«Թուրքիոյ կործանարար քաղաքականութիւնը Պալքաններու, Միջին Արեւելքի, Միջագետքի եւ Հայաստանի հանդէպ»
Հ.Յ.Դ. Յունաստանի Հայ դատի յանձնախումբի, «Արմենիքա» պարբերաթերթի, Սուրմենայի Պոնտական միութեան եւ Ասորիներու համահելլէնական միութեան համակազմակերպութեամբ, Կիրակի, 19 Նոյեմբեր 2023-ի երեկոյեան, Աթէնքի Հին Խորհրդարանի շէնքի դահլիճին մէջ տեղի ունեցաւ կլոր սեղանի զրոյց, նիւթ ունենալով «Թուրքիոյ կործանարար մնայուն քաղաքականութիւնը Պալքաններու, Միջին Արեւելքի, Միջագետքի եւ Հայաստանի հանդէպ»։
Երեք տարբեր զեկուզաբերներ ներկայացուցին Թուրքիոյ քաղաքականութիւնը, սկսեալ 19-րդ դարէն, հասնելով մինչեւ մեր օրերը, մանրամասնօրէն ներկայացնելով Արեւելքի ժողովուրդներուն դէմ գործադրուած ցեղասպանական քաղաքականութիւնը, որուն վերջին արարքները դառնօրէն ճաշակեց Արցախի տեղահանուած հայութիւնը։
Ելոյթին ներկայ եղան Յունահայոց Առաջնորդ Գեղամ արք. Խաչերեան, Հայ աւետարանական համայնքի հոգեւոր պետ վերապատուելի Վիգէն Չոլաքեան, յոյն երեսփոխաններ, քաղաքապետական եւ մարզպետական կարգերու ներկայացուցիչներ եւ շատ մեծ հասարակութիւն մը, որ հետաքրքրութեամբ հետեւեցաւ զեկոյցներուն, ապա հարցումներ ուղղեց խօսողներուն։
Զրոյցը վարեց յայտնի լրագրող Քոսթաս Փլիաքոս, որ իր բացման խօսքին մէջ մէկ առ մէկ ներկայացուց զեկուցաբերները, ինչպէս նաեւ անդրադառնալով օրուան նիւթին, նշումներ կատարեց, թէ ինչպէս Թուրքիան այսօր մխրճուած է տարածաշրջանային լայն դաշտէն ներս, փորձելով հաստատել իր ծաւալապաշտ քաղաքականութիւնը։
Առաջին զեկուցաբերը եղաւ Հայաստանէն յատկապէս հրաւիրուած պատմաբան, Հայաստանի Գիտութիններու Ակադեմիոյ պատմութեան վարիչ, փրոֆէսոր Արմէն Մարուքեան, որ ծաւալուն ներկայացում մը կատարեց՝ սկսելով արցախեան 44-օրեայ պատերազմէն ու հասնելով մինչեւ Արցախի հայաթափումը։ Ան պատմագիտական տուեալներով ներկայացուց թուրքեւատրպէյճանական յարձակողականութեան հետեւանքները, եզրակացնելով, թէ արցախեան հիմնախնդիրը եւ 140.000 գաղթականներու վերադարձը չէ փակուած ու այն կը մնայ հայութեան գլխաւոր հիմնախնդիրը։ Հայրենի գիտնականի խօսքը կը հրատարակենք առանձին՝ իր շահեկանութեան համար։
Երկրորդ խօսողը եղաւ Աթէնքի Քափոտիսթրիաքօ համալսարանի Աշխարհագրութեան եւ աշխարհաքաղաքական ուսմանց դասախօս, հանրածանօթ գիտազօտող փրոֆ. Իոաննիս Մազիս։ Յարգելի զեկուցաբերը մանրամասն եւ անվիճելի տուեալներով լուսարձակի տակ առաւ Թուրքիոյ կողմէ գործադրուած՝ ասորիններու դէմ ցեղասպանութիւնը։ Տալով պատմական ենթահողը Արեւելքի ժողովուրդին դէմ գործուած սպանդին, ան իր ներկայացման թելը հասցուց մինչեւ այսօր՝ յայտնելով թէ, Միջին Արեւելքի մէջ գործուած ռազմական իրադարձութիւններուն լոյսին տակ, Թուրքիան կը շարունակէ իր բնաջնջման քաղաքականութիւնը ընդդէմ ասորի ժողովուրդին։
Երրորդ զեկուցաբերը եղաւ ռազմաքաղաքական հարցերու ծանօթ փորձագէտ Սավաս Քալենտերիտիս, որ ներկայացուց Սուլթանական Թուրքիոյ եւ Երիտասարդ թուրքերու գաղափարական ու պետական աշխարհայեացքը ընդդէմ Օսմանեան կայսրութեան մէջ ապրող քրիստոնեայ ժողովուրդներուն։ Ան նշումներ կատարելով հանրածանօթ գիտնական Սփ. Վրիոնիսի վերլուծումներուն, ընդգծեց, թէ Թուրքիա, որպէս ժողովուրդ եւ պետութիւն, միշտ առաջնորդուած է «այլոց հարստութեան յափշտակումի» քաղաքականութենէն, որ մինչեւ այսօր կը յատկանշէ թրքական ծաւալապաշտութեան տարբեր երեսները։ Յարգելի խօսողը եզրակացուց, թէ անոնք, որոնք կը կարծեն, թէ սոյն քաղաքական կեցուածքը այլեւս տեղ չունի նորօրեայ թրքական պետութեան մէջ, չարաչար կը սխալին։ Ան շեշտեց, թէ միայն ժողովուրդներու համատեղ գործակցութեամբ կարելի պիտի ըլլայ կասեցնել Թուրքիոյ նորօսմանական ախորժակները։
Ներկայացումներու աւարտին առիթը տրուեցաւ ներկաներուն հարցումներ կատարել զեկուցաբերներուն։ Բոլոր հարցումներուն տրուեցան մանրամասն պատասխաններ, աւելի հետաքրքական դարձնելով ներկայացուած նիւթերու ծաւալը։
Ելոյթի աւարտին, կազմակերպիչներուն կողմէ յատուկ յուշանուէրներ բաժնուեցան երեք խօսողներուն եւ զրուցավարին։
Կարելի է ըսել, թէ ելոյթի բնոյթը, ժողովուրդի ցուցաբերած հետաքրքրութիւնը եւ զեկոյներու հետաքրքական նիւթերը, խթան կը հանդիսանան, որպէսզի ապագային եւս նման գործակցութեան դաշտէն ներս, կազմակերպել զեկուցական երեկոներ ու ալ տեսակի միջոցառումներ, հանրութիւնը իրազեկ պահելու համար տարածաշրջանային եւ ազգային հիմնախնդիրներուն մասին։
Արցախեան հիմնահարցի շուրջ դիւանագիտական քննարկումները
2020 թուականի պատերազմից յետոյ
ԱՐՄԷՆ ՄԱՐՈՒՔԵԱՆ
պ.գ.դ., պրոֆէսոր, ՀՀ ԳԱԱ Պատմութեան ինստիտուտի
Հայկական հարցի եւ Հայոց ցեղասպանութեան պատմութեան բաժնի վարիչ
mararmts@yahoo.com
Արցախի դէմ Ադրբեջանի կողմից 2020 թ. Սեպտեմբերի 27-ին սանձազերծած հերթական ագրեսիան, որն անթաքոյց խրախուսւում եւ ուղղորդւում էր Թուրքիայի կողմից, կասեցուեց Ռուսաստանի նախագահի միջնորդութեամբ Նոյեմբերի 9-ին Ադրբեջանի, Հայաստանի եւ Ռուսաստանի ղեկավարների միջեւ ստորագրուած «Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան գօտում կրակի եւ ռազմական բոլոր գործողութիւնների ամբողջական դադարեցման մասին» յայտարարութեամբ (այսուհետ՝ «եռակողմ յայտարարութիւն»):
Իր իրաւական կարգավիճակով տուեալ փաստաթուղթը միջազգային պայմանագիր է, որը ստորագրուել է միջազգային պայմանագրային իրաւունքի կոպիտ խախտումներով։ «Եռակողմ յայտարարութեան» բովանդակութիւնից ակնյայտ է, որ այն ոչ միայն եւ ոչ այնքան փաստաթուղթ է Լեռնային Ղարաբաղում հրադադարի եւ բոլոր ռազմական գործողութիւնների մասին, այլ Ե.Ա.Հ.Կ. Մինսկի խմբի համանախագահների միջնորդութեամբ բանակցային գործընթացի ընթացքում կողմերի միջեւ նախկինում համաձայնեցուած փաստաթղթերի որոշ դրոյթների հիման վրայ հակամարտութիւնը լուծելու փորձ։ Մասնաւորապէս «եռակողմ յայտարարութեան» տեքստում ընտրողաբար ներառուել են Ադրբեջանի շահերից բխող «Կազանի փաստաթղթից» կէտերը՝ դուրս թողնելով այն դրոյթները, որոնք վերաբերում էին Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական իրաւական կարգավիճակին եւ Արցախի Հանրապետութեան բնակչութեան անվտանգութեանը:
«Եռակողմ յայտարարութեան» մէջ ոչինչ չկայ պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանի կատարած յանցագործութիւնների մասին, ինչը Ադրբեջանին ու Թուրքիային քաջալերեց դրա ընդունումից յետոյ էլ շարունակել հայ ժողովրդի դէմ իրականացուող ռազմական յանցագործութիւնները եւ մարդկութեան դէմ յանցագործութիւնները։ Փաստաթղթում ոչինչ չի ասւում նաեւ քաղաքացիական օբյեկտների, հաղորդակցութեան ուղիների, մշակութային ու պատմական ժառանգութեան օբյեկտների ռմբակոծութիւնից յետոյ հայկական կողմին պատճառուած վնասի համար Ադրբեջանին պատասխանատուութեան կանչելու մասին, ինչը յանգեցրեց Բաքուի կողմից Արցախի Հանրապետութեան օկուպացուած տարածքներում մշակութային ցեղասպանութեան քաղաքականութեան շարունակութեանը:
«Եռակողմ յայտարարութիւնը» զուտ ժամանակաւոր, իրավիճակային լուծում էր, որը ոչ թէ կարգաւորեց, այլ ընդամէնը ժամանակաւորապէս սառեցրեց հակամարտութիւնը: Ադրբեջանին եւ Թուրքիային արուած զիջումները ոչ միայն չնուազեցրին, այլ ընդհակառակը՝ գրգռեցին ցեղասպանական տանդեմի ախորժակը։ Հայկական կողմից տուեալ փաստաթղթի դրոյթների կատարումը միայն ժամանակաւոր յարաբերական կայունութիւն ապահովեց հակամարտութեան գօտում, որը պարբերաբար խախտւում էր Ադրբեջանի կողմից՝ յաճախ Թուրքիայի հրահրմամբ: Իրավիճակը բարդանում էր նաեւ նրանով, որ թուրքական զինտեխնիկան, յատուկ ջոկատայինները, ինչպէս նաեւ ահաբեկիչները շարունակում էին մնալ հակամարտութեան գօտում։
Փաստաթղթի դրոյթների իրագործումից յետոյ Արցախի եւ սահմանամերձ դարձած Հ.Հ. բնակավայրերի խաղաղ բնակչութեան անվտանգութեան սպառնալիքները ոչ միայն չնուազեցին, այլեւ էապէս մեծացան։ Դա մեծապէս պայմանաւորուած էր նրանով, որ ի տարբերութիւն Ադրբեջանի, որը ոչ միայն ամէն կերպ խուսափում էր իր սահմանափակ պարտաւորութիւնների կատարումից, այլեւ հետեւողականօրէն խախտում էր ձեռք բերուած պայմանաւորուածութիւնները։
2021 թ. Մայիսի 12-ին Ադրբեջանը ձեռնարկեց հերթական ագրեսիան այս անգամ արդէն Հ.Հ. ինքնիշխան տարածքի նկատմամբ, ինչի հետեւանքով պաշտօնական տուեալներով Գեղարքունիքի մարզի Վերին Շորժայ եւ Կութ բնակավայրերի ու Սիւնիքի մարզի Սեւ լճերի շրջանում ադրբեջանական զինուժի կողմից բռնագրաւուեց շուրջ 40 կը մայ տարածք:
Ստեղծուած իրավիճակում 2021 թ. Նոյեմբերի 26-ին Սոչիում կայացաւ հերթական եռակողմ հանդիպումը, որի ընթացքում ընդունուեց հերթական համատեղ յայտարարութիւնը, որով կողմերը պայմանաւորուեցին քայլեր ձեռնարկել ադրբեջանայ-հայկական սահմանին կայունութեան եւ անվտանգութեան մակարդակը բարձրացնելու, ինչպէս նաեւ երկու երկրների միջեւ պետական սահմանի սահմանազատման երկկողմ յանձնաժողովի ստեղծման ուղղութեամբ:
Ռազմական ուժի ցուցադրմամբ եւ նոր պատերազմի սպառնալիքով Ադրբեջանը հայկական կողմին փորձում էր պարտադրել իր համար շահաւէտ պայմաններով խախաղութեան պայմանագրի ստորագրում, մի բան, որ հայկական դիւանագիտութիւնը չկարողացաւ Ադրբեջանին պարտադրել Արցախեան առաջին պատերազմի յաղթանակից յետոյ: 2022 թ. Մարտի 11-ին Ադրբեջանը հայկական կողմին փոխանցեց յարաբերութիւնների կարգաւորման 5 սկզբունքներ: Իրականում դրանք ոչ թէ Հայաստանի հետ յարաբերութիւնների կարգաւորման եւ այսպէս կոչուած «խաղաղութեան պայմանագրի» ստորագրման սկզբունքներ էին, այլ Հայաստանի առջեւ դրուած նախապայմաններ: Միմեանց նկատմամբ տարածքային պահանջների բացակայութեան եւ ապագայում նման պահանջներ չներկայացնելու պարտաւորութեան ենթատեքստը վերաբերւում էր նրան, որ Հայաստանը հրաժարուէր բարձրացնել արցախահայութեան ինքնորոշման իրաւունքի եւ Արցախի Հանրապետութեան ինքնիշխանութեան հարցերը:
Ադրբեջանը ցինիկաբար առաջարկում էր ձեռնպահ մնալ միջպետական յարաբերութիւններում միմեանց անվտանգութեանը սպառնալուց, քաղաքական անկախութեան ու տարածքային ամբողջականութեան դէմ սպառնալիքների եւ ուժի կիրառումից, այն դէպքում, երբ հէնց ինքն էր Արցախի ու Հայաստանի հանրապետութիւնների նկատմամբ հետեւողայ-կանօրէն իրականացնում նշուած ագրեսիւ գործողութիւնները: Հայկական կողմին փոխանցուած «սկզբունքներից» մէկով Ադրբեջանն առաջարկում էր ադրբեջանայ-հայկական պետական սահմանի սահմանազատում եւ սահմանագծում իրականացնել՝ որեւէ պարտաւորութիւն չստանձնելով, որ նախքան այդ իր զինուած ուժերը պէտք է հետ քաշուէին Հայաստանից բռնազաւթած տարածքներից: Նման դէպքում այս «սկզբունքի» միջոցով Ադրբեջանը նախ փորձում էր վերջնականապէս տիրանալ 2021 թ. մայիսեան ագրեսիայի հետեւանքով Հայաստանից բռնազաւթուած ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող տարածքներին: Ադրբեջանական առաջարկների վերջին «սկզբունքը» վերաբերում էր տրանսպորտի եւ հաղորդակցութեան ուղիների բացմանը,6 ինչի տակ Ադրբեջանը նկատի ունի այսպէս կոչուած «Զանգեզուրեան միջանցքով» ցամաքային կապի ստեղծումը ոչ միան Ադրբեջանի կողմից Արցախի բռնազաւթուած շրջանների ու Նախիջեւանի ինքնավար հանրապետութեան, այլեւ Թուրքիայի հետ, ինչը կը դառնայ պանթուրանական ծրագրի իրականացման առաջին լուրջ քայլերից մէկը:
Մարտի 14-ին Հայաստանը պատասխան առաջարկներ ներկայացրեց Բաքուին, որոնցում նշւում էր, որ Հայաստանը Ադրբեջանի նկատմամբ երբեք տարածքային պահանջներ չի ունեցել եւ չունի՝ յղում կատարելով Խ.Ս.Հ.Մ. նախկին հանրապետութիւնների, այդ թւում՝ Ադրբեջանի հետ համատեղ 1991 թ. Դեկտեմբերի 21-ին Ալմայ-Աթայում Հայաստանի կողմից ստորագրուած Ա.Պ.Հ.-ի ստեղծման մասին հռչակագիրը, որի դրոյթներից մէկով փաստաթուղթը ստորագրող կողմերը փոխադարձաբար ճանաչում էին միմեանց տարածքային ամբողջականութիւնը եւ առկայ սահմանների անձեռնմխելիութիւնը։ Այս առումով պէտք է նշել, որ Ալմայ-Աթայի հռչակագրի ընդունման բանակցութիւններում ընդգրկուած հայ գործիչների պնդմամբ, Հայաստանը Ա.Պ.Հ. ստեղծման մասին տուեալ հռչակագիրը ստորագրել եւ վաւերացրել է որոշակի վերապահումներով, որոնցից մէկով փաստօրէն նախատեսել է Ա.Պ.Հ.-ին նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի միանալու հնարաւորութիւնը: Անկախ այն հանգամանքից, որ «Լեռնային Ղարաբաղ» անուանումը վերապահման մէջ ուղիղ նշուած չէր, սակայն այն շարադրուած է այնպէս, որ դրա տակ կարող է հասկացուել միայն Լեռնային Ղարաբաղը: Ինչպէս յայտնի է Լեռնային Ղարաբաղը Խ.Ս.Հ.Մ. կազմում ունեցել է «ինքնավար կազմաւորման»՝ ինքնավար մարզի կարգավիճակ եւ Խ.Ս.Հ.Մ. Գերագոյն խորհրդի կողմից «Խ.Ս.Հ.Մ. գոյութեան դադարեցման մասին» Դեկտեմբերի 26-ին ընդունուած հռչակագրից 16 օր առաջ՝ 1991 թ. Դեկտեմբերի 10-ին հանրաքուէի միջոցով հռչակել էր իր անկախութիւնը: Յաւելենք, որ Ադրբեջանը Ալմայ-Աթայի հռչակագիրը վաւերացրել է 1993 թ. եւ այդ պահից է միայն անդամակցել Ա.Պ.Հ.-ին, ինչն էական նշանակութիւն ունի նաեւ Ադրբեջանի սահմանների յստակեցման տեսակէտից: Առանց Հայաստանի ու Արցախի հանրապետութիւնների համար այս կարեւոր հանգամանքների շեշտադրման, զուտ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականութեան նկատմամբ յաւակնութիւններ չունենալու առումով Ալմայ-Աթայի հռչակագրի յիշատակումը բացառապէս բխում է ադրբեջանական կողմի շահերից:
Անդրադարձ էր կատարւում Լեռնային Ղարաբաղի հայերի անվտանգութեան երաշխաւորման, նրանց իրաւունքների եւ ազատութիւնների յարգման, ինչպէս նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի որոշման հարցերին, սակայն բացարձակապէս չէր յստակեցւում, թէ Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղի համար ինչպիսի կարգավիճակ էր տեսնում կամ այդ հարցի լուծման ինչ մեխանիզմ էր առաջարկում:
Ակնարկւում էր, որ Ադրբեջանը շարունակում էր չկատարել բոլոր ռազմագերիների վերադարձի եւ հաղորդակցութեան ուղիների բացման «Եռակողմ յայտարարութեամբ» ստանձնած պարտաւորութիւնները։ Այս կէտի ձեւակերպումներից յստակ չի դառնում, թէ Ռուսաստան-Հայաստան-Ադրբեջան ձեւաչափով Ադրբեջանի ստանձնած պարտաւորութիւն-ների լիարժէք ու վերջնական կատարումը արդեօ՞ք հայկական կողմը հակուած է որպէս նախապայման համարել՝ խաղաղութեան բանակցութիւններ սկսելու համար, թէ՞ դա պարզապէս փաստի արձանագրում էր: Պատրաստակամութիւն էր յայտնւում Ադրբեջանի հետ խաղաղութեան, յարաբերութիւնների կարգաւորման պայմանագիր կնքելու բանակցու-թիւնները սկսել ՄԱԿ-ի կանոնադրութեան, «Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրաւունքների մասին» միջազգային կոնուենցիայի եւ Հելսինկեան եզրափակիչ ակտի հիման վրայ, ինչից հասկանալի է դառնում, որ բանակցութիւններ սկսելու հարցում, ի տարբերութիւն Ադրբեջանի, Հայաստանը որեւէ նախապայման չի առաջադրում: Վերջապէս տեղեկացւում էր, որ Ադրբեջանի հետ խաղաղութեան պայմանագրի կնքման նպատակով բանակցութիւններ կազմակերպելու համար Հայաստանը դիմելու է Ե.Ա.Հ.Կ. Մինսկի խմբի համանախագահներին:
Այս կէտով հայկական կողմը կարծես փորձում էր վերակենդանացնել Մինսկի խումբը, սակայն Ուկրաինայում Ռուսաստան-Արեւմուտք դիմակայութեան պայմաններում այս ձեւաչափի վերագործարկումն անիրատեսական էր, քանզի նախ Ե.Ա.Հ.Կ. Մինսկի խմբի նախագահութիւնը Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ խաղաղութեան պայմանագրի ստորագրման բանակցութիւններ կազմակերպելու մանդատով օժտուած չէ եւ, առանց կողմերի համաձայնութեան ու յստակ դիմումի, չի կարող իր վրայ նման լիազօրութիւններ վերցնել: Խնդիրը բարդանում է նրանով, որ 2020 թ. Արցախեան երրորդ պատերազմում Թուրքիայի աջակցութեամբ ձեռք բերած յաջողութիւնից յետոյ Ադրբեջանն ընդհանրապէս մերժում է այդ ձեւաչափը: Պատահական չէ, որ որպէս Մինսկի խմբին այլընտրանք առաջ քաշուեց «3+3» ձեւաչափը, որի կազմում Ռուսաստանից բացի, որպէս տարածաշրջանային տէրութիւններ, ընդգրկուեցին նաեւ Թուրքիան եւ Իրանը, բացառելով արեւմտեան երկրների մասնակցութիւնը:
Բանակցային գործընթացում եռամսեայ դադարից եւ Ադրբեջանի կողմից օգոստոսեան յարձակման հետեւանքով Լաչինի միջանցքի հայկական երեք բնակավայրերի՝ Բերձորի, Աղաւնոյի եւ Սուսի հայաթափումից ու Արցախի Հանրապետութիւնը Հայաստանի Հանրապետութեանը կապող միակ երթուղու փոփոխութիւնից հետ 2022 թ. Օգոստոսի 31-ին Ե.Մ. Եւրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի միջնորդութեամբ Բրիւսելում կայացաւ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի ղեկավարների հերթական հանդիպումը:
Միշելի յայտարարութեան մէջ շեշտադրւում էր, որ պայմանաւորուածութիւն է ձեռք բերուել ակտիւացնել աշխատանքները Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ միջպետական յարաբերութիւնները կարգաւորող խաղաղութեան պայմանագրի առաջխաղացման ուղղութեամբ եւ արտգործնախարարներին յանձնարարուել էր մէկամսեայ ժամկէտում հանդիպում կազմակերպել՝ փաստաթղթերի նախագծերի վրայ աշխատելու նպատակով։ Ի տարբերութիւն Միշելի մայիսեան յայտարարութեան, նոր տեքստում «Լեռնային Ղարաբաղ» եւ «Ղարաբաղեան հակամարտութիւն» բառակապակցութիւններն այլեւս չեն գործածւում:
Յատկանշական էր, որ հայկական կողմի տարածած հաղորդագրութեան մէջ Հայաստան-Ադրբեջան յարաբերութիւնների կարգաւորման խնդիրն ու «Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրին վերաբերող հարցերը» տարանջատուած էին, ինչը հիմք տուեց ենթադրելու, որ Հայաստանը կարծես թէ նահանջեց վերջին կէս տարուայ ընթացքում որդեգրած դիրքորոշումից: Ադրբեջանի հետ այսպէս կոչուած «խաղաղութեան պայմանագրի» եւ Արցախեան հիմնահարցի տարանջատումը բացառապէս բխում էր Ադրբեջանի շահերից եւ լուրջ վտանգներ էր պարունակում հայկական երկու պետութիւնների համար, քանզի ակնյայտ էր, որ, իր նպատակին հասնելով եւ Հայաստանի հետ համապատասխան փաստաթուղթ ստորագրելուց յետոյ, Ադրբեջանը վերջինիս հետ Արցախեան հիմնահարցի շուրջ բանակցութիւններ վարելու որեւէ շարժառիթ այլեւս չէր ունենայ:
Հակառակ ձեռք բերուած պայմանաւորուածութիւնների, Ադրբեջանի կողմից Հ.Հ. նկատմամբ 2022 թ. Սեպտեմբերի 13-ին ձեռնարկուեց հերթական ագրեսիան, ինչի հետեւանքով պաշտօնական տուեալներով Հ.Հ. ինքնիշխան տարածքից բռնագրաւուեց եւս 10 կմ. տարածք:
Այս յարձակումից յետոյ էր, որ Ֆրանսիայի նախագահ Է. Մակրօնի եւ Ե.Մ. Եւրոպական խորհրդի նախագահ Շ. Միշելի համատեղ միջնորդութեամբ Հոկտեմբերի 6-ին Պրահայում կազմակերպուեց Հայաստանի եւ Ադրբեջանի ղեկավարների յաջորդ հանդիպումը: Հերթական անգամ հայկական կողմը համաձայնւում էր Ալմայ-Աթայի հռչակագրի շեշտադրմանը՝ առանց ժամանակին կատարած վերապահումներին եւ մասնաւորապէս 10-րդ վերապահմանը յղում կատարելու: Դա Ադրբեջանին հնարաւորութիւն տուեց տուեալ փաստաթուղթը մեկնաբանել բացառապէս սեփական շահերից ելնելով՝ իր տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքի շրջանակներում տեղաւորելով նաեւ Արցախի Հանրապետութիւնը:
Ադրբեջանի եւ Հայաստանի յարաբերութիւնների կարգաւորման գործընթացն իր ձեռքը վերցնելու Ե.Մ. այս նախաձեռնութիւններից յետոյ միանգամայն սպասելի էր, որ այդ գործընթացում բաւական մեծ ջանքեր գործադրած Ռուսաստանը փորձելու էր վերահաստատել իր առաջնային դերակատարումը: Երեք երկրների՝ Ռուսաստանի, Ադրբեջանի եւ Հայաստանի ղեկավարների վերջին հանդիպումը Սոչիում կայացաւ 2022 թ.Հոկտեմբերի 31-ին, որի արդիւնքում ընդունուած հերթական, արդէն թուով չորրորդ, համատեղ յայտարարութեամբ կողմերը վերահաստատեցին եռակողմ ձեւաչափով ընդունուած նախորդ երեք համատեղ յայտարարութիւնների պարտաւորութիւնները:
Ռուսաստանի համար սկզբունքային նշանակութիւն ունէր այն, որ կողմերը կրկին կարեւորեցին ռուսական խաղաղապահ զօրախմբի ներդրումը տարածաշրջանում իրավիճակի կայունացման եւ անվտանգութեան ապահովման գործում: Հերթական անգամ Ալմայ-Աթայի 1991 թ. հռչակագիրը մեկնաբանւում էր բացառապէս Ադրբեջանի համար շահաւէտ համատեքստում, եւ կողմերը պայմանաւորւում էին զերծ մնալ ուժի կիրառումից կամ դրա կիրառման սպառնալիքից: Փաստաթղթում նշւում է Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ խաղաղութեան պայմանագրի կնքման եւ դրա ուղղութեամբ նախապատրաստական աշխատանքներ կատարելու անհրաժեշտութեան մասին, ինչը կարեւորւում էր տարածաշրջանում կայուն եւ երկարաժամկէտ խաղաղութեան հասնելու տեսակէտից։ Ռուսաստանն, իր հերթին, վերահաստատեց 2021 թ. Նոյեմբերի 26-ի եռակողմ յայտարարութեամբ ստանձնած այն պարտաւորութիւնը, որ պատրաստ է կողմերին խորհրդատուական աջակցութիւն ցուցաբերել սահամանների դելիմիտացիայի եւ դէմարկացիայի հարցում՝ նկատի ունենալով Ռուսաստանի Գլխաւոր շտաբում պահուող քարտէզների տրամադրումը։ Այս կէտը, պաշտօնական Մոսկուան թերեւս հասցէագրում էր Ե.Մ.-ին, քանզի վերջինիս միջնորդութեամբ կազմակերպուած հանդիպումների արդիւնքում ընդունուած փաստաթղթերում նոյնպէս խօսւում էր Ադրբեջանի եւ Հայաստանի սահմանների դելիմիտացիայի եւ դէմարկացիայի հարցերում աջակցութիւն ցուցաբերելու մասին:
Ամփոփելով կարող ենք արձանագրել, որ այս հարցում Ռուսաստան-Արեւմուտք մրցակցութեան ու դիմակայութեան պայմաններում, Ադրբեջանի պարբերական ռազմական ագրեսիաների եւ անզիջում կեցուածքը մի կողմից եւ հայկական կողմի ոչ հետեւողական, երբեմն զիջողական դիրքորոշման հետեւանքով միւս կողմից, Արցախեան հիմնահարցի կարգաւորման գործընթացում կատարուեցին այնպիսի փոխակերպումներ, երբ բանակցութիւնների արդիւնքում ընդունուած եւ հրապարակուած դիւանագիտական փաստաթղթերում աւելի շատ տեղ էին գտնում Ադրբեջանի շահերից բխող եւ հայկական շահերը ոտնահարող կէտեր ու ձեւակերպումներ:
Ադրբեջանը Թուրքիայի հրահրմամբ շտապում էր առաւելագոյն օգուտներ քաղել Արցախեան 2020 թ. պատերազմի հետեւանքով ստացած առաւելութիւնից, քաջ գիտակցելով, որ եթէ իր համար բարենպաստ փուլը ձեռքից բաց թողնի եւ իրավիճակը փոխուի, գուցէ այլեւս նման հնարաւորութիւն չստանայ: Հայկական կողմն ամէն կերպ փորձում էր ձգձգել հարցի վերջնական լուծումը եւ ժամանակ շահել, սակայն Ադրբեջանի հետ յարաբերութիւնների, ինչպէս նաեւ Արցախեան հիմնահարցի կարգաւորման հարցում Ռուսաստանի, Վաշինգտոնի ու Բրիւսելի միջնորդութիւնների ու առաջարկութիւնների միջեւ մանեւրելու քայլերը կատարւում էին ոչ պրոֆեսիոնալ, իրավիճակային լուծումներով, ինչի հետեւանքով յանգեցնում էին նորանոր տարածքային եւ մարդկային կորուստների ինչպէս Արցախի Հանրապետութեան, այնպէս էլ Հ.Հ. ինքնիշխան տարածքում։ Հայկական կողմի դիւանագիտական սխալներն ու միակողմանի զիջումները Ադրբեջանի համար նպաստաւոր պայմաններ ստեղծեցին Արցախի նկատմամբ իր քաղաքականութիւնն աւելի արմատական դարձնելու համար։ Բաքուն նախ Հայաստանի հետ Արցախը կապող միակ «կեանքի ճանապարհը»՝ Բերձորի (Լաչինի) միջանցքը փակելու միջոցով հայ բնակչութեանը շուրջ 10 ամիս պահեց շրջափակման մէջ՝ առաջացնելով հումանիտար ճգնաժամ, իսկ 2023 թ. Սեպտեմբերի 19-ին միայնակ մնացած Արցախի դէմ ձեռնարկեց հերթական ռազմական ագրեսիան՝ հայ բնակչութեան նկատմամբ իրականացնելով ռազմական յանցագործութիւններ եւ էթնիկ զտում, ինչն, ի վերջոյ, յանգեցրեց Արցախի ամբողջական հայաթափմանը։