակ­ցու­թեան։

«Այդ հա­ւա­քա­կան են­թա­գի­տակ­ցու­թիւ­նը նման է այն ըն­դերկ­րեայ բազ­մա­թիւ հո­սանք­նե­րին, ո­րոնք, օ­րի­նա­կի հա­մար, յա­մա­ռօ­րէն շա­րու­նա­կում են կեանք տալ «գի­տա­կա­նօ­րէն» եւ ան­մի­տօ­րէն վատ­նո­ւող ­Սե­ւա­նին։

«­Թող այդ գե­ղե­ցիկ լճի ա­փե­րը իջ­նեն, քո­սո­տեն, բո­րո­տեն՝ մարդ­կանց ան­խել­քու­թեան պատ­ճա­ռով։ Այ­նու­մե­նայ­նիւ նրանք մի օր պի­տի վե­րած­նո­ւեն, պի­տի վե­րա­դառ­նան ի­րենց յա­ւի­տե­նա­կան կեր­պին եւ եր­գին, հո­ղե­րի տակ թաք­նո­ւած թարմ, զու­լալ ջրե­րի մղու­մուվ։

«Այդ պատ­ճա­ռով էլ չկայ այն­տե­ղը կամ այս­տե­ղը։

«Այդ քննա­նի­շը յար­մա­րում է մեր կեան­քի բո­լոր ե­րե­ւոյթ­նե­րին։

«­Հայ ո­գին եւ ­Հա­յաս­տա­նը ներ­կայ են այն­տեղ, ուր ներ­կայ է հայ հա­ւա­քա­կան գի­տակ­ցու­թեան փրկա­րար հրա­մա­յա­կա­նը»։ (­Կոս­տան ­Զա­րեան, «­Նա­ւա­տո­մար», ­Պըրք­լի, ­Քա­լի­ֆոր­նիա, 17 Ապ­րիլ 1959)։

­Հայ ժո­ղո­վուր­դի հա­ւա­քա­կան գի­տակ­ցու­թեան այս աս­տի­ճան խո­րա­մոյն ըն­կա­լումն ու ներշն­չան­քը ու­նէր հայ գրա­կա­նու­թեան մե­ծար­ժէք այս դէմ­քը։

­Բա­նաս­տեղծ, ար­ձա­կա­գիր, ա­րո­ւես­տա­բան եւ գրա­կա­նա­գէտ է ա­ւա­զա­նի ա­նու­նով ­Կոս­տան­դին Ք­րիս­տա­փո­րի Ե­ղիա­զա­րեան, որ 1885 թո­ւա­կա­նի ­Փետ­րո­ւար 2ին լոյս աշ­խարհ ե­կաւ ­Շա­մա­խի քա­ղա­քին մէջ (այժմ՝ Ատր­պէյ­ճա­նի շրջան)։

­Հե­տաքրք­րա­կան է նշել, որ ­Կոս­տան ­Զա­րեան, ­Շիր­վան­զա­դէն եւ հայ բե­մա­րո­ւես­տի մեծ վար­պետ ­Յով­հան­նէս Ա­բէ­լեա­նը ե­րեք քոյ­րե­րու որ­դի­ներ ե­ղած են: ­Կոս­տա­նի հայ­րը՝ Ք­րիս­տա­փոր Ե­ղիա­զա­րո­վը ցա­րա­կան բա­նա­կի զօ­րա­վար էր: ­Կոս­տան չորս տա­րե­կան էր, երբ մա­հա­ցաւ հայ­րը: ­Փոք­րի­կին տա­րին ­Պա­քու, ուր ան յա­ճա­խեց ռու­սա­կան գիմ­նա­զիա։ Ա­ւագ եղ­բայ­րը տա­սը տա­րե­կան ­Կոս­տա­նին տա­րաւ ­Փա­րիզ, ուր ան յա­ճա­խեց եւ ա­ւար­տեց ­Սեն-­Ժեր­մէն գո­լէ­ճը։ ­Վե­րա­դար­ձաւ ­Կով­կաս, ուր սա­կայն կարճ ժա­մա­նակ մնաց, ո­րով­հե­տեւ մեկ­նե­ցաւ ­Պել­ճի­քա՝ հա­մալ­սա­րա­նա­կան բարձ­րա­գոյն ուս­ման հե­տե­ւե­լու հա­մար գրա­կա­նու­թեան եւ ըն­կե­րա­յին գի­տու­թեանց ճիւ­ղե­րուն մէջ։ Ս­տա­ցաւ փի­լի­սո­փա­յու­թեան դոկ­տո­րի աս­տի­ճան եւ հաս­տա­տո­ւե­ցաւ ­Փա­րիզ, ուր աշ­խոյժ մաս­նակ­ցու­թիւն բե­րաւ ժա­մա­նա­կի նո­րա­րա­կան շար­ժում­նե­րուն՝ գրա­կա­նու­թեան եւ գե­ղա­րուես­տի բնա­գա­ւառ­նե­րուն մէջ։

Իր ողջ էու­թեամբ հայ մշա­կոյ­թին եւ հո­գեմ­տա­ւոր ժա­ռան­գու­թեան կա­պո­ւած ե­րի­տա­սարդ ­Կոս­տա­նը ա­ռիթ չէր ու­նե­ցած հա­յե­րէ­նի իր ի­մա­ցու­թիւ­նը գրա­կան մշակ­ման մա­կար­դա­կին բարձ­րաց­նե­լու։ Իր սկզբնա­կան գոր­ծե­րը գրած էր ֆրան­սե­րէ­նով եւ ի­տա­լե­րէ­նով. կը տի­րա­պե­տէր նաեւ անգ­լե­րէ­նին։ Իր ա­ռա­ջին գիր­քը՝ «Ե­րեք եր­գեր»ը գրած էր ի­տա­լե­րէ­նով (նոյ­նը հա­յե­րէն լե­զո­ւով լոյս ըն­ծա­յեց 1931 թո­ւին: Այդ եր­կա­րա­շունչ բա­նաս­տեղ­ծու­թեանց հի­ման վրայ, հե­տա­գա­յին, ե­րա­ժիշտ Օթ­թո­րի­նօ ­Ռես­պի­գին ստեղ­ծեց սիմ­ֆո­նիա):

­Հե­տե­ւա­բար, հա­յե­րէ­նի չի­մա­ցու­թեան այդ մեծ բա­ցը գո­ցե­լու մտադ­րու­թեամբ՝ 1910էն 1912 ­Կոս­տան ­Զա­րեան հա­յե­րէն սո­րո­ւե­լու հա­մար ապ­րե­ցաւ ­Վե­նե­տի­կի «Ս. ­Ղա­զար» վան­քին մէջ։ Երբ ար­դէն հա­յե­րէ­նին ալ տի­րա­պե­տած էր, ­Կոս­տան ­Զա­րեան ո­րո­շեց հաս­տա­տո­ւիլ ­Պո­լիս, ուր 1908ի ­Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մէն ետք գրա­կան-մշա­կու­թա­յին կեան­քը ան­նա­խըն­թաց թա­փով ծաղ­կում կ­’ապ­րէր։

­Դա­նիէլ ­Վա­րու­ժա­նի, ­Յա­կոբ Օ­շա­կա­նի, ­Գե­ղամ ­Բար­սե­ղեա­նի եւ Ա­հա­րոն ­Տա­տու­րեա­նի հետ միա­սին՝ ­Կոս­տան ­Զա­րեան գլխա­ւոր դեր ու­նե­ցաւ գրա­կա­նու­թեան ու գե­ղա­րո­ւես­տի նո­րա­րա­րա­կան հան­դէ­սին՝ «­Մե­հեան»ի հիմ­նադ­րու­թեան մէջ, ո­րուն ա­ռա­ջին հա­մա­րը լոյս տե­սաւ 1914ի ­Յու­նո­ւա­րին: «­Մե­հեան»ը միայն եօ­թը հա­մար լոյս տե­սաւ եւ փա­կո­ւե­ցաւ Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի բռնկու­մին հե­տե­ւան­քով։

