Կարապետ Վարդապետ Շահնազարեան (1814-1865)

Օ­գոս­տոս 29ի այս օ­րը, 152 տա­րի ա­ռաջ, ­Պոլ­սոյ մէջ վախ­ճա­նե­ցաւ ­Հայ Դպ­րու­թեան հա­ւա­տա­ւոր պա­հա­պան­նե­րէն ­Կա­րա­պետ ­Վար­դա­պետ ­Շահ­նա­զա­րեան։
Օր­մա­նեան ­Պատ­րիարք, իր «Ազ­գա­պա­տում»ի եր­րորդ հա­տո­րին մէջ, ա­ռան­ձին գլուխ մը նո­ւի­րած է ­Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ լայ­նա­խոհ ու յա­ռաջ­դի­մա­կան այս նո­ւի­րեա­լին։ ­Կա­րա­պետ ­Վար­դա­պետ ­Շահ­նա­զա­րեան ոչ միայն իր կեն­դա­նու­թեան, այ­լեւ յետ մա­հու իր կա­րե­ւոր ներդ­րու­մը ու­նե­ցաւ հա­յոց Ազ­գա­յին ­Զար­թօն­քի հու­նա­ւոր­ման մէջ։
­Կա­րա­պետ ­Վար­դա­պետ ­Շահ­նա­զա­րեան թէեւ կար­ճա­տեւ կեանք ու­նե­ցաւ եւ ան­բու­ժե­լի հի­ւան­դու­թեամբ վախ­ճա­նե­ցաւ 51 տա­րե­կա­նին, բայց հա­մակ ե­ռանդ ու նո­ւի­րում ե­ղաւ ներ­հուն մտա­ւո­րա­կան այս հո­գե­ւո­րա­կա­նին կեան­քը՝ ի սպաս հա­յոց հա­ւատ­քի եւ ազ­գա­յին ար­ժէք­նե­րու պահ­պան­ման, զար­գաց­ման ու պաշտ­պա­նու­թեան։ Իսկ յետ մա­հու, ժրա­ջան այս հո­գե­ւոր հո­վի­ւին կտա­կը հիմք ծա­ռա­յեց ­Պոլ­սոյ հա­յաբ­նակ թա­ղա­մա­սե­րէն ­Խաս­գիւ­ղի մէջ ե­րախ­տա­շատ կրթա­կան օ­ճա­խի մը՝ մե­ծահռչակ «­Նու­պար-­Շահ­նա­զա­րեան» վար­ժա­րա­նի հիմ­նադ­րու­թեան։
­Կա­րա­պետ վար­դա­պետ ծնած է 1814ին, ­Պարս­կաս­տա­նի ­Հա­մա­տան քա­ղա­քը։ ­Կու­սակ­րօն ձեռ­նադ­րո­ւած է ­Ներ­սէս Աշ­տա­րա­կե­ցի ­Կա­թո­ղի­կո­սի կող­մէ, ո­րուն գնա­հա­տան­քով ու քա­ջա­լե­րան­քով բարձ­րա­գոյն ուս­ման հե­տե­ւած է ­Մոս­կո­ւա­յի ­Լա­զա­րեան ճե­մա­րա­նին մէջ։ Ուս­ման ա­ւար­տին վե­րա­դար­ձած է ­Թիֆ­լիս, ուր ստանձ­նած է ­Ներ­սի­սեան վար­ժա­րա­նի վե­րա­տես­չու­թիւ­նը։
Ազ­գա­յին-հա­սա­րա­կա­կան իր գոր­ծու­նէու­թեան այդ փու­լին, յատ­կա­պէս պահ­պա­նո­ղա­կա­նու­թեան դէմ իր ծա­ւա­լած պայ­քա­րին ու ա­զա­տա­խոհ գա­ղա­փար­նե­րուն հա­մար, ­Շահ­նա­զա­րեան ­Վար­դա­պետ կորսն­ցուց ­Ներ­սէս Աշ­տա­րա­կե­ցիի սկզբնա­կան հո­վա­նա­ւո­րու­թիւ­նը, նոյ­նիսկ հա­լա­ծուե­ցաւ ­Կա­թո­ղի­կո­սին կող­մէ։ Ս­տի­պո­ւած՝ 1849ին փո­խադ­րո­ւե­ցաւ ­Պո­լիս, ուր ­Յա­կո­բոս ­Պատ­րիար­քին կող­մէ ­Ղա­լա­թիոյ Ս. ­Լու­սա­ւո­րիչ ե­կե­ղեց­ւոյ քա­րո­զիչ նշա­նա­կո­ւե­ցաւ։ Ու­նե­ցաւ ազ­գա­յին, հա­սա­րա­կա­կան ու ե­կե­ղե­ցա­կան բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թիւն, բայց պահ­պա­նո­ղա­կան­նե­րու հա­լա­ծան­քը միշտ հե­տե­ւե­ցաւ իր քայ­լե­րուն։
Օր­մա­նեան ­Պատ­րիարք ման­րա­մասն կը պատ­մէ ­Տէ­րո­յենց ­Պա­տո­ւե­լիին կող­մէ ­Շահ­նա­զա­րեան ­Վար­դա­պե­տին հաս­ցէագ­րո­ւած «ան­հա­ւա­տու­թեան» վե­րագ­րու­մին մա­սին։ ­Հա­կա­ռակ ա­նոր, որ ե­րեք ան­գամ ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րէ եւ աշ­խար­հա­կան­նե­րէ կազ­մո­ւած խառն յանձ­նա­ժո­ղով­նե­րու առ­ջեւ ­Տէ­րո­յեն­ցի ամ­բաս­տա­նու­թեանց դէմ յա­ջո­ղա­պէս պաշտ­պա­նեց իր հա­ւատքն ու գա­ղա­փար­նե­րը, այ­սու­հան­դերձ՝ ­Տէ­րո­յենց բնաւ չդադ­րե­ցուց հրա­պա­րա­կա­յին իր քննա­դա­տու­թիւն­նե­րը լայ­նա­խոհ ­Վար­դա­պե­տին դէմ։
­Ճա­րա­հատ՝ ­Շահ­նա­զա­րեան 1853ին փո­խադ­րո­ւե­ցաւ ­Փա­րիզ, ուր ծա­ւա­լեց գրա­կան, հրա­տա­րակ­չա­կան, կրթա­կան եւ հո­գե­ւո­րա­կան լայն գոր­ծու­նէու­թիւն։ ­Հիմ­նեց տպա­րան եւ լոյս ըն­ծա­յեց հայ մա­տե­նա­գիր­նե­րու եր­կե­րը։ ­Նաեւ՝ ֆրան­սե­րէ­նի թարգ­մա­նեց մա­տե­նա­գիր­նե­րու գոր­ծե­րը։ ­Հիմ­նեց եւ քա­նի մը տա­րի լոյս ըն­ծա­յեց «Երկ­րա­գունտ» հան­դէ­սը։ Ե­ղաւ ­Փա­րի­զի հա­յոց հո­գե­ւոր հո­վի­ւը եւ, այդ հան­գա­ման­քով, ար­ժա­նա­ցաւ ­Նա­փո­լէոն Գ. կայ­սեր ար­տօ­նու­թեան ու կա­ռու­ցեց հայ­կա­կան մա­տուռ մը։
1862ին ան­ցաւ Անգ­լիա՝ ­Ման­չես­թըր, ուր ստանձ­նեց տեղ­ւոյն գոր­ծա­րար հա­յե­րէ կազ­մո­ւած գա­ղու­թին հո­գե­ւոր հո­վի­ւի պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը։ Իր հօ­տին կող­մէ սի­րո­ւած ու յար­գո­ւած կղե­րա­կա­նը ար­ժա­նա­ցաւ նաեւ ­Ման­չես­թը­րի մե­ծա­հա­րուստ հա­յե­րու նիւ­թա­կան ա­ջակ­ցու­թեանց, մա­նա­ւանդ որ ի յայտ ե­կած էր իր ան­բու­ժե­լի հի­ւան­դու­թիւ­նը։ Ա­պա­քին­ման յոյ­սով մեկ­նե­ցաւ Ե­գիպ­տոս, ուր մօ­տէն ծա­նօ­թա­ցաւ եւ գոր­ծակ­ցե­ցաւ տեղ­ւոյն փո­խար­քա­յու­թեան նա­խա­րար ­Նու­պար ­Նու­պա­րեա­նի հետ։ ­Բայց մար­մի­նը ա­րա­գօ­րէն կը հիւ­ծէր եւ ­Կա­րա­պետ ­Վար­դա­պետ ­Շահ­նա­զա­րեան, նա­խազ­գա­լով մօ­տա­լուտ վախ­ճա­նը, օս­մա­նեան հա­զար հնչուն ոս­կիի իր տա­րի­նե­րու խնա­յո­ղու­թիւ­նը կտա­կեց ­Կի­լի­կիոյ հայ նո­րա­հաս սե­րուն­դին հա­յե­ցի կրթու­թեան ա­պա­հով­ման նպա­տա­կին՝ վար­ժա­րա­նի մը կա­ռուց­ման փա­փա­քով։ Իսկ կտա­կի պա­տաս­խա­նա­տու կար­գեց ­Նու­պար ­Նու­պա­րեա­նին։
­Շահ­նա­զա­րեան ­Վար­դա­պետ վախ­ճա­նե­ցաւ 1865ի Օ­գոս­տոս 29ին, ­Պոլ­սոյ մէջ, ուր այդ օ­րե­րուն ­Ներ­սէս Ե­պիս­կո­պոս ­Վար­ժա­պե­տեան կրթա­կան բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լած էր։ ­Զու­գա­դի­պե­ցաւ, որ ­Ներ­սէս Ե­պիս­կո­պոս ­Պատ­րիար­քա­րա­նին կող­մէ իբ­րեւ քննիչ ղրկո­ւի Ե­գիպ­տոս (տեղ­ւոյն ա­ռաջ­նորդ ­Քէֆ­սի­զեան Մկր­տիչ Ե­պիս­կո­պո­սի հետ կա­պո­ւած հար­ցի մը քննու­թեան հա­մար)։ ­Ներ­սէս ­Վար­ժա­պե­տեան տե­ղե­կա­նա­լով ­Շահ­նա­զա­րեա­նի կտա­կին մա­սին՝ դի­մեց ­Նու­պար փա­շա­յին, որ­պէս­զի իր կար­գին նո­ւի­րա­տո­ւու­թիւն ա­ւելց­նէ կտա­կին վրայ եւ հի­մը դրո­ւի կրթա­կան նոր օ­ճա­խի մը՝ «­Նու­պար-­Շահ­նա­զա­րեան» վար­ժա­րան ա­նո­ւա­նե­լով զայն։
Այդ­պէս ալ ե­ղաւ։
1866ին հիմ­նո­ւե­ցաւ վար­ժա­րա­նը, ­Խաս­գիւ­ղի մէջ, նկա­տի ու­նե­նա­լով հոն գոր­ծող «­Ներ­սէ­սեան» վար­ժա­րա­նին դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը։ ­Նոր վար­ժա­րա­նի մը կա­ռուց­ման մէջ կա­րե­ւոր դեր ու­նե­ցաւ նաեւ Ս­կիւ­տա­րի ­Ճե­մա­րա­նին անշ­քա­ցու­մը։ ­Նոր վար­ժա­րա­նը օժ­տո­ւե­ցաւ նաեւ գի­շե­րօ­թիկ բա­ժի­նով՝ ­Կի­լի­կիոյ տար­բեր շրջան­նե­րէն ա­շա­կերտ­ներ պատս­պա­րե­լու նպա­տա­կով։
«­Նու­պար-­Շահ­նա­զա­րեան»էն շրջա­նա­ւարտ սա­նե­րու շար­քին յի­շա­տա­կե­լի են ա­նո­ւա­նի մտա­ւո­րա­կան­ներ եւ ազ­գա­յին-հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ­ներ, ինչ­պէս Գ­րի­գոր ­Զօհ­րապ, Ե­ղիա ­Տէ­միր­ճի­պա­շեան եւ ­Մի­նաս ­Չե­րազ։ Դպ­րո­ցը ա­շա­կերտ­ներ ու­նէր ոչ միայն ­Պո­լի­սէն, այլ նաեւ՝ գա­ւառ­նե­րէն։ Ա­շա­կերտ­նե­րը, տնօ­րէ­նու­թեան ա­ջակ­ցու­թեամբ եւ ու­սուց­չա­կան կազ­մին մաս­նակ­ցու­թեամբ, 1870-1871 հրա­տա­րա­կե­ցին «Երկ­րա­գունտ» շա­բա­թա­թեր­թը՝ ­Շահ­նա­զա­րեան ­Վար­դա­պե­տի հիմ­նած թեր­թին հե­տե­ւո­ղու­թեամբ։