Կեցցէ՛ քննադատութիւնը

­Միհ­րան ­Քիւր­տօղ­լեան

Քն­նա­դա­տու­թիւն­նե­րու տա­րա­փով յատ­կանշո­ւող մեր ան­մի­ջա­կան շրջա­պա­տէն կամ ան­կէ դուրս կա­րե­լի՞ է ար­դեօք գտնել եր­կու-ե­րեք օ­րի­նակ, որ ցոյց տայ, թէ նոյ­նիսկ ար­դար մղու­մով կա­տա­րո­ւած քննա­դա­տու­թիւ­նը ա­ռաջ­նոր­դած ըլ­լայ քննա­դա­տո­ւո­ղը իր «սխա­լը» ըն­դու­նե­լու կե­ցո­ւած­քին:
Ով գի­տէ քա­նի ան­գամ­ներ մենք ալ գտնո­ւած ենք եր­կու վի­ճակ­նե­րու մէջ. Քն­նա­դա­տե­լու եւ քննա­դա­տո­ւե­լու:
Ա­ռա­ջին պա­րա­գա­յին, հա­ւա­նա­բար գե­րա­կայ զգա­ցու­մով ու­նե­ցած ենք «յաղ­թա­նակ» մը ար­ձա­նագ­րած ըլ­լա­լու ինք­նա­գո­հու­թիւ­նը, իսկ երկ­րոր­դին՝ մեր հպար­տու­թեան մէջ վի­րա­ւո­րո­ւած՝ս­տո­րա­կայ զգա­ցու­մը հա­մա­կած է մեզ եւ մղո­ւած ենք ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան:
Մարդ­կա­յին բնու­թեան ան­բա­ժա­նե­լի գի­ծը կը կազ­մէ հա­կազ­դե­լու մղու­մը: Որ­քան որ բնա­կան կը թո­ւի գոր­ծի կամ տե­սա­կէ­տի մը յա­ռա­ջա­ցու­ցած քննա­դա­տու­թիւ­նը, նոյն­քան եւ հա­կազ­դե­ցու­թեան բնա­կան օ­րէն­քով, տրա­մա­բա­նա­կան է պաշտ­պա­նու­թեան դիր­քի վրայ մնա­լու քննա­դա­տո­ւո­ղին յա­մա­ռու­թիւ­նը, կամ լա­ւա­գոյն պա­րա­գա­յին՝ ար­դա­րա­ցում-պատ­ճա­ռա­բա­նու­թիւն ո­րո­նե­լու մի­ջո­ցը:
Այս ե­րե­ւոյ­թը կը բխի ան­կէ, որ մարդ ան­հա­տի հա­մա­րու­մը ինք­զին­քին նկատ­մամբ կը գլէ կ­՚անց­նի ա­մէն չափ ու կշիռ:
Ի­րա­պէս. ան­ցեա­լէն թէ ներ­կա­յէն քա­նի՞ պա­րա­գայ կա­րե­լի է նշել, ուր քննա­դա­տու­թիւ­նը իր ան­մի­ջա­կան ար­դիւն­քը տո­ւած ըլ­լայ քննա­դա­տո­ւո­ղին վրայ, — շատ ջնջին: ­Մինչ հա­կա­ռա­կին օ­րի­նակ­նե­րը ա­մէն ժամ կը վխտան մեր շուր­ջը: Ո­րե­ւէ պա­հու բա­ցէ՛ք ֆէյ­սու­քը եւ տե­սէ’ք:
Բայց թո­ղունք ֆէյս­պու­քը, ուր յա­ճախ յո­խոր­տան­քը շփո­թո­ւած է քննա­դա­տու­թեան հետ եւ ցոյց տանք եր­կու հան­րա­ծա­նօթ պատ­կեր­ներ:
Ն­շա­նա­ւոր կանկս­թեր Ալ ­Գա­բո­նէ, որ կը նկա­տո­ւէր «ըն­կե­րու­թեան թիւ 1 թշնա­մին», ձեր­բա­կա­լու­թե­նէն ետք, ակ­նար­կե­լով ար­գի­լեալ խմիչ­քի ու բախ­տա­խա­ղի իր ա­պօ­րէն գոր­ծու­նէու­թեան, կը յայ­տա­րա­րէր. «­Կեան­քիս լա­ւա­գոյն տա­րի­նե­րը վատ­նե­ցի մար­դի­կը հա­ճո­յաց­նե­լու, ա­նոնց օգ­նե­լու որ ու­րախ պա­հեր ու­նե­նան ա­ռօ­րեայ դժո­ւա­րու­թեանց մէջ, բայց փո­խա­րէ­նը ստա­ցայ հա­լա­ծանք ու պար­սա­ւանք…»:
Հա­մաշ­խար­հա­յին երկ­րորդ պա­տե­րազ­մի ա­ւար­տին, Ֆ­րան­սան ­Հիթ­լե­րի բա­նակ­նե­րուն յանձ­նող նա­խա­գա­հը՝ ­Ֆի­լիփ ­Փե­թեն, երբ կը դա­տա­պար­տո­ւէր իբ­րեւ հայ­րե­նի­քի դա­ւա­ճան, ան կը շա­րու­նա­կէր մնալ իր հա­մո­զու­մին մէջ ու կը յայ­տա­րա­րէր. «իմ ա­րարք­նե­րուս ա­ռաջ­նոր­դը Ֆ­րան­սա­յի բա­րիքն էր ու շա­հը. ­Խիղճս հան­դարտ է…»:
Ա­հա պա­տա­հա­կան, բայց ցցուն եր­կու պա­րա­գա­նե­րը ան­ձե­րու, ո­րոնք ըն­կե­րու­թե­նէ մե­կու­սա­ցած ու դա­տա­րա­նէ խա­րա­նո­ւած յան­ցան­քը ի­րենց ճակ­տին, չէին ըն­դու­ներ, որ սխալ գոր­ծած են:
Մար­դիկ չե՞ն անդ­րա­դառ­նար, որ այս այս­պէս է:
Կ­՚անդ­րա­դառ­նան, բայց կը շա­րու­նա­կեն քննա­դա­տել:
Գի­տու­թեան յա­ռա­ջըն­թա­ցի ներ­կայ փուլն իսկ ոչ միայն չէ չա­փա­ւո­րած մար­դոց քննա­դա­տե­լու ե­ռան­դը, այլ ընդ­հա­կա­ռակն՝ ա­ւե­լի բոր­բո­քած է զայն ու թափ տո­ւած ա­նոր: Աչք մը նե­տենք մեր շուր­ջը. ա­մէ­նու­րեք գե­րիշ­խո­ղը բոր­բո­քած ո­ճով քննա­դա­տու­թիւնն է:
Պե­տու­թիւն­ներ քննա­դա­տու­թիւ­նը կ­՚ը­նեն դաշ­նա­կից թէ թշնա­մի պե­տու­թիւն­նե­րուն, կու­սակ­ցու­թիւն­ներ՝ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րուն, միեւ­նոյն կու­սակ­ցու­թեան ան­դամ­ներ՝ ի­րենց կու­սա­կից­նե­րուն, գոր­ծա­ւոր­ներ՝ գոր­ծա­տէ­րե­րուն, քա­ղա­քա­ցի­ներ՝ կա­ռա­վա­րու­թիւն­նե­րուն եւ այլն, եւ այս­պէս կեան­քի ա­նի­ւը կը դառ­նայ ու կ­՚ա­ռա­ջամ­ղո­ւի քննա­դա­տու­թեամբ, բո­լոր մար­զե­րու մէջ եւ բո­լոր մա­կար­դակ­նե­րու վրայ:
Կ­՚եզ­րա­կա­ցո­ւի ու­րեմն, որ մարդ­կա­յին մտա­ծո­ղու­թիւ­նը իր սնուն­դը եւ ու­ժա­կա­նու­թիւ­նը կ­՚առ­նէ քննա­դա­տու­թե­նէն եւ այդ ու­ժա­կա­նու­թիւ­նը կը սպա­ռէ…քննա­դա­տու­թեամբ:
Եւ որ­քան շատ սպա­ռէ, այն­քան ա­ւե­լի ուժ կ­՚ամ­բա­րէ: ­Զար­տու­ղի պա­րա­գայ, ուր սպա­ռու­մը ոչ միայն չ­՚աղ­քա­տաց­ներ, այլ հարս­տու­թիւն կը բե­րէ, մտքի ու դա­տո­ղու­թեան հարս­տու­թիւն:
Ու­րեմն, կեց­ցէ՛ քննա­դա­տու­թիւ­նը:
Սա­կայն զգոյշ. Քն­նա­դա­տու­թիւնն ալ ու­նի իր ծու­ղա­կը, ո­րուն մէջ ին­կո­ղը կ­՚աղ­քա­տա­նայ եւ ու­ժա­քամ կը դառ­նայ:
Ան­շուշտ…մտքով: