Հայ ժողովուրդի մեծամեծներու համաստեղութեան մէջ, առանձնայատուկ ճառագայթումով, հազարամեակներու մեր ուղին կը լուսաւորէ աստղը Խրիմեան Հայրիկի՝ հայոց «երկաթէ շերեփ»ի ուղին հունաւորած մեծ պատգամաբեր վանեցի Խրիմեան Մկրտիչ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին։
Իր 87ամեայ կեանքի ժամանակաշրջանով, Ազգի ու Հայրենիքի անկախութեան եւ պետական վերականգնման նուիրուած գործքով, այլեւ հայոց ազգային ու տոհմիկ արժէքները անմահացնող ժառանգութեամբ՝ Խրիմեան Հայրիկ ամբողջապէս նոյնացաւ Հայաստանի եւ հայութեան 19րդ դարու ազգային զարթօնքին ու ազատագրական պայքարին հետ։
Հայոց անզուգական Հայրիկը ծնած է 4 Ապրիլ 1820ին՝ Վան։
Մանուկ տարիքէն հօրմէ որբացած է եւ յանձնուած հօրեղբօր հոգատարութեան, որուն խրախուսանքով եւ օժանդակութեամբ կրցաւ ուսանիլ։ 1847ին, արդէն ամուսնացած, անցաւ Կ. Պոլիս՝ հոնկէ Եւրոպա երթալու եւ բարձրագոյն ուսման հետեւելու համար։ Բայց նիւթական դժուարութիւնները պատճառ եղան, որ ան մնայ Պոլիս եւ հայոց լեզուի ու պատմութեան ուսուցիչ դառնայ Խասգիւղի Հայոց Աղջկանց Վարժարանին մէջ։ Պոլիս իր կեցութեան վեց տարիները, ուսուցչութեան կողքին, Խրիմեան նուիրեց գաւառներէն եկած երիտասարդ պանդուխտներուն ազգային դաստիարակութիւն ջամբելու աշխատանքին։
Ոչ միայն իր երիտասարդութեան եւ աշխարհական կեանքի այդ շրջանին, այլեւ՝ այնուհետեւ եւս, թէ՛ 1853-1892 առաջնորդական եւ պատրիարքական իր պաշտօնավարութեան շրջանին, թէ՛ 1892-1907 Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան գահակալի իր վերջին տարիներուն, բառին ամէնէն ընդգրկուն եւ խոր իմաստով լուսաւորիչ մը եղաւ Մկրտիչ Խրիմեան։
Խրիմեան Հայրիկի կեանքին ու գործին մղիչ ուժն ու կենարար առանցքը դարձաւ հայրենի հողին պաշտամունքը, որմէ ներշնչուեցան հայկական գաւառը ամբողջական հոգածութեան տակ առնելու, պահպանելու եւ բարելաւելու իր հետեւողական ճիգն ու գաղափարական վարքագիծը։
1853ին, Վան վերադարձին, մահացած գտաւ մայրն ու կինը եւ անցաւ Աղթամար՝ հրաժեշտ տալով աշխարհական կեանքին։ 1854ին ձեռնադրուեցաւ Վարդապետ եւ լծուեցաւ ուսուցչական ու գրական աշխոյժ գործունէութեան՝ հայրենի հողին կառչած մնալու, ազգային մեր ժառանգութեան տէր կանգնելու եւ հայոց անկախ պետականութեան աւանդները վերանորոգելու գաղափարները տարածելով։
Աղթամարի պահպանողական միաբանութիւնը խորթ աչքով սկսաւ նայելու երիտասարդ Վարդապետին աշխուժութեան եւ Խրիմեան ստիպուեցաւ հեռանալ Աղթամարէն։ Անցաւ Էջմիածին, հոնկէ՝ Երուսաղէմ եւ, ի վերջոյ, հաստատուեցաւ Պոլիս, ուր գործուն մասնակցութիւն բերաւ Ազգային Սահմանադրութեան մշակման ու ազգային կեանքի ժողովրդական-ժողովրդավարական ղեկավարման ի նպաստ ծաւալած բուռն պայքարին։ 1855ին լոյս ընծայեց «Արծուի Վասպուրական» ամսագիրը, որ առաջին բեմը դարձաւ ազգային իր մտածողութեան մշակումին ու հիմնաւորումին։
1857ին կրկին վերադարձաւ Վան, բայց այս անգամ Վարագայ Վանքը հաստատուելու եւ — Պոլսէն իր հետ բերած տպագրական մեքենայով — «Արծուի Վասպուրական»ի հրատարակութիւնը շարունակելու, ինչպէս նաեւ ազգային արթնութեան եւ լուսաւորութեան ծառայող գիրքեր տպագրելու նպատակով։
1862ին ընտրուեցաւ Տարօնի առաջնորդ եւ հաստատուեցաւ Մշոյ Սուրբ Կարապետ վանքը, որ շուտով դարձաւ հայոց ազգային զարթօնքին ու ազատագրումի տենչերուն հոգեմտաւոր հնոցը։ Լոյս ընծայեց «Արծուիկ Տարօնոյ» թերթը, որ իր հայրենաշունչ եւ ազգայնաշունչ գաղափարներուն տարածման նոր բեմը դարձաւ հայկական նահանգներու ամբողջ տարածքին։
1868ին իբրեւ Տարօնի Առաջնորդ մասնակցեցաւ Էջմիածնի մէջ կայացած Գէորգ Դ. Կաթողիկոսի ընտրութեան, որ առ ի գնահատանք Խրիմեանի բեղուն գործունէութեան՝ Եպիսկոպոսի աստիճան շնորհեց արդէն մեր ժողովուրդին կողմէ «Հայրիկ» անուանումին արժանացած մեծ հոգեւորականին։
Անսահման եղաւ Խրիմեան Հայրիկի վայելած ժողովրդականութիւնը ողջ հայութեան մօտ։ Եւ երբ 1869ին Կ. Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքութեան նոր գահակալ մը ընտրելու անհրաժեշտութիւնը ծագեցաւ, ժողովրդային բուռն ու միահամուռ պահանջով Խրիմեան Հայրիկ ընտրուեցաւ Պատրիարք։ Այնքա՜ն մեծ էին Հայրիկին կապուած յոյսերը, որ Պետրոս Դուրեան, այդ ատեն տակաւին պատանի, բանաստեղծութիւն նուիրեց Հայրիկի ընտրութեան՝ գրելով.- «Ո՞վ է որ կու գայ. թագաւո՞ր մը. ո՛չ. սեւ սքեմ մը ուսին՝ հայոց հայրիկն է որ կու գայ»…
Բայց միայն երեք տարի Խրիմեան Հայրիկ դիմացաւ պատրիարքական պաշտօնավարութեան։ Պոլսոյ պահպանողական խաւին ու քաղքենի ղեկավարութեան ուղղուած իր սուր քննադատութիւնները, գումարուելով գաւառի հայութեան բարեկարգումին եւ զարգացումին ի սպաս ուժերը եւ միջոցները կեդրոնացնելու իր հետեւողական ճիգին վրայ, անխուսափելի դարձուցին պատրիարքական պաշտօնէն իր հրաժարումը։ Հայրիկ դարձեալ վերադարձաւ Վան, ուր նորովի թափով շարունակեց կրթական եւ գրական իր գործունէութիւնը։
Այդ շրջանին էր, 1878ին, որ երբ Պերլինի Վեհաժողովին հայկական պատուիրակութիւն մը ղրկելու հնարաւորութիւնը ստեղծուեցաւ, օրուան պատրիարք Ներսէս Արք. Վարժապետեանի կողմէ Խրիմեան Հայրիկ նշանակուեցաւ պատուիրակութեան նախագահ եւ Պերլինի մէջ արժանաւորապէս ներկայացուց հայկական նահանգներու ինքնավարութեան պահանջները։ Անմիջապէս այս առիթով կ’արժէ ընդգծել, որ Պերլինի Վեհաժողովէն իր վերադարձին՝ Հայրիկ արտասանեց «Թուղթէ Շերեփ»ի իր անմահ քարոզը՝ հայ ժողովուրդին պատգամելով, որ առանց երկաթէ շեշեփի ու զինեալ պայքարի, կարելի չէ տիրանալ Հայկական Արդարութեան։
Հայոց ազգային ազատագրական պայքարին հոգեւորական ռահվիրայի քարոզներն ու գործնական աշխատանքները աննկատ չանցան Համիտեան բռնակալութեան կողմէ եւ, տարիներու վրայ երկարած ազդարարութիւններէ ու կաշկանդումներէ ետք, Սուլթանի հրամանով Խրիմեան Հայրիկ Երուսաղէմ աքսորուեցաւ 1891ին։ Բայց հազիւ տարի մը ետք, երբ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան նոր գահակալի ընտրութեան կարիքը առաջացաւ, Խրիմեան Հայրիկ հայ ժողովուրդի միահամուռ պահանջով ընտրուեցաւ Սուրբ Էջմիածնի գահակալ։
Ազգի ու Հայրենիքի Քաջ Հովիւի պատմական ժառանգութիւն մը կտակեց Խրիմեան Հայրիկ՝ իբրեւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս։ Իր կաթողիկոսութեան օրով Գէորգեան Ճեմարանը աւելիով ճառագայթեց՝ իբրեւ հայ ազգային արժէքներու կենարար հնոցի եւ հայ յառաջադէմ մտքի զարգացման ու ազգային-ազատագրական շարժման խրախուսման դպրոցի։
Իր կաթողիկոսութեան զուգադիպեցաւ նաեւ հայ եկեղեցապատկան կալուածներու բռնագրաւման 1903ի ցարական տխրահռչակ հրամանագիրը, որուն դէմ հայ ժողովուրդի ծաւալած բուռն բողոքի շարժումին եւ անզիջող պայքարին խորհրդանիշը դարձաւ հայոց ծերունազարդ Հայրիկը։
Մինչեւ իր վերջին շունչը, Խրիմեան Հայրիկ յաղթահասակ կանգնեցաւ հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր առաջնորդի իր բարձրութեան վրայ։
10 Նոյեմբեր 1907ին վախճանեցաւ Խրիմեան Հայրիկ՝ հայ ժողովուրդի մտքին ու սրտին մէջ անզուգական իր բարձունքը նուաճած։
Հայրիկի աճիւնները իրենց մնայուն դամբարանը ունեցան Ս. էջմիածնի Մայր Տաճարի մուտքին։
Իսկ հայոց սերունդներու ազգային յիշողութեան մէջ անմահութեան արժանացաւ Հայոց Հայրիկի մարտունակ պատգամը.-
«Ժողովուրդ հայոց, անշուշտ լաւ հասկցաք, թէ զէնքն ի՛նչ կրնար գործել եւ կը գործէ: Ուրեմն, սիրելի եւ օրհնեալ հայաստանցիներ, գաւառացիներ, երբ հայրենիք վերադառնալու լինիք, ձեր բարեկամաց եւ ազգականաց իբրեւ պարգեւ մէկ-մէկ զէնք տարէք, զէնք առէք եւ դարձեալ զէնք…»: