Խաժակ Տէր-Գրիգորեանի յիշատակին

ԱՐՏԱՇԷՍ ՇԱՀՊԱԶԵԱՆ

(­Խօսք՝ ­Խա­ժակ ­Տէր-Գ­րի­գո­րեա­նի
77ա­մեա­կի յուշ-ե­րե­կո­յի առ­թիւ)

Ար­ցա­խեան զար­թօն­քի շնչով հայ­րե­նի­քում վե­րա­հաս­տա­տո­ւե­լու նա­խօ­րեա­կին, ­Դաշ­նակ­ցու­թեան մա­սին ­Հա­յաս­տա­նում ա­ղօտ պատ­կե­րա­ցում գո­յու­թիւն ու­նէր: Այդ պատ­ճա­ռով կա­րե­ւոր էր, թէ ո՛ւմ ձեռ­քե­րով կը դրո­ւէին ան­ցեա­լի մի­ֆա­կան (ա­ռաս­պե­լա­կան) մշու­շով պա­րու­րո­ւած կու­սակ­ցու­թեան նոր կա­ռոյ­ցի հիմ­նա­քա­րե­րը:
­Բախ­տա­ւոր ե­ղաւ կու­սակ­ցու­թեան հա­յաս­տա­նեան նոր սե­րուն­դը, որ ­Դաշ­նակ­ցու­թեա­նը ճա­նա­չեց ­Խա­ժակ ­Տէր-Գ­րի­գո­րեա­նի եւ նրա նման գոր­ծիչ­նե­րի կեր­պար­նե­րով: Սկզ­բում թո­ւաց, թէ ե­կո­ղը դեռ ­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը չէ, ­Դաշ­նակ­ցու­թեան սուր­հան­դակն է: ­Մար­տա­կան ու պե­տա­կա­նա­կերտ կու­սակ­ցու­թիւ­նը դեռ կը գայ` շռնդա­լից պա­թո­սով (հրայր­քով) եւ ու­ժի ցու­ցադ­րու­թեամբ: ­Յե­տոյ հաս­կա­նա­լի դար­ձաւ, որ սխա­լը մեր պատ­կե­րա­ցումն էր, իսկ ար­դէն ե­կա­ծը հէնց իս­կա­կան ­Դաշ­նակ­ցու­թիւնն էր` ա­նաղ­մուկ եւ քչա­խօս, իսկ շատ հար­ցե­րի վե­րա­բե­րեալ չխօս­կան, ա­ւե­լի շատ լսող, համ­բե­րա­տար-հան­դուր­ժող, ու մշտազ­բաղ:
­Ճիշտ ինչ­պէս Հ.Յ.Դ. ­Բիւ­րո­յի հա­յաս­տա­նեան ա­ռա­ջին գրա­սե­նեա­կի պա­տաս­խա­նա­տու ­Խա­ժակ ­Տէր-Գ­րի­գո­րեա­նը: Իս­կա­պէս էլ ժա­մա­նա­կա­յին տա­րա­ծու­թիւն պէտք է անց­նես այդ­պի­սի մարդ­կանց եւ ե­րե­ւոյթ­նե­րի հետ` նրանց ինչ որ չա­փով ճա­նա­չե­լու հա­մար: Ի­րենց հետ բա­ցա­յայ­տե­լու ար­ժէք­ներ եւ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւն­ներ, ո­րոնք յա­ճախ ա­ռօ­րէա­կա­նի չափ դիւ­րա­մարս են թւում, ակն­յայտ, ինչ­պէս դա­սագր­քա­յին ճշմար­տու­թիւն­նե­րը եւ հեշտ ըն­դօ­րի­նա­կե­լի` քա­նի դեռ ինքդ չես կանգ­նել նոյն­պի­սի ընտ­րու­թեան առ­ջեւ:
­Հիմ­նա­ւոր կրթու­թիւն ստա­ցած, տա­րի­նե­րի ինք­նա­կա­տա­րե­լա­գործ­ման դպրո­ցով ան­ցած, լայն մտա­հո­րի­զո­նի, գի­տե­լիք­նե­րի հա­րուստ պա­շա­րի տէր հա­յա­գէտ գիտ­նա­կան էր ըն­կեր ­Խա­ժա­կը` պատ­մա­բան եւ բա­նա­սէր: ­Մարդ՝ ով հնա­րա­ւո­րու­թիւն էր ու­նե­ցել ընտ­րե­լու գի­տու­թեան մշա­կի խա­ղաղ, բա­րե­կե­ցիկ կեան­քը: ­Նա, սա­կայն իր ներ­սի մտա­ւո­րա­կա­նին ստի­պել էր քայ­լել ազ­գա­յին-կու­սակ­ցա­կան գործ­չի ե­տե­ւից: ­Գե­րա­դա­սել էր ապ­րել, որ­պէս ազ­գա­յին-կու­սակ­ցա­կան պար­տա­կա­նու­թեան զի­նո­ւոր եւ քա­րո­զիչ, թա­թա­խո­ւել ու­րիշ­նե­րի հա­մար գու­ցէ ձանձ­րա­լի կամ անհ­րա­պոյր ա­ռօ­րեայ կազ­մա­կեր­պա­կան մեծ ու փոքր հար­ցե­րի մէջ, ընդ ո­րում` ա­ռանց աղ­մու­կի եւ ցու­ցադ­րու­թեան: Ու միայն ան­հատ­նում գոր­ծե­րից խլո­ւած ժա­մա­նա­կի հա­շո­ւին գրած եւ կազ­մո­ւած աշ­խա­տու­թիւն­նե­րը պի­տի բա­ցա­յայ­տէին շրջա­պա­տի հա­մար այն երկ­րորդ, հա­մես­տա­բար ե­տե­ւից քայ­լող, գի­տե­լի­քի կրթու­թեան ու ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան մար­դուն: Կցկ­տուր ակ­նարկ­նե­րից ի­մա­ցել էինք նաեւ, որ իր դաշ­նակ­ցա­կան ծա­ռա­յու­թիւ­նը ու­ղեկ­ցո­ւել էր վտանգ­նե­րով, հա­լա­ծան­քով ու բան­տար­կու­թեամբ, ո­րոնց վէր­քե­րը նոյն­պէս սքո­ղո­ւած էին բա­րի ժպի­տի, փա­փուկ-նե­րո­ղա­միտ ու բա­րե­կիրթ վար­քի ե­տե­ւում:
­Միւս կող­մից մեղմ, հան­դուր­ժող բնա­ւո­րու­թիւ­նը խաբ­կանք կը թո­ւար նրանց հա­մար, ով­քեր կը փոր­ձէին փոր­ձու­թեան են­թար­կել ըն­կեր ­Խա­ժա­կի սկզբուն­քայ­նու­թիւ­նը, հա­կադ­րո­ւել գա­ղա­փա­րա­կան ար­ժէք­նե­րին, ո­րոնց այն­պէս էր դա­ւա­նում կար­ծես ձու­լո­ւած էր դրանց պող­պա­տեայ կա­ղա­պա­րով: ­Միա­ժա­մա­նակ եւ այն լաւ ու­սու­ցիչն էր, որ պատ­րաստ էր ձեռ­քը բռնած եր­կար ճա­նա­պարհ անց­նել ան­գամ դժո­ւար ա­շա­կեր­տի հետ, ե­թէ նրա մէջ տես­նում էր ազ­գա­յին սկիզ­բը եւ նո­ւի­րու­մի կայ­ծը:
Ոչ-եր­կար ժա­մա­նա­կա­հա­տո­ւած ըն­կեր ­Խա­ժա­կը գլխա­ւո­րեց ­Դաշ­նակ­ցու­թեան հա­յաս­տա­նեան կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը եւ այդ ըն­թաց­քում դրսե­ւո­րո­ւեց մարդ­կանց հետ յա­րա­բե­րո­ւե­լու նրա իւ­րա­յա­տուկ շնորհ­քը, համ­բե­րա­տա­րու­թիւ­նը, գործ կազ­մա­կեր­պե­լու եւ գոր­ծի յա­րա­շարժ մե­խա­նիզմ (մե­քե­նա­կա­նու­թիւն) աշ­խա­տեց­նե­լու ու­նա­կու­թիւ­նը` շրջա­հա­յեա­ցու­թիւ­նը եւ պա­հանջ­կո­տու­թիւ­նը: ­Բա­ցա­յայ­տո­ւեց դա­ւա­նան­քի վե­րա­ծո­ւած գա­ղա­փա­րա­կա­նու­թիւ­նը, սէրն ու սրտա­ցա­ւու­թիւ­նը նո­րաս­տեղծ պե­տու­թեան ու դրա­մա­տիկ (թա­տե­րա­շունչ) ժա­մա­նա­կի մէջ ապ­րող ժո­ղովր­դի հան­դէպ, ինչ­պէս եւ ի շահ այդ ա­մէ­նի, պայ­քա­րե­լու, ըմ­բոս­տա­նա­լու կամ­քը: Ն­րա մէջ նստած գոր­ծի եւ ոչ-աղ­մու­կի ու կե­ցո­ւած­քի հե­րոս յե­ղա­փո­խա­կա­նը:
­Նա ­Հա­յաս­տան էր ներ­գաղ­թել հայ­րե­նի­քի հա­մար տագ­նապ­նե­րի ու բա­զում կա­րիք­նե­րի օ­րե­րին, իմ տպա­ւո­րու­թեամբ, սա­կայն ըն­կեր ­Խա­ժա­կը վա­յե­լում էր հայ­րե­նի­քում ապ­րե­լու եր­ջան­կու­թիւ­նը: ­Նա իր մէջ այն­քան էր փայ­փա­յել հայ­րե­նի­քը, որ կար­ծես այս­տեղ էր ծնո­ւել ու մե­ծա­ցել: ­Մա­նա­ւանդ, որ չնա­յած բո­լոր մտա­հո­գու­թիւն­նե­րին ու ան­յար­մա­րու­թիւն­նե­րին՝ հո­գե­կան բա­ւա­րա­րու­թեամբ էր կի­սում հայ­րե­նաբ­նակ հայ ժո­ղովր­դին բա­ժին ըն­կած ճա­կա­տա­գի­րը:
Ան­հան­գիստ էր այդ ճա­կա­տագ­րի հա­մար եւ ցաւ էր ապ­րում, որ այդ­պի­սի բախ­տո­րոշ ժա­մա­նա­կա­հա­տո­ւա­ծում այդ­պի­սի բախ­տախն­դիր իշ­խա­նու­թիւն պի­տի տնօ­րի­նէր երկ­րի ղե­կը. հաս­կա­նում էր, որ ա­ռանց հիմ­նա­րար բա­րե­փո­փո­խում­նե­րի երկ­րին լաւ ա­պա­գայ չի սպաս­ւում: ­Սի­րում ու ցա­ւում էր տի­րոջ պէս, որ վե­րա­դար­ձել էր եր­կիր` այ­րե­լով ե­տե­ւում մնա­ցած կա­մուրջ­նե­րը, մայր հո­ղում ար­մատ ձգե­լու վճռա­կա­նու­թեամբ, որ չնա­յած բո­լոր ա­նակն­կալ­նե­րին ի­րա­գոր­ծո­ւեց ու այդ ի­րա­գոր­ծու­մը շա­րու­նակ­ւում է իր ժա­ռանգ­նե­րի մի­ջո­ցով:
Ըն­կեր ­Խա­ժա­կի հա­մար ազ­գա­յին, կու­սակ­ցա­կան ար­ժէք­ներն ու չա­փա­նիշ­նե­րը ան­սա­կար­կե­լի էին եւ այն տես­լա­կան­նե­րը, ո­րոնց ծա­ռա­յե­լուն նո­ւի­րել էր կեան­քը, հէնց կազ­մում էին իր գո­յու­թեան ի­մաս­տը, իր եր­ջան­կու­թեան աղ­բիւ­րը: Եւ հէնց այդ ան­շա­հախնդիր նո­ւի­րու­մի կեն­դա­նի օ­րի­նակ լի­նելն էր գե­րում, կա­շա­ռում բո­լոր նրանց, ով­քեր իր հետ առն­չո­ւե­լով մտեր­մա­նում եւ հա­րա­զա­տա­նում էին հե­տը: Ինքն իր շուր­ջը սեր­մա­նում էր իր ո­րակ­նե­րը, ո­րոնք ծի­լեր էին տա­լիս շրջա­պա­տող­նե­րի մէջ:
­Խա­ժակ ­Տէր-Գ­րի­գո­րեա­նը ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ակ­նա­ռու գոր­ծիչ­նե­րից էր, ում փոր­ձա­ռու­թիւնն ու վաս­տա­կը տաս­նա­մեակ­նե­րի անմ­նա­ցորդ, գի­տակ­ցուած, ան­շա­հախն­դիր եւ ան­կեղծ նո­ւի­րու­մի ար­դիւնք էին: Եր­բեք իր խօս­քից ու կե­ցո­ւածք­նե­րից չեզ­րա­կաց­րե­ցինք եւ միայն ու­րիշ­նե­րից ի­մա­ցանք, որ ­Հա­յաս­տան էր վե­րա­դար­ձել ար­դէն իսկ հա­րուստ ու գնա­հա­տո­ւած կեն­սագ­րու­թեան բե­ռով: ­Պար­տա­կա­նու­թիւն­ներ էր ի­րա­կա­նաց­րել ե­րի­տա­սար­դու­թեան դաս­տիա­րա­կու­թեան մար­զում, ե­ղել էր հա­մալ­սա­րա­նա­կան դա­սա­խօս, զբա­ղո­ւել էր մա­մու­լի, քա­րոզ­չու­թեան, հրա­տա­րակ­չա­կան հար­ցե­րով, յայտ­նո­ւել էր ժա­մա­նա­կի ազ­գա­յին կեան­քի փո­թոր­կա­յոյզ ա­լե­կո­ծում­նե­րի կենտ­րո­նում, Ի­րա­նում մաս էր կազ­մել կու­սակ­ցա­կան կա­ռոյ­ցի ղե­կա­վար­ման գոր­ծին եւ ա­պա ե­ղել էր Հ.Յ.Դ. ­Բիւ­րո­յի ան­դամ:
­Տա­րի­նե­րի փոր­ձու­թիւն­նե­րից չէր կոտ­րո­ւել, չէր յոգ­նել, մնա­ցել էր պայ­քա­րի, զրկան­քի ու զո­հա­բե­րու­թեան պատ­րաս­տա­կամ մար­տիկ, ով խո­րին հա­ւատ ու­նէր ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ան­ցեա­լի, ներ­կա­յի եւ ա­պա­գա­յի ա­ռա­քե­լու­թեան հար­ցում: ­Նա­յե­լով նրան կա­րե­լի էր պատ­կե­րաց­նել ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ան­ցեա­լի մե­ծե­րին, կար­ծես մէկն էր ­Զա­ւա­րեան­նե­րի, Աղ­բա­լեան­նե­րի, ­Վա­րան­դեան­նե­րի, ­Նա­ւա­սար­դեան­նե­րի փա­ղան­գից: Ն­րան­ցից մէ­կը, ով­քեր հե­տա­գայ ըն­թաց­քի հա­մար կու­սակ­ցու­թիւ­նը լից­քա­ւո­րել են բա­րո­յա­կան է­ներ­գիա­յով:
­Հաս­տա­տել են չա­փա­նիշ, որ պար­տադ­րում է, ինչ­պէս հա­յե­լու առ­ջեւ, չա­փել սե­փա­կան հա­սա­կը, հա­մե­մա­տու­թեան եզ­րեր փնտռել, յստա­կեց­նել ար­ժե­չա­փերն ու ար­ժէք­նե­րին հա­ւա­տար­մու­թիւ­նը, ինչ ա­նելն ու ինչ­պէս ա­նե­լը` բա­րո­յա­կան ա­ւան­դոյ­թի սահ­մա­նադ­րու­թեա­նը հա­մա­պա­տաս­խան: