Խն­կե­նին* (Ա­ւան­դու­թիւն)

­Սօս ­Վա­նի

Ճ­րա­գա­լոյ­ցի ի­րի­կուն մը:
­Մօրս հետ՝ ժա­մէն տուն կը դառ­նա­յինք: Ա­նոր ծա­մե­րուն մէջ՝ խուն­կի բոյ­րը կար, իսկ սրտիս մէջ՝ հպար­տու­թիւ­նը քրիս­տո­նեայ տղու: ­Մօրս շուր­թե­րուն վրայ՝ ա­ղօթ­քի մնա­ցորդ­ներ, ես՝ ա­նոր հետ­քէն կը քա­լէի «ըն­թեր­ցռուած»ս կրկ­նե­լով…:
­Ժա­մուն երկ­փեղկ դու­ռը բաց էր:
­Զա­տի­կը ա­նոր սե­մէն կը հո­սէր, կը մտնէր բա­կը, կը գա­հա­վի­ժէր քա­րէ սան­դուխ­նե­րէն, կ­’իյ­նար շի­տակ ճամ­բուն վրայ, կը քսո­ւէր ժա­մո­ւոր­նե­րու քղանց­քին, կը բարձ­րա­նար ու­սե­րուն կա­տա­րը, կը հաս­նէր այ­տե­րուն, կը մօ­տե­նար բեր­նին եւ կը ցատ­կէր հո­գի­նե­րէն ներս…: Այս­պէս էր որ ա­մէն տա­րի ­Յա­րու­թեան ­Խոր­հուր­դը հրա­շա­վէ­պի մը կա­խար­դան­քո­վը մեր գիւ­ղը կ­՚իջ­նէր:
Ա­մէն մէկ հա­ւա­տա­ւո­րի գլխուն վրայ՝ ջեր­մե­ռան­դու­թեան գո­լը խտա­ցած ամ­պին պէս էր: Ա­մէ­նուն նա­յո­ւած­քին մէջ՝ ­Յի­սու­սի խա­չե­լու­թեան ու­րո­ւա­պատ­կե­րը կար եւ տխուր ­Գող­գո­թայ մը…: ­Պա­ղես­տի­նը՝ իր դժո­ւա­րա­մարս պատ­մու­թեամ­բը, ա­գա­ցո­ւած հա­րա­ւի խորհր­դա­պաշտ մտքին՝ կը թա­ռէր հայ գիւ­ղա­ցիի բա­րի ու գու­նա­գեղ ե­րե­ւա­կա­յու­թեան գմբէ­թին վրայ:
­Տա­ղեր­գու­նե­րը, մար­գա­րէ­նե­րը, ա­ռա­քեալ­նե­րը, թա­գա­ւոր­նե­րը, գու­շակ­նե­րը, ա­շա­կերտ­նե­րը, քա­հա­նա­յա­պե­տը, ­Պի­ղա­տոս, ­Յու­դան, ա­քա­ղաղն ու հա­ւա­խօ­սի պա­հե­րը, խա­չա­փայտն ու գա­մե­րը, ­Գող­գո­թան ու գե­ղար­դը, եր­կու ա­ւա­զակ­նե­րը, զոյգ ­Մա­րիամ­նե­րը, ու ամ­բո­խը՝ շար­ժա­պատ­կե­րի ժա­պա­ւէ­նի պէս կը դառ­նա­յին գիւ­ղին շուրջ, եր­դիք­նե­րէն ու պա­տու­հան­նե­րէն վար կը կա­խո­ւէին, կը փա­կէին պա­տե­րուն, սիւ­նե­րուն, հա­ցին ու ջու­րին, հա­գուս­տին ու ճրա­գին, թո­նի­րին ու հո­ղէ պտու­կին, օ­րօ­րո­ցին ու ման­գա­ղին, կ­’ըլ­լա­յին կրօնք ու հա­ւատք, ծան­րու­թիւն եւ ի­մաստ, ան­ճա­ռե­լի՜ հան­գոյց:
Այս­պէս կը ծաղ­կէ՜ր, կը պտղէր ու կը հա­սուն­նար կրօն­քը մեր մէջ, ո­րուն կը փա­րէր հայ գիւ­ղա­ցին:
Ես՝ հա­մո­զո­ւած էի, որ ­Զա­տի­կի Ճ­րա­գա­լոյ­ցի գի­շե­րը, հե­ռա­ւոր Հ­րէաս­տա­նի մէջ խա­չո­ւած ­Նա­զով­րե­ցիին ­Յա­րու­թեան ա­ւե­տի­սը բե­րող հրեշ­տակ­նե­րու թե­ւին լոյ­սը պի­տի ցատ­կէր լեռ­նէ լեռ, դաշ­տէ դաշտ, պի­տի հաս­նէր մեր գիւղն ալ, պի­տի լու­սա­ւո­րէր մեր ժա­մու խո­րա­նը, ­Յա­րու­թեան հնա­մաշ պատ­կե­րը, տա­նիք­ներն ու պա­տե­րը, ու ան­կէ շող մըն ալ պի­տի իյ­նար իմ եւ մօրս ան­կո­ղին­նե­րուն վրայ…:
­Մենք Ճ­րա­գա­լոյ­ցի գի­շե­րը ա­ղօ­թե­լով քնա­ցանք…:


­Սիր­տե­րու մէջ ե­ղած յոյ­սին պէս բա­րի է խնկե­նիին պատ­մու­թիւ­նը: Ան կու գայ պատ­րան­քի մշու­շոտ ճամ­բա­նե­րէն, բիրտ ու վայ­րի չէ իր վազ­քը, այ­սինքն՝ ա­նոր հո­սու­մը չու­նի կիրքն ու ցա­սու­մը պար­տադ­րան­քին: ­Կը ճկլտայ ինչ­պէս ման­կա­միտ ա­ռու, կ­’ա­ռինք­նէ յա­ւեր­ժա­հար­սի մը նման:

Խն­կե­նին՝ ծառ մը, բո­լոր ծա­ռե­րուն ստո­րո­գե­լի­նե­րո­վը, բայց կ­՚ա­ճի թէ երկ­րիս վրայ եւ թէ եր­կին­քին մէջ: Երբ երկ­րիս վրայ է՝ խունկ կու­տայ, ա­զուկ-ա­զուկ եւ պուտ-պուտ, զոր կը վա­ռեն ե­կե­ղե­ցի­նե­րու մէջ, ո­րուն ծու­խը օ­ղա՜կ-օ­ղա՜կ կ­’ո­լո­րի, կը լեց­նէ ժա­մը, կը ծած­կէ ­Ժա­մա­գիրքն ու Ա­ւե­տա­րա­նը, ջահն ու մո­մե­րը, սկիհն ու քշոց­նե­րը, գորշ գոյ­նով շրջա­նա­կի մը մէջ կ­՚առ­նէ պա­տա­րա­գիչ քա­հա­նա­յին դէմ­քը, մօ­րու­քը, ոս­կե­գոյն թա­գը, կը փաթ­թո­ւի ­Մա­նուկ ­Յի­սու­սի մարմ­նին եւ ա­նոր մօր ցա­ւոտ սրտին…: Իսկ երբ եր­կին­քի մէջ ծլած է, այն ա­տեն կը դառ­նայ հանգս­տա­վայ­րը ար­դար հո­գի­նե­րուն…:
­Մայրս կ­’ը­սէր թէ՝ հո­գի­նե­րը ճնճու­ղուկ­նե­րու պէս թեւ ու կտուց ու­նին, խնկե­նիի ճիւ­ղե­րու վրայ կը թա­ռին, ան­դե­նա­կան աշ­խար­հին մէջ, ու­տե­լի­քի ու խմե­լի­քի հոգ չկա՜յ, առ­տո­ւը­նէ մին­չեւ ի­րի­կուն երկ­նա­յին Ա­րե­ւա­գա­լը կ­’եր­գեն…:


­Գի­շեր մը: ­Հա­մեստ ու ան­մեղ գի­շեր մը: ­Գիւ­ղը կը պատ­րաս­տո­ւէր քնա­նա­լու: ­Փա­շենց թթե­նիի վրայ թա­ռած հա­ւե­րը գունդ ու կծիկ ե­ղած էին: ­Լուռ էր Ա­ւե­տենց կա­լի չափ մեծ տա­նի­քը, ուր օ­րո­ւան գրե­թէ ա­մէն ժա­մուն, խումբ մը խա­ղա­ցող տղա­ներ կան: Ա­մառ էր: Աս­տո­ւած մեր գիւ­ղի եր­կին­քը զար­դա­րած էր աստ­ղե­րով:
­Մայրս, կե­ցեր էր մեր տա­նի­քը, բու­խե­րի­կին մօտ, ուր փռո­ւած էին մեր ան­կո­ղին­նե­րը, կ­՚ա­ղօ­թէր. կը մօ­տե­նամ:­Մա­մա՛: (­Մեղմ ու ան­հա­մար­ձակ):

Է՛, տղա՛ս: (­Քաղց­րու­թեամբ եւ սի­րոյ տա­քո­վը):

Ի՞նչ կ­’ը­նես:

Կ­՚ա­ղօ­թեմ, ա­նո՛ւշս:

Ի՞նչ կ­՚ը­սես, Աս­տուծ­մէ ի՞նչ կ­’ու­զես:


Կ­՚ու­զեմ որ Աս­տո­ւա­ծը ինձ ու քեզ խուն­կի ծա­ռին վրայ բնա­կե­լու, ան­դե­նա­կան աշ­խար­հի մէջ եր­ջա­նիկ ապ­րե­լու ար­ժա­նի ը­նէ:
Ես՝ հա­ւա­տա­ցի, հի­մա ալ կը հա­ւա­տամ, որ Աս­տո­ւած մօրս խնդրան­քը չէ մեր­ժած, ու ան՝ որ մե­ռած է, ճնճղուկ մը դար­ձած, նստեր է խնկե­նիին վրայ ու կ­՚եր­գէ: Է՛յ, հա­ւա­տա­ցէ՛ք դուք ալ հրաշ­քին, որ­պէս զի պահ մը գէթ ա­զատ ըլ­լաք նիւ­թին ճնշու­մէն եւ ա­նոր ցաւց­նող կան­չէն, քա­լէք ցնոր­քին ճամ­բա­նե­րէն, ե­րա­զին ու ե­րե­ւա­կա­յու­թեան բա­ւիղ­նե­րէն, ան­մար­մին ու վե­րա­ցա­կան, շունչ ու հո­գի ըլ­լաք, թե­թեւ­նա՜ք ու նօս­րա­նա՜ք, վե­րա­նա՜ք ու խառ­նո­ւիք գա­ղա­փա­րին ու աս­տո­ւած­նե­րուն…:
­Ձեր հա­գուստ­նե­րուն վրայ՝ ա­պա­կա­նու­թեան փո­շին ու տիղ­մը կան, ձեր մսին մէջ՝ մեղք ու ստու­թիւն, ձեր ա­րիւ­նին մէջ՝ թա­րախ ու ման­րէ: Ա­մօթ է ստեղ­ծո­ւիլ «ի պատ­կե­րի իւ­րում» բայց մնալ ու ապ­րիլ իբր խոզ ու ցեխ, կա­պիկ ու ա­պա­կա­նու­թիւն…:
Կ­րօն­քի ի­մաս­տու­թիւ­նը իր Աստղն ու Հ­րաշքն ու­նի:
Ե­րա­նու­թի՜ւն, ե­րա­նու­թի՜ւն:


Ո՛վ իմ ազ­նո­ւա­կան ե­րե­ւա­կա­յու­թիւնս, ե­կո՛ւր ին­ծի սի­րա­կա­նի մը կա­րօ­տո­վը եւ ա­նոր ինք­նա­նո­ւէր եւ ամ­բող­ջա­կան զո­հո­ղու­թեամ­բը, թեւ թե­ւի մտնենք, եր­թանք ման­կու­թեանս տժգոյն յու­շե­րուս ու­ղի­նե­րէն, մտնենք մեր գիւ­ղը, ­Թա­ղը, որ բազ­մեր է ­Շա­տի եւ ­Սեւ­տիկ­նայ գե­տե­րու միաց­ման մէջ­տե­ղը, ե­րեք ձո­րե­րու խա­չա­ձե­ւու­մին վրայ…:
Մտ­նե՛նք ­Ջաղ­ցի ­Թա­ղը: ­Փա­շենց ծեր թթե­նիի ու աղ­բիւ­րի մօ­տե­րը, նեղ փո­ղո­ցի մը փո­րին մէջն է մեր տու­նը, մէկ սե­նեակ, խարխ­լած դուռ­նով մը եւ եր­դի­քով մը՝ որ լոյս կու տար մե­զի. ես այդ եր­դի­քին տակ կը պառ­կէի, երբ առ­տու­նե­րը, մայրս իր թո­նի­րը կը վա­ռէր, ու ծու­խը կը լե­ցո­ւէր մեր տու­նին մէջ, ու եր­դի­քէն ու դուռ­նէն դուրս կը խու­ժէր թանձր ամ­պի պէս, ես՝ վեր­մակս գլխուս վրայ կը քա­շէի, ոզ­նիի պէս կը կծկտէի՜, կը քնա­նա­յի՜…: ­Մայրս կը մխո­տէ՜ր ու կը մխա՜ր, կը կե­նար մու­խին մէջ, չէր տրտնջար, եր­բեմն միայն կը հա­զար…:
Ա­հա՛ այս տունն է, որ պի­տի փնտռենք, հօ­րե­նա­կան սուրբ տու­նը, ուր ծնան, ա­մուս­նա­ցան, ծե­րա­ցան ու մե­ռան հա­րիւր պորտ ու սե­րունդ, շի­նե­լով ան­ցեալ ու պատ­մու­թիւն, դրո­ւագ ու պատ­կեր: Ապ­րե­ցան խա­ղա­ղու­թեամբ ու հաշտ, աս­տո­ւած­նե­րու պէս բա­րի եւ հրեշ­տակ­նե­րու նման հնա­զանդ: Ուր եր­բե՛ք կռի­ւը չմտաւ, քէնն ու ա­տե­լու­թիւ­նը հե­ռու մնա­ցին ան­կէ: Աղ­քատ էր՝ բայց իշ­խա­նի պա­լա­տէն ա­ւե­լի շէն էր եւ ու­րախ, ե­րե­ւոյ­թը անհ­րա­պո՜յր, հա­սա­կը կա՜րճ, պա­տի քա­րե­րը տեղ-տեղ դուրս ցցո­ւած, ա­ռա­պա­րը խարխ­լած, ի՛նչ հոգ սա­կայն, ա­նի­կա սուրբ էր ժա­մու չափ, եւ ար­դար՝ որ­քան չեն ե­ղած երկն­քի բո­լոր աստ­ղե­րը միա­սին…:
Իմ մտե­րի՜մ ե­րե­ւա­կա­յու­թիւն, կե­նանք փո­ղո­ցին ծայ­րը, ­Սու­կու­նենց տան ան­կիւ­նը, հոն­կէ ձայն տանք, ե­թէ մայրս տան մէջ է, պի­տի լսէ մեր ձայ­նը, պի­տի վա­զէ, մեզ պի­տի դի­մա­ւո­րէ, մայ­րա­կան սրտի սէ­րովն ու գո­րո­վո­վը, ե­թէ ոչ՝ այդ պի­տի նշա­նա­կէ որ ա­րիւ­նար­բու թուր­քը, որ եր­բէք չէ խնա­յած պզտի­կին ու մե­ծին, ջար­դած է անխ­նայ, նոյն իսկ օ­րօ­րո­ցի մա­նուկ­նե­րը, եւ չծնած ե­րա­խա­նե­րը, չէ խնա­յած նաեւ մայ­րա­կան սիր­տե­րուն…: Ա­նի­կա մեռ­ցու­ցած է հայ մայ­րե­րը, եւ իմ պաշ­տե­լի մայրս, ­Լու­սի­նը, ­Գա­զո­յենց աղ­ջի­կը, Խլ­ղա­թեա­նենց հար­սը…:
­Մենք կան­չե­ցինք:
Ու մայրս չպա­տաս­խա­նեց: ­Մեր տու­նը ա­ւե­րակ էր:
Մտ­նե՛նք գե­րեզ­մա­նա­տու­նը: ­Հոս կե­ցի՛ր, դրան առ­ջե­ւը, ին­ծի սպա­սէ՛, ես քա­լեմ շի­րիմ­նե­րուն մէ­ջէն, մայրս կան­չեմ հա­րա­զատ եւ գիւ­ղա­ցի տղու զգա­յուն եւ սի­րա­զեղ բա­ռե­րո­վը. տա­րի­նե­րու բա­ժան­ման մի­ջո­ցը չի կրնար ա­ղար­տել որ­դիա­կան կան­չին իս­կու­թիւ­նը, ա­նի­կա պի­տի ճանչ­նայ ձայնս, իսկ ես՝ ա­նո­րը, մա­հը ար­գելք մը չէ մայր ու տղու հո­գե­գէն յա­րա­բե­րու­թեան ու զրոյ­ցին…:
­Խաչս կը հա­նեմ, կը համ­բու­րեմ գե­րեզ­մա­նա­տան մա­տու­ռին պա­տը: ­Տա­պա­նա­քա­րեր ու լռու­թիւն: Սմ­քած ծա­ռեր ու ա­մա­յու­թիւն: Ա­պա­րան գե­տա­կը մրմունջ չու­նի, կը բարձ­րա­նամ ­Հանգս­տեան ­Քա­րին վրայ, կը դի­տեմ գե­րեզ­մա­նա­տու­նը ու բո­լոր շի­րիմ­նե­րը:
­Լո՜ւռ է: ­Քա­րա­ցած են հողն ու քա­րը:
­Կը կան­չեմ, եր­կու ա­փերս բեր­նիս վրայ փող մը շի­նած.­Մայ­րի՜կ…:
Տր­տում ու սրսփուն ձայնս ին­կաւ տա­պա­նա­քա­րե­րու վրայ: Ես ձայ­նիս մէջ դրի իմ ե­սը, իմ կա­րօ­տը, իմ սէրն ու ան­կեղ­ծու­թիւ­նը…: Ես ձայն ե­ղայ, ցատ­կե­ցի շի­րի­մէ շի­րիմ, մտայ հո­ղին մէջ, դար­ձայ հրեշ­տակ ու աս­տո­ւած…, Հ­րաշ­քի եւ ­Յա­րու­թեան խոր­հուր­դո­վը փնտռե­ցի ­Մայրս ու ա­նոր ­Ձայ­նը…:

Տ­ղա՜ս…:
Այս մէկ հա­տիկ բա­ռը բա­ւա­կան էր ին­ծի. ա­նոր մէջն էր իմ այ­րո­ւած ու ջար­դո­ւած գիւ­ղը եւ ա­նոր ող­բեր­գու­թեան ա­ղա­ղա­կը, մեր հիւ­ղա­կին դիւ­ցազ­նա­կան պատ­մու­թիւ­նը՝ իր դրո­ւագ­նե­րուն պէս­պի­սու­թիւ­նո­վը, մեր լքո­ւած պար­տէ­զը, մեր լռած ջրա­ղա­ցը, գիւ­ղի ե­կե­ղե­ցին ու դպրո­ցը, թո­նիր­ներն ու տա­նիք­նե­րը, լու­սի­նը, ա­րեւն ու աստ­ղե­րը, մեր ու­սու­ցիչ­ներն ու ա­շա­կերտ­նե­րը, մեր գիր­քերն ու պա­յու­սակ­նե­րը, գետն ու աղ­բիւ­րը, մեր փո­ղոցն ու թթե­նին, հա­սա­կա­կից ըն­կեր­ներս ու մեր թա­ղի շու­նե­րը…: ­Վեր­ջա­պէս ա­մէն­քը: ­Գի՜ւ­ղը, գի՜ւ­ղը:
Օ՜խ, թե­թեւ­ցած եմ վիշ­տե­րէս:
Ես խօ­սե­ցայ մօրս հետ, ես՝ ա­նոր «­Մայր» ը­սի, ան՝ զիս «Տ­ղաս» գո­չեց…:
­Պատ­րա՞նք, թէ ոչ հրաշք: Ին­ծի ի՞նչ, ես գի­տեմ, որ մայր ու տղայ խօ­սե­ցանք ի­րա­րու հետ…:
Ով որ կ­’ու­զէ, իր քիմ­քին հա­մա­ձայն վեր­լու­ծէ դէպ­քը, ես հի­մա յա­գե­ցած եմ հրաշ­քին վա­յել­քէն, քան­զի հա­ւա­տա­ցի հրաշ­քին…:
Ու գի­տեմ, որ հրաշք մըն ալ ծնաւ զիս…:


Ես խուն­կի ծառ տե­սած չեմ, մեր երկ­րի մէջ խուն­կի ծառ չկար. լա՜ւ որ այդ­պէս է…:
Ո­րով­հե­տեւ ես միշտ ու­զած եմ ար­բե­նայ ին­ծի ան­ծա­նօթ ի­րե­րու ա­ռաս­պե­լին գի­նիո­վը,
Ո­րով­հե­տեւ գի­տեմ որ ծա­նօ­թու­թիւ­նը կը խոր­տա­կէ վսե­մու­թիւնն ու պատ­կա­ռան­քը մար­դուն եւ ա­ռար­կա­նե­րու մի­ջեւ…:
Մ­տեր­մու­թիւ­նը նա­խերգն է ա­տե­լու­թեան: ­Բա­րե­կա­մու­թիւ­նը շատ ան­գամ թշնա­մու­թիւն եւ քա­մահ­րանք կը բե­րէ…:
Ես կը փնտռեմ հե­ռա­ւո­րու­թեան մէ­ջէն ու մշու­շոտ ան­ծա­նօ­թէն ին­ծի ե­կած սէ­րը…, ու հա­մակ­րան­քը ան­հա­ղորդ ի­րե­րուն ու ան­ձե­րուն…:


Այն տա­րին,
­Զա­տիկն ու ­Գա­րու­նը եր­կու ծի­ծեռ­նակ­նե­րու պէս մեր գիւղն էին մտեր, այն ա­տեն, մեր գիւ­ղը շէն էր, ու մայրս ալ սպան­նո­ւած չէր թուր­քե­րէն:
Ճ­րա­գա­լոյ­ցի ի­րի­կունն էր: Ես ու մայրս ժամ գա­ցած էինք: ­Մայրս ժա­մու սուր­բիկ մո­մէն իր մո­մը վա­ռեց, տուն ե­կանք ու ժա­մու սուր­բիկ բո­ցէն մեր թո­նի­րը բռնկե­ցուց: ­Մեր տու­նը լե­ցո­ւե­ցաւ թո­նի­րին ու խուն­կին ծու­խե­րո­վը: Կ­րօն­քին յոյ­զը, հո­գին հնհնու­քի վրայ բռնող ե­րե­ւա­կա­յու­թեան տե­սիլ­քո­վը ու կա­րօտ­նե­րու ցան­ցին քաղց­րու­թեամ­բը՝ ի­ջաւ մեր սիր­տե­րուն մէջ: ­Յա­րու­թեան լոյ­սը կը համ­բու­րո­ւէր, կը սի­րո­ւը­տէր մեր թո­նի­րի կրա­կին հետ…: Ու ա­ւես­տի բե­րող հրեշ­տակ­նե­րու ձայ­նը կը խա­ղա՜ր, կը ճկլտա՜ր մեր բու­խե­րի­կին շուրջ…:
Երբ մեր գիւ­ղի բա՜րձր երկն­քի, լու­սա­ւոր ու մեծ աստ­ղը, տես­նո­ւե­ցաւ մեր տան եր­դի­քէն, ես ու մայրս, մեր կե­րա­կու­րը ու­տե­լէն վերջ, նստանք թո­նի­րին մօ­տիկ, սիւ­նին տակ, ու մայրս այն ա­տեն, ին­ծի պատ­մեց խնկե­նիին պատ­մու­թիւ­նը:«­Ժա­մա­նա­կին, եր­կու թա­ղով գիւղ մը կար: Բ­լուր մը զա­նոնք ի­րար­մէ կը բաժ­նէր այն­պէս՝ ինչ­պէս քի­թը, մեր եր­կու աչ­քե­րը: ­Մէկ թա­ղը ա­րե­ւոտ էր, ծիլ ու ծա­ղիկ, թուփ ու ծառ ու­նէր. մէ­կա­լը՝ ցուրտ էր ու չոր, կա­նա­չու­թիւն չու­նէր, ո՛չ ծառ, ո՛չ բոյն, երգ ու թռչուն: Այս եր­կու թա­ղե­րու մէջ՝ եր­կու հա­րուստ­ներ կա­յին, եր­կու տար­բեր դաշ­տե­րու մէջ գտնո­ւող եր­կու լճակ­նե­րուն նման…»:
«Ա­րեդ­դէմ ու ծա­ռա­շատ թա­ղի հա­րուս­տը, իր աղ­ջի­կը հարս­նու­թեան տո­ւաւ Ծ­մակ թա­ղի հա­րուս­տի տղուն: ­Գիւ­ղը հարս­նիք լա­րեց, «կե­րաւ, խմեց, խնդաց ու պա­րեց» եւ ա­նօ­թի փո­րով հե­ռա­ցաւ… փե­սա­յի տան մէջ ու սե­մի վրայ՝ ձգե­լով մաղ­թանք ու շնոր­հա­կա­լու­թիւն»:

­Մա­մա՛, կե­րաւ, խմեց, ու ա­նօ­թի փո­րով ցրո­ւե­ցա՞ւ գիւ­ղա­ցին. ու­տող-խմող մար­դը ա­նօ­թի կ­’ըլ­լա՞յ:

Ո՛չ, տղաս, գիւ­ղա­ցին բան մը չկե­րաւ, ու ա­նօ­թի՜ մեկ­նե­ցաւ գիւ­ղա­ցին…: Ծ­մակ թա­ղի հա­րուս­տը կծծի էր…:

­Հասկ­ցայ, հա­րուս­տը կծծի էր, ու բան մը չկեր­ցուց, ա­նօ­թի փո­րով հար­սա­նիք ը­րաւ մար­դը…:

«­Հար­սին ա­նու­նը Խն­կիկ էր: Ա­նոր յօն­քե­րուն ա­րան­քը, մեղ­րի կա­թու­քին կլո­րո­վը ծին (խալ, պէնկ) մը կար: Աչ­քերն ը­սես՝ ա­մե­նէն պայ­ծառ ար­շա­լոյ­սին պէս էին: ­Մա­զե­րը՝ թե՜լ-թե՜լ մե­տաքս, ու մոր­թը՝ մար­մա­րի գոյն: ­Հօ­րը մէկ հա­տի­կը: Խն­կի­կենց տու­նը գթա­սիրտ էր ու աշ­քա­տա­սէր: Խն­կի­կը, հօ­րը տու­նէն, հար­սա­նե­կան օ­ժի­տին հետ, փե­սա­յի տու­նը տա­րաւ ա­ռա­քի­նու­թիւնն ու բա­րու­թիւ­նը: Ան վար­ժո­ւած էր աղ­քա­տին ու թշո­ւա­ռին օգ­նել, ո­ղոր­մու­թիւն տա­լը ա­նոր հո­գիին մաս կը կազ­մէր»:
«Խն­կի­կենց թա­ղին մէջ ա­րեւ կար»:
«­Բայց կես­րայ­րին տու­նը կարծր ու չոր էր ժայ­ռի մը պէս: Գ­թասր­տու­թիւ­նը վախ­ցաւ այդ տան վրայ իր թեւն ու շու­քը դնե­լէն: ­Գոր­տի մոր­թով եւ օ­ձի պէս հա­կակ­րե­լի՝ կես­րայ­րի բնա­կա­րա­նը, որ՝ խիղճ ու բա­րու­թիւն չու­նե­ցաւ, վռնտեց մու­րա­ցիկ­նե­րը, հայ­հո­յեց թշո­ւառ­նե­րուն, ա­նար­գեց ան­կարն ու հի­ւան­դը»:
«Ծ­մակ թա­ղին մէջ ցուրտ կար»:
«Խն­կի­կը հարս տո­ւին հա­րուս­տի: ­Հայ­րը մտա­ծեր էր, «աղ­ջիկս ո­ղոր­մու­թիւն տա­լը կը սի­րէ, կը սի­րէ օգ­նել թշո­ւա­ռին ու աղ­քա­տին, ու­րեմն՝ հա­րուս­տի տամ, որ դրամ ու­նե­նայ եւ կա­րո­ղա­նայ օգ­նել ան­կար­նե­րուն»: ­Չէր գի­տեր որ Ծ­մակ թա­ղի հա­րուս­տը կծծի էր, շա՜տ կծծի. այն­պէս որ Խն­կի­կին հարս­նու­թեան ա­ռա­գաս­տը լա­րո­ւե­ցաւ անս­պառ հարս­տու­թեան մը եւ պող­պա­տեայ կարծ­րու­թեամբ անգ­թու­թեան մը մէջ­տե­ղը»:
(­Մայրս պահ մը կե­ցաւ պատ­մե­լէ, պուտ մը խունկ նե­տեց իր հո­ղէ խնկա­մա­նին մէջ, վա­ռեց, խուն­կը ծու­խով լե­ցուց մեր բնա­կա­րա­նը, խուն­կին հո­տը խառ­նո­ւե­ցաւ ա­ւան­դու­թեան խնկա­ւէտ հիւս­քին հետ…: ­Մայրս ձեռ­քե­րը տա­րա­ծեց, ու աչ­քը եր­դի­քին՝ ուր­կէ կ­՚ե­րե­ւար աստղ մը, ա­ղօ­թեց՝ լե­րան մը լռու­թեան ծան­րո­վը, ա­ղօ­թեց աղ­քատ­նե­րուն հա­մար):

«­Կես­րայ­րը կծծի էր,- յե­տոյ շա­րու­նա­կեց մայրս, — հարս Խն­կի­կը չկրցաւ աղ­քատ­նե­րուն օգ­նել: Ա­նոր ար­գի­լե­ցին ո­ղոր­մու­թիւն տա­լը, վա՛յ թէ տես­նէին որ նոյն իսկ պա­տա­ռիկ մը հաց դնէր աղ­քա­տի մը ա­փը…»:
«­Սիր­տը ի՞նչ է որ, երբ ա­նոր մէ­ջէն դուրս կը հա­նես խիղ­ճը, չու­նի տիկ, ու­րիշ ո­չինչ: Խն­կի­կը վար­ժո­ւած էր բա­րե­գոր­ծու­թեան, ու հի­մա որ չէր կրնար աղ­քա­տին օգ­նել, մտա­ծեց ու տան­ջո­ւե­ցաւ, նի­հար­ցաւ…, բայց ա­մէն օր կը խոր­հէր ինք­նի­րեն, հան­դար­տեց­նել իր խռո­վա­յոյզ սիր­տը, լռեց­նել իր հո­գիին բո­ղո­քը, մտա­ծեց եր­կա՜ր ու գտաւ մի­ջո­ցը»:
«­Բա­րի­քը միշտ բա­րիք է, բա­րիքդ ը­րէ՛ ուր որ ալ ըլ­լայ, մար­դու եւ ա­նա­սու­նի, սո­ղու­նի ու թռչու­նի, օ­ձի ու ձու­կի խտրու­թիւն չկայ, գի­շեր ըլ­լայ թէ ցե­րեկ, ձմեռ թէ գա­րուն, ո­ղոր­մու­թիւն ը­րէ՛, կ­’ու­զես՝ ծո­վը նե­տէ, մար­դիկ եէթ չի­մա­նան՝ Աս­տո­ւա­ծը կը գիտ­նայ, ա­սի­կա կը բա­ւէ: Օր մը մտա­ծեց Խն­կի­կը. չէ՛, քա­նի որ չեմ կրնար կշտաց­նել աղ­քատ­նե­րը, հի­ւանդ­նե­րը չեմ կրնար կե­րակ­րել, կե­րակ­րեմ գո­նէ եր­կին­քի թռչուն­նե­րը»:
«Ու Խն­կի­կը ա­մէն գի­շեր, կէս գի­շե­րին, երբ տնե­ցի­նե­րը խո­րունկ կը քնա­նա­յին, հա­ցի փշրանք­նե­րը, կե­րա­կուր­նե­րու ա­ւել­ցուք­նե­րը կը տա­նէր ի­րենց պար­տէ­զը, խնձո­րե­նիին տակ կը թա­փէր…: Այս­պէս ա­միս­ներ ու տա­րի­ներ, շա­րու­նակ: Տ­նե­ցի­նե­րը չի­մա­ցան գաղտ­նի­քը: ­Կարծր ու բիրտ ժայ­ռի մը տա­կէն գլգլա­ցող աղ­բիւ­րին խա­ղա­ղու­թիւ­նը ու­նէր Խն­կի­կի գթասր­տու­թիւ­նը, որ քա­լեց դան­դաղ ու վախվ­խուկ, բայց ա­ռանց ընդ­հա­տու­մի»:
«Խն­ձո­րե­նին պար­տէ­զին մէջ­տեղն էր: ­Մե­ղի ու բա­րե­բեր ծառ մը ա­մէն տա­րի պտուղ կու­տար. Խն­կի­կը գի­շեր մը սո­վո­րա­կա­նին պէս պար­տէզ ի­ջաւ, սփռո­ցը թօ­թո­ւեց, պնա­կը պար­պեց… երբ ու­զեց ետ դառ­նալ, դէ­պի տու­նը, զար­ման­քով տե­սաւ որ խնձո­րե­նին կը լու­սա­ւո­րո­ւի՜: Բռն­կե­ցա՜ւ հետզ­հե­տէ, աստղ ու ա­րեւ ե­ղաւ, լու­սեց պար­տէ­զը…: Եւ ո՛վ զար­մանք, լու­սա­վառ ճիւ­ղե­րով խնձո­րե­նիին վրայ, գթա­սիրտ հար­սը նշմա­րեց ձիւ­նա­փայլ զգեստ­նե­րով հրեշ­տակ մը…»:
«­Յա­ւեր­ժա­հար­սի պէս թարմ էր ա­նի­կա ու ճկլտուն: Հ­րեշ­տա­կը ը­սաւ.- Օրհ­նեա՛լ ըլ­լայ հարս­նու­թիւնդ, ու­զէ՛ ինչ որ կը փա­փա­քիս ու քե­զի պի­տի տրո­ւի»:
«Խն­կի­կը պա­տաս­խա­նեց. կ­’ու­զեմ տես­նել Ար­դա­րին ու ­Մե­ղա­ւո­րին մա­հը…»:
«­Լա՛ւ, ը­սաւ հրեշ­տա­կը, վա­ղը պի­տի տես­նես այդ մա­հե­րէն մէ­կը: ­Կես­րայրդ պի­տի մեռ­նի»:
«­Յա­ջորդ օ­րը, քա­րա­սիրտ կես­րայ­րը մե­ռաւ: ­Տագ­նա­պա­լից ու ծանր էր հո­գե­վար­քը: ­Սա­տա­նա­նե­րը ա­նոր հո­գին՝ դժո­ւա­րու­թեամբ ու քրտնած, կրցան փրցնել իր տե­ղէն, ինչ­պէս ա­տամ­նա­բոյ­ժը ակ­ռան կը փրցնէ լին­տէն: ­Մե­ղա­ւո­րին մահն էր ա­սի­կա: Խն­կի­կը տե­սաւ մեռ­նո­ղին չար­չա­րան­քը…, դառ­նօ­րէն լա­ցաւ իր կես­րայ­րի հո­գիի փրկու­թեան հա­մար»:
(­Մայրս նո­րէն ընդ­հա­տեց պատ­մու­թիւ­նը, երկ­րորդ պտղունց խունկ նե­տեց խնկա­մա­նին մէջ: Ա­ռաս­պե­լէն ին­ծի ե­կած տագ­նա­պէն՝ կը ցա­ւէին կո­ղերս, ու սիրտս կար­ծես իր տե­ղէն կը խախ­տէր):
«Խն­կի­կը իր սու­գին հին­գե­րորդ օ­րը, հօ­րե­նա­կան տու­նը վա­զեց, երկ­րորդ տե­սա­կի մա­հը տես­նե­լու հա­մար, այդ­պէս ը­սած էր հրեշ­տա­կը: ­Տե­սաւ մա­հա­մերձ հայ­րը, դէմ­քին վրայ ցաւ չկար, ո՛չ ալ բի­բին մէջ՝ տրտմու­թիւն: Երբ մե­ռաւ՝ կար­ծես թէ կը քնա­նար: Խն­կիկ տե­սաւ հրեշ­տակ­նե­րը, ո­րոնք եր­գով ու պա­րով ննջե­ցեա­լի հո­գին փո­խադ­րե­ցին իր վեր­ջին հանգս­տա­րա­նը: Ար­դա­րին մահն էր ա­սի­կա, մինչ ա­մէն մարդ կու լար՝ Խն­կի­կը խնդաց…»:
«Ի՛նչ հե­թա­նո­սու­թիւն, Խն­կի­կը խնդա­ցած էր մե­ռե­լա­տան մէջ: ­Գիւ­ղը ոտ­քի ե­լաւ մէկ մար­դու պէս, իր եղ­բայր­նե­րը զայ­րա­ցան, սու­րեր­նին մեր­կա­ցու­ցին, վա­զե­ցին ի­րենց քրոջ վրայ, մա­հո­ւան սպառ­նա­լի­քով՝ պատ­ճա­ռը հար­ցու­ցին: Խն­կի­կը չէր կրնար յայտ­նել գաղտ­նի­քը, հրեշ­տա­կը ար­գի­լած էր. ե­թէ պատ­մէր ի­րո­ղու­թիւ­նը՝ ան­մի­ջա­պէս պի­տի մեռ­նէր…»:
«Խն­կի­կը ին­կաւ եղ­բայր­նե­րուն ոտ­քը, լա­ցաւ ու ա­ղա­չեց, բայց՝ ի զուր…: ­Չա­րա­ցան եղ­բայր­նե­րը, ա­ւե­լի յա­մա­ռե­ցան, ու բռնի՜, սու­րին սպառ­նա­լի­քո­վը ի­րենց քրոջ պատ­մել տո­ւին գաղտ­նի­քը…»:
«Խն­կի­կը պատ­մեց ու մե­ռաւ…»:
«­Յա­ջորդ տա­րին, թա­ղո­ւած տե­ղը, ա­նոր մի­սէն ու ոս­կո­րէն՝ ծիլ տո­ւաւ բու­րում­նա­ւէտ խնկե­նին…»:


­Խունկ ու խնկե­նի՜:
­Հա­ւատ­քիս կա­տա­րէն, ու փունջ մը ա­րեւ ա­փիս մէջ՝ կ­’ող­ջու­նեմ ես ­Ձե­զի՜…:

*Σχίνος