1914ի ­Դեկ­տեմ­բե­րին, գրա­կան-գե­ղա­րո­ւես­տա­կան աշ­խա­տան­քի ա­զատ բեմ գտնե­լու հե­ռան­կա­րով, ­Կոս­տան ­Զա­րեան հե­ռա­ցաւ ­Պո­լի­սէն, ան­ցաւ ­Պուլ­կա­րիա եւ հոն­կէ ալ Ֆ­լո­րեն­ցիա, ուր ապ­րե­ցաւ եւ ստեղ­ծա­գոր­ծեց մին­չեւ Աշ­խար­հա­մար­տի ա­ւար­տը։ 1919-22ին Կ. ­Զա­րեան վերս­տին Կ. ­Պո­լիս է, ուր Գ. ­Գալ­ֆա­յեա­նի, ­Վա­հան ­Թե­քէ­յեա­նի եւ ­Շա­հան ­Պէր­պէ­րեա­նի հետ կը հրա­տա­րա­կէ «­Բարձ­րա­վանք» հան­դէ­սը: 1922-24ին, հա­մե­մա­տա­կան գրա­կա­նու­թեան պատ­մու­թիւն կը դա­սա­ւան­դէ Ե­րե­ւա­նի ­Պե­տա­կան ­Հա­մալ­սա­րա­նին մէջ: 1925ին, խորհր­դա­յին կար­գե­րուն եւ կա­շ­կան­դում­նե­րուն չդի­մա­նա­լով, ­Կոս­տան ­Զա­րեան դար­ձեալ ­Փա­րիզ է: ­Կը հիմ­նէ եւ կը խմբագ­րէ ա­րո­ւես­տի, գրա­կա­նու­թեան եւ փի­լի­սո­փա­յու­թեան «­Բա­բե­լո­նի Աշ­տա­րակ» ամ­սա­գի­րը (ֆրան­սե­րէն):

Այ­նու­հե­տեւ՝ Կ. ­Զա­րեան մեկ­նե­ցաւ Մ. ­Նա­հանգ­ներ, ուր ­Պոս­թը­նի «­Հայ­րե­նիք» ամ­սագ­րի է­ջե­րուն լոյս ըն­ծա­յեց իր «Ան­ցոր­դը եւ իր ճամ­բան» (1927), «­Բան­կօօ­պը եւ մա­մու­թի ոս­կոր­նե­րը» (1931-34), «Եր­կիր­ներ եւ աս­տո­ւած­ներ» (1935-38), «Կղ­զին եւ մի մարդ» (1955) գոր­ծե­րը, ինչ­պէս եւ հռչա­կա­ւոր «­Տատ­րա­գո­մի հար­սը» եր­կա­րա­շունչ բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը։

Մ. ­Նա­հանգ­նե­րու տա­րած­քին ­Կոս­տան ­Զա­րեան վա­րեց դա­սա­խօ­սա­կան պաշ­տօն­ներ։ 1930ա­կան­նե­րուն դա­սա­ւան­դեց ­Պըրք­լիի (­Քա­լի­ֆոր­նիա) հա­մալ­սա­րաին մէջ։ 1944-46ին հա­յա­գի­տու­թիւն դա­սա­ւան­դեց ­Նիւ Եոր­քի ­Քո­լում­պիա հա­մալ­սա­րա­նին մէջ։ 1946ին ­Նիւ Եոր­քի մէջ հիմ­նեց եւ խմբագ­րեց «­Հայ­կա­կան ­Քա­ռամ­սեակ» անգ­լե­րէն հան­դէ­սը: 1952-54ին ա­րո­ւես­տի պատ­մու­թիւն դա­սա­ւան­դե­լու հա­մար ­Պէյ­րու­թի Ա­մե­րի­կեան հա­մալ­սա­րա­նին մէջ՝ ­Կոս­տան ­Զա­րեան հաս­տա­տո­ւե­ցաւ ­Լի­բա­նան։ Այդ շրջա­նին էր, որ եր­ջան­կա­յի­շա­տակ Ա­մե­նայն ­Հա­յոց ­Վազ­գէն Ա. ­Կա­թո­ղի­կո­սէն ­Հա­յաս­տան հաս­տա­տո­ւե­լու հրա­ւէր ստա­ցաւ։ 1961ին ներ­գաղ­թեց ­Հա­յաս­տան եւ 1962էն մին­չեւ 1969ի ­Դեկ­տեմ­բեր 11ի իր վախ­ճա­նու­մը, ա­ւագ գի­տաշ­խա­տո­ղի աշ­խա­տանք կա­տա­րեց Ե­ղի­շէ ­Չա­րեն­ցի ա­նո­ւան գրա­կա­նու­թեան եւ ա­րո­ւես­տի թան­գա­րա­նին մէջ։

­Կոս­տան ­Զա­րեա­նի գլուխ-գոր­ծո­ցը կը հա­մա­րո­ւի ­Մեծ Ե­ղեռ­նի, ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան եւ հուսկ խորհր­դայ­նաց­ման նո­ւի­րո­ւած «­Նա­ւը լե­րան վրայ» ծա­ւա­լուն վէ­պը, որ Մ. ­Նա­հանգ­նե­րու մէջ 1943ին իր ա­ռա­ջին հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը ու­նե­նա­լէ ետք, գա­ղա­փա­րա­խօ­սա­կան աղ­ճա­տում­նե­րով 1963ին իր երկ­րորդ հրա­տա­րա­կու­թեան ար­ժա­նա­ցաւ ­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տա­նի մէջ՝ ընդ­հա­նուր դժգո­հու­թեան ա­լիք բարձ­րաց­նե­լով սփիւռ­քի տա­րած­քին։

Ա­ւե­լի քան 84 տա­րի ապ­րե­ցաւ ­Կոս­տան ­Զա­րեան, պատ­կա­ռե­լի վաս­տակ մը ստեղ­ծեց թէ՛ ո­րա­կի, թէ՛ քա­նա­կի ա­ռու­մով եւ սե­րունդ­նե­րու յի­շո­ղու­թեան մէջ ան­մա­հա­ցաւ իբ­րեւ հայ գրա­կա­նու­թեան մեծ ի­մաս­տա­սէրն ու գե­ղա­պաշտ ա­րո­ւես­տա­գէ­տը։

Ան­մա­հա­ցաւ՝ շնչա­ւո­րե­լով ­Հա­յու ­Հո­գին իր խո­րու­թեամբ եւ խռով­քով.-

«­Պէտք է զա­նա­զա­նել. գաղ­թա­կա­նը եւ տա­րա­գի­րը. եր­կու ի­րա­րա­մերժ վի­ճակ­ներ են։

«­Գաղ­թա­կա­նը՝ ա­նո­ղոք պա­րա­գա­նե­րից մղո­ւած՝ տե­ղա­փոխ­ւում է մի ո­րե­ւէ օ­տար եր­կիր եւ ճիգ ա­նում զե­տե­ղո­ւե­լու ու­րիշ­նե­րի կեան­քում։ Տն­տե­սա­կա­նի հրա­մա­յա­կա­նի տակ՝ նա պար­տադ­րո­ւած է յար­մա­րո­ւե­լու, նո­րա­ձե­ւո­ւե­լու, կա­պի­կա­նա­լու, թու­թա­կա­նա­լու։ ­Լի­նե­լու ո՛չ թէ ին­քը, այլ ու­րիշ։

«­Նա ստո­ւեր է, որ ո­րո­նում է նոր բա­րո­յա­կան մար­մին, նոր լե­զու, գո­յա­նա­լու եւ ապ­րե­լու նոր կերպ ու ձեւ։

«Եւ երբ նա գտնում է այդ նոր մար­մի­նը՝ ան­հե­տա­նում է։

«Ու­րիշ է տա­րա­գի­րը։

«­Նա ժա­մա­նա­կա­ւոր այ­ցե­լու է, ան­ցորդ, ո­րի ան­հա­տա­կա­նու­թիւ­նը յա­ւի­տե­նա­պէս խարրս­խո­ւած է իր իս­կու­թեան մէջ, իր դա­րա­ւոր հա­ւա­քա­կան ու­րոյն կազ­մում, իր ցե­ղա­յին են­թա­գի­տակ­ցու­թիւ­նում։

«­Տա­րա­գի­րը հո­գե­պէս, մտա­ւո­րա­պէս շա­րու­նա­կում է ապ­րել մտայ­նա­կան եւ ժա­ռան­գա­կան այն ծո­վում, ո­րի թաք­նո­ւած հո­սանք­նե­րը, կրա­կով եւ եր­կա­թով ծե­ծո­ւած փո­թո­րիկ­նե­րը ներ­կայ են իր ա­րիւ­նի, մկա­նունք­նե­րի եւ ու­ղե­ղի ծալ­քե­րում։ ­Նա մշտնջե­նա­կան նա­ւար­կող է, ո­րի Ո­դի­սա­կա­նը մի՛ նպա­տակ ու­նի միայն՝ հաս­նել եւ լիո­վին դրսե­ւո­րել իր իս­կու­թիւ­նը։

«Իս­կա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծը,- եւ խօսքս նրանց մա­սին է եւ միայն նրանց մա­սին,- միշտ տա­րա­գիր է։ Այս­տեղ թէ այն­տեղ։ ­Նա մշտնջե­նա­կան ո­րո­նողն է, բաղ­ձո­ղը եւ չգտնո­ղը, հո­գու ծա­րա­ւով եւ ա­նօ­թու­թիւ­նով տա­ռա­պո­ղը։

«Ա­սեմ նաեւ, որ այն­տեղ, շղթա­յո­ւած մեր հայ­րե­նի­քում ապ­րող տա­րա­գիր­ներր ա­ւե­լի յու­սա­հա­տա­կան վի­ճա­կի են մատ­նո­ւած, քան մենք, ո­րով­հե­տեւ ե­թէ նրանց մարմ­նա­կան սնուն­դը ա­ռատ է, [ա­պա] նրանց միտ­քը եւ թռիչ­քը կաշ­կան­դո­ւած է, եւ նրանց ար­ժա­նա­պա­տո­ւու­թիւ­նը ա­մէն մի վայր­կեան են­թար­կո­ւած է գռե­հիկ­նե­րի եւ բթա­միտ­նե­րի վի­րա­ւո­րանք­նե­րին։

«­Մի բա­նաս­տեղծ,- ա­սում է ­Գէօ­թէն, 1832ի ­Մարտ ամ­սին, էկ­կեր­մա­նին,- որ ու­զում է քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ծա­ռա­յել, ստի­պո­ւած է ամ­բող­ջո­վին նե­տո­ւել մի կու­սակ­ցու­թեան մէջ, եւ այդ ա­նե­լով՝ նա կորց­նում է բա­նաս­տեղ­ծի իր ան­հա­տա­կա­նու­թիւ­նը եւ պէտք է հրա­ժեշտ տայ աշ­խար­հին նա­յե­լու իր բնա­ծին ան­կողմ­նա­կա­լու­թեան եւ գլխին ան­ցը­նի տխմա­րու­թեան եւ կոյր ա­տե­լու­թեան գլխա­նո­ցը»։

«Ա­ւա՜ղ, այդ գլխա­նո­ցի բո­ժոժ­նե­րը զրնգում են հայ կեան­քի բո­լոր ան­կիւն­նե­րում»։ (­Կոս­տան ­Զա­րեան, «­Գաղ­թա­կա­նը եւ ­Տա­րա­գի­րը», «­Նա­ւա­տո­մար»)։

Այս­պէ՛ս, ­Տա­րա­գիր ­Հա­յուն ձայ­նը յա­ւեր­ժաց­նող հե­ղի­նակն է Կ. ­Զա­րեան։ Ո՛չ «­Թա­փա­ռա­կան ­Հայ»ուն, ոչ ալ «­Գաղ­թա­կան ­Հայ»ուն։ ­Հա­յու ­Զա­րեա­նա­կան մտա­պատ­կե­րին ա­մէ­նէն հո­գե­հա­րա­զատ յղաց­քը կրնայ նկա­տո­ւիլ «­Պան­դուխտ ­Հայ»ը, ո­րուն ձայ­նը յա­ւեր­ժաց­նող հայ գրող­նե­րու փա­ղան­գին վեր­ջին դրօ­շա­կի­րը ե­ղաւ ­Զա­րեան։

­Կոս­տան ­Զա­րեան նոր հո­րի­զոն­նե­րու բա­ցաւ հայ­րե­նի հո­ղէն հե­ռու ապ­րե­լու «դա­տա­պար­տո­ւած» հայ մար­դոց հայ­րե­նա­սի­րա­կան նե­րաշ­խար­հը, ա­նոնց հո­գերն ու սէ­րե­րը, եր­ջան­կու­թեան եւ վիշ­տի ար­ցունք­նե­րը, յաղ­թա­նա­կի փառքն ու պար­տու­թեան ար­հա­ւիր­քը։