Խմ­բագ­րա­կան

­Հա­յաս­տա­նի եւ հա­յու­թեան հա­մար ծայր աս­տի­ճան զգա­յուն եւ վտան­գա­ւոր պայ­ման­նե­րու մէջ այ­սօր կը նշենք հա­յոց նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան ա­մէ­նէն փա­ռա­պանծ յաղ­թա­նակ­նե­րէն՝ ­Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­թեան 25ա­մեա­կը։
1992 թո­ւա­կա­նի ­Մա­յիս 8-9ին, հա­յոց Ար­ցախ Աշ­խար­հի ա­նա­ռիկ ար­ծո­ւե­բոյ­նը՝ հա­յա­շունչ եւ հա­յա­կերտ պատ­մա­կան ­Շու­շի քա­ղա­քը վերջ­նա­կա­նա­պէս ա­զա­տագ­րո­ւե­ցաւ ատր­պէյ­ճա­նա­կան ա­նարգ լու­ծէն։
19րդ ­դա­րա­վեր­ջին եւ 20րդ ­դա­րաս­կիզ­բին ­Շու­շի թի­րախ դար­ձաւ կով­կա­սեան թա­թար­նե­րու ե­կո­ւոր վաչ­կա­տուն­նե­րուն կող­մէ բռնագ­րաւ­ման եւ իւ­րաց­ման ի­րե­րա­յա­ջորդ խու­ժում­նե­րու, բայց ա­մէն ան­գամ ալ ա­րե­ւե­լեան կողմն հա­յաշ­խար­հի մեր բարձ­րա­բերձ լեռ­նե­րուն թա­ռած հա­յոց ա­ռիւ­ծա­սիրտ հե­րոս­նե­րը ետ շպրտե­ցին թա­թար-ա­զե­րի խու­ժան­նե­րու ներ­խուժ­ման փոր­ձե­րը։
­Բայց 1923ին, երբ Անդր­կով­կա­սի տա­րած­քին ­Ցա­րա­կան ­Ռու­սաս­տա­նի ի­րա­ւա­յա­ջոր­դը՝ ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թիւ­նը ամ­բող­ջա­ցուց Վ­րաս­տա­նը, ­Հա­յաս­տա­նը եւ Ատր­պէյ­ճա­նը վերս­տին իր մա­կա­նին տակ առ­նե­լու ռուս կայ­սե­րա­պե­տա­կան ծրա­գի­րը, Ս­տա­լին ա­մե­նայն «մե­ծո­գու­թեամբ» ­Պա­քո­ւի վա­րիչ­նե­րուն կա­շառք տուաւ Ար­ցա­խը՝ ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի Ինք­նա­վար ­Մարզ ա­նու­նով շին­ծու պե­տա­կան-վար­չա­կան ի­րա­ւա­վի­ճակ մը պար­տադ­րե­լով հա­յոց հայ­րե­նի հո­ղին ի­րա­ւա­տէր հա­յու­թեան։
­Խորհր­դա­յին-ատր­պէյ­ճա­նա­կան ծան­րա­գոյն լու­ծը՝ հա­յա­թափ­ման եւ հա­յաջնջ­ման հե­տե­ւո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ար­հա­ւիր­քը ցմրուր ճա­շա­կեց Ար­ցա­խի հա­յու­թիւ­նը շուրջ եօ­թը տաս­նա­մեակ։ ­Նոյն Ս­տա­լի­նեան կա­մա­յա­կա­նու­թեան գլխա­ւոր միւս զո­հե­րէն հա­յա­պատ­կան ­Նա­խի­ջե­ւա­նը (որ ի դէպ «ինք­նա­վար հան­րա­պե­տու­թեան» կար­գա­վի­ճակ ալ ու­նէր) չդի­մա­ցաւ հա­յա­թափ­ման եւ թրքաց­ման միեւ­նոյն քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ո­րո­գայթ­նե­րուն։ ­Բայց Ար­ցա­խի հա­յու­թիւ­նը ա­ռա­ջին իսկ օ­րէն կառ­չած մնաց իր հայ­րե­նի ծննդա­վայ­րին եւ ա­մէն հա­րո­ւա­ծէ վե­րա­կանգ­նե­լու գնով՝ 1988էն սկսեալ հա­մա­ժո­ղովր­դա­յին ըմ­բոս­տաց­ման դի­մեց եւ ատր­պէյ­ճա­նա­կան լու­ծը թօ­թա­փե­լով՝ ­Մայր ­Հա­յաս­տա­նին հետ միա­ցում պա­հան­ջեց։
­Հա­մաթր­քա­կան ծա­նօթ վար­քա­գի­ծին՝ ցե­ղաս­պա­նու­թեամբ ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան հար­ցեր լու­ծե­լու ռազ­մա­վա­րու­թեան դի­մե­լով, Ատր­պէյ­ճան ամ­բող­ջա­կան յար­ձա­կու­մի ձեռ­նար­կեց Ար­ցա­խի հա­յու­թեան դէմ, հա­յոց պա­հան­ջա­տի­րա­կան ժո­ղովր­դա­վար ե­լոյթ­նե­րը բրտօ­րէն ճզմել փոր­ձեց, հա­յոց ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան անբռ­նա­բա­րե­լի ի­րա­ւուն­քը իր սաղ­մին մէջ խեղ­դե­լու մո­լուց­քին անձ­նա­տուր դար­ձաւ, բայց ա­մէն փու­լի ալ անճր­կած ու պար­տո­ւած նա­հան­ջեց՝ ո­րով­հե­տեւ հե­րոս­նե­րու ար­ծո­ւե­բոյն Ար­ցախ Աշ­խար­հը ազ­գա­յին ա­զա­տագ­րու­թեան ամ­բող­ջա­կան պայ­քա­րի ռազ­մա­դաշտ նե­տո­ւե­ցաւ ցե­ղաս­պան թշնա­միին դէմ։
Ա­հա այս խո­րա­պատ­կե­րով ազ­գա­յին-ռազ­մա­վա­րա­կան եւ պատ­մա­կան-քա­ղա­քա­կան իր փա­ռա­հեղ նշա­նա­կու­թիւնն ու ու­ղեն­շա­յին պատ­գա­մը կը զգե­նու ­Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­թեան «­Հար­սա­նիք ­Լեռ­նե­րում» հե­րո­սա­կան գրո­հի գոր­ծո­ղու­թեան յաղ­թա­նա­կով պսա­կու­մը։
1988ի Ար­ցա­խեան ­Պա­հան­ջա­տի­րու­թեան շղթա­յա­զեր­ծու­մէն մին­չեւ 1992ի ­Մա­յիս 8ի դա­րա­կազ­միկ ­Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­մը՝ հա­յոց դպրու­թեան, ձեռ­նե­րէ­ցու­թեան եւ մշա­կու­թա­յին ծաղ­կու­մի դա­րա­ւոր բնօր­րան ­Շու­շին ատր­պէյ­ճա­նա­կան բռնագ­րաւ­ման զօր­քին կող­մէ իբ­րեւ բարձ­րա­բերդ գոր­ծա­ծո­ւե­ցաւ՝ Ար­ցա­խի մայ­րա­քա­ղաք Ս­տե­փա­նա­կերտն ու միւս շէ­նե­րը ռմբա­կոծ­ման եւ մար­դոր­սու­թեան ա­հա­ցու պա­տան­քին տակ առ­նե­լու հա­մար։
­Մա­յիս 8ի ­Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­թեան յաղ­թա­կան գրո­հը օ­րին ոչ միայն վեր­ջա­կէտ դրաւ ատր­պէյ­ճա­նա­կան զօր­քի դիր­քա­յին «ա­ռա­ւե­լու­թեան», այ­լեւ ազ­դան­շա­նը տո­ւաւ հայ­րե­նի հո­ղի ամ­բող­ջա­կան ա­զա­տագր­ման յաղ­թար­շա­ւին։
25 տա­րի­ներ ան­ցած են այդ օ­րե­րէն, ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւնն ու աշ­խար­հով մէկ տա­րա­ծո­ւած ողջ հա­յու­թիւ­նը ամ­րօ­րէն եւ ամ­բող­ջա­կան զօ­րակ­ցու­թեամբ կանգ­նած են Ար­ցա­խի կող­քին՝ մեր հայ­րե­նիին ի­րո­ղա­կան ա­զա­տագ­րու­մը ի­րա­ւա­կան մի­ջազ­գա­յին ճա­նա­չու­մով նո­ւի­րա­գոր­ծե­լու ան­տե­ղի­տա­լի վճռա­կա­նու­թեամբ։
Այդ ա­ռու­մով ծայր աս­տի­ճան զգա­յուն եւ վտան­գա­ւոր պայ­ման­նե­րու մէջ կը նշենք ­Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­թեան 25ա­մեա­կը, ո­րով­հե­տեւ յա­նուն շրջա­նէն ներս խա­ղա­ղու­թեան, հա­մե­րաշ­խու­թեան եւ հա­մա­տեղ զար­գաց­ման՝ մե­ծա­պե­տա­կան ու­ժեր եւ նոյ­նինքն հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ թշնա­մա­բար կողմ­նո­րո­շո­ւած թուրք-ա­զե­րի պե­տա­կան տրա­մա­բա­նու­թիւ­նը Ար­ցա­խէն ու ար­ցախ­ցիէն հայ­րե­նի մեր հո­ղե­րը փո­խա­նա­կե­լու ա­հա­ւոր ճնշում­ներ կը բա­նեց­նեն, մին­չեւ իսկ ա­նուղ­ղա­կի թէ ուղ­ղա­կի «հո­վա­նա­ւո­րու­թիւն» կը շնոր­հեն ­Պա­քո­ւի բռնա­տէ­րին, որ­պէս­զի զի­նու զօ­րու­թեամբ գրա­ւէ մեր հո­ղե­րը…
Որ­քան ալ ա­հագ­նա­նան Ար­ցա­խէն հո­ղեր Ատր­պէյ­ճա­նին նո­ւէր տա­լու եւ ­Պա­քո­ւի քա­րիւ­ղին բաժ­նե­տէր դառ­նա­լու նմա­նօ­րի­նակ մե­ծա­պե­տա­կան փոր­ձե­րը, ­Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­թեան 25ա­մեա­կին ա­ռի­թով հա­մայն հա­յու­թիւ­նը մէկ ու միակ պա­տաս­խան ու­նի բո­լո­րին անխ­տիր։
­Հայ հե­րոս­նե­րու գե­րա­գոյն զո­հա­բե­րու­թեամբ՝ ա­րեամբ ա­զա­տագ­րո­ւած հայ­րե­նի հո­ղը սուրբ է եւ գին չու­նի, ան­գի՜ն է. ո՛չ մէկ պա­րա­գա­յի փո­խա­նա­կե­լի է, այ­լեւ՝ ան­փո­խա­րի­նե­լի է պար­զա­պէս եւ ըստ ա­մե­նայ­նի՛։