Լուսածագը սպասողներուն երթը դէպի «Էրկիր»

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

Ա­նո­ւա­նի եր­գա­հան ­Զիւլ­ֆիւ ­Լի­վա­նե­լի իր խո­րի­մաստ եր­գե­րէն մէ­կուն մէջ կը յի­շէր «Ծ­նած տե­ղը մա­հա­ցող­ներ»ը։ Ան պատ­կե­րա­լից նկա­րագ­րու­մով մը ան­ցորդ­նե­րու տե­սան­կիւ­նէն կը դի­տէր բո­լոր այն մար­դի­կը, ո­րոնք ի տար­բե­րու­թիւն ճամ­բոր­դող­նե­րու՝ միշտ հոն կը մնան։ ­Ճամ­բոր­դը հան­րա­շար­ժի լու­սա­մու­տէն կը դի­տէ զի­րենք, ո­րոնք քիչ յե­տոյ առ­յա­ւէտ դուրս պի­տի գան իր հե­տաքրք­րու­թեան դաշ­տէն, բայց պի­տի շա­րու­նա­կեն հոն մնալ։ ­Հոն պի­տի մնան, շատ ան­գամ ճամ­բեզ­րի սրճա­րա­նի մը փայ­տեայ ա­թոռ­նե­րուն վրայ։ Օ­րո­ւան մէջ ի­րենց գիւ­ղի մի­ջով անց­նող, նոյ­նիսկ եր­բեմն կար­ճա­տեւ դա­դա­րի մը հա­մար կանգ առ­նող-յա­ջորդ, յա­ջորդ եւ ան­վեր­ջա­նա­լիօ­րէն յա­ջորդ հան­րա­շարժ­նե­րը, ա­նոնց ճամ­բորդ­նե­րը պի­տի դի­տեն նոյն ան­փու­թու­թեամբ։
­Կար­ծես մար­դու տե­սա­կի եր­կու հա­կա­սա­կան տի­պար­ներ ըլ­լան տեղ հաս­նե­լու հա­մար յա­ճախ ժա­մա­ցոյ­ցի սլա­քին հե­տե­ւող­նե­րը եւ օ­րը՝ հետզ­հե­տէ կեան­քը ա­ւար­տին բե­րե­լու հա­մար միա­պա­ղաղ կեր­պով ա­րե­գա­կի մայ­րա­մու­տը սպա­սող­նե­րը։
­Յատ­կա­պէս վեր­ջին տա­րի­նե­րուն, թէ՛ պայ­ման­նե­րու եւ թէ նա­խա­սի­րու­թիւն­նե­րու բեր­մամբ, մենք մաս կազ­մե­ցինք ժա­մա­նա­կի ա­րագ վազ­քին հե­տե­ւող ա­ռա­ջին խմբա­կին։
Օր ե­ղաւ եր­կա­թեայ թռչու­նի թե­ւե­րով հա­տե­ցինք բազ­մա­հա­զար մղոն­նե­րու հե­ռա­ւո­րու­թիւն­ներ, օր ե­ղաւ գեր-ար­դիա­շունչ հան­րա­շար­ժի մը հանգս­տա­ւէտ նստա­րան­նե­րուն վրայ մրա­փե­ցինք շար­ժա­կի խլրտիւ­նը օ­րօ­րի վե­րա­ծե­լով։
­Սա­կայն այդ նոյն վեր­ջին տա­րի­նե­րուն կա­տա­րած մեր բո­լոր ճամ­բոր­դու­թիւն­նե­րը մեզ կը տա­նին դէ­պի ան­ցեալ։ ­Ճա­նա­պար­հոր­դու­թեան նպա­տա­կը ո­րո­շիչ չէ այս ար­դիւն­քին մէջ։ Ըն­կեր­նե­րով ճամ­բայ ե­լած ենք դէ­պի նախ­կին յու­նաբ­նակ Իմ­րոզ կղզի եր­թա­լու, բայց տես­նե­լով յու­նաց եր­բեմ­նի շէն, իսկ այ­սօ­րո­ւան ա­ւե­րակ գիւ­ղե­րը, փլա­տակ դար­ձած տու­նե­րը, մատ­նո­ւած ենք տա­ռա­պանք­նե­րու։
­Պատ­ճառ­նե­րը որ­քան ալ տար­բեր ըլ­լան, իւ­րա­քան­չիւր ճամ­բոր­դու­թիւն նոր հան­դի­պում­նե­րու, նոր ծա­նօ­թու­թիւն­նե­րու, բա­րե­կա­մու­թիւն­նե­րու կող­քին կը բե­րէ նոր թա­խիծ­ներ, նոր հիաս­թա­փու­թիւն­ներ, յու­սալ­քու­թիւն­ներ։
Այս ան­գամ այդ բո­լո­րը միաս­նա­բար ու լի ու լի կ­՚ապ­րինք՝ քա­նի որ մեր կողմ­նա­ցոյ­ցի սլա­քը կանգ ա­ռած է Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նի վրայ։
­Գի­տեմ, թէ «Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տան» ա­նո­ւա­նու­մը ի՛նչ տե­սակ պաղ ցնցու­ղի ազ­դե­ցու­թիւն կ­՚ու­նե­նայ մեր ապ­րած երկ­րին մէջ։ ­Հոս պե­տա­կան միտ­քը հան­դուր­ժո­ղու­թիւն չու­նի՝ բա­նե­րը ի­րենց հա­րա­զատ ա­նու­նով լսե­լու։ ­Պե­տա­կան միտ­քը իր քա­ղա­քա­կան հա­շիւ­նե­րով ան­պա­տաս­խա­նա­տու կեր­պով ի­րա­ւունք ու­նի տե­ղա­նուն­նե­րը խե­ղա­թիւ­րե­լու, օ­րի­նա­կի հա­մար «­Հա­յաս­տան»ի փո­խա­րէն «Ա­րե­ւե­լեան Ա­նա­տո­լիա­յի Շր­ջան» կամ ­Քիւր­տիս­տա­նի, Ի­րա­քեան ­Քիւր­տիս­տա­նի Ինք­նա­վար ­Մար­զի փո­խա­րէն «­Հա­րաւ-ա­րե­ւե­լեան Ա­նա­տո­լիա­յի շրջան», «­Հիւ­սի­սա­յին Ի­րա­քի Շր­ջա­նա­յին ­Վար­չու­թիւն» ը­սե­լու։ Ա­նին դիւ­րաւ կը վե­րա­ծո­ւի «Ա­նը»ի կամ «Աղ­թա­մար»ը «Աք­տա­մար»ի։ Այս ան­խիղճ փո­փո­խու­թիւն­նե­րը կա­տա­րող մտայ­նու­թիւ­նը իր ը­րած սխա­լը չ­՚ըն­դու­նիր, կա­տա­րո­ւած քննա­դա­տու­թիւն­նե­րուն կ­՚ա­ռար­կէ «Չ­հասկ­ցայ, երկ­րի մը մշա­կոյ­թի նա­խա­րա­րը տե­ղա­նուն մը փո­խե­լո՞ւ ալ ի­րա­ւունք չու­նի» ը­սե­լով։
Իսկ մենք Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տան կամ ­Կի­լի­կիա ը­սե­լով՝ պատ­մա­կան ճշմար­տու­թիւն մըն է, որ կ­՚ար­տա­յայ­տենք։ ­Թուր­քիոյ պե­տա­կան միտ­քը չէ հաշ­տուած այն ի­րո­ղու­թեան հետ, թէ ֆի­զի­քա­կան կամ քա­ղա­քա­կան քար­տէս­նե­րու կող­քին կայ նաեւ «պատ­մու­թեան քար­տէս» սահ­մա­նու­մը։ Ան­հան­դուր­ժո­ղու­թիւ­նը հա­սաւ այն սահ­մա­նին, ուր1980ա­կան տա­րի­նե­րու զի­նո­ւո­րա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան օ­րե­րուն օ­տար տպագ­րու­թիւն պատ­մու­թեան քար­տէս­նե­րը կամ հան­րա­գի­տա­րան­նե­րը ար­գի­լո­ւե­ցան՝ պար­զա­պէս այդ ա­նըն­դու­նե­լի «­Հա­յաս­տան» եւ «­Քիւր­տիս­տան» ա­նուն­նե­րը ի­րենց է­ջե­րուն վրայ նշած ըլ­լալ­նուն պատ­ճա­ռաւ։
­Պա­հու թե­լադ­րած խոր­հուրդ­նե­րը բո­լո­րո­վին տար­բեր են սա­կայն։ Երբ հա­յը ոտք կը դնէ ­Հա­յաս­տա­նի հո­ղին վրայ, որ նաեւ կա­րե­լի է կո­չել «տուն», «պա­պե­նա­կան էր­կիր», «սե­փա­կան հող», «կո­րու­սեալ հայ­րե­նիք» եւ դեռ բա­զում եզ­րե­րով՝ այդ հո­ղը կը թե­լադ­րէ իր խոր­հուրդ­նե­րը։
Այս ան­գամ շատ իւ­րա­յա­տուկ խում­բի մը ըն­կե­րակ­ցու­թեամբ կը շրջինք էր­կի­րը։ ­Մի­ջին տա­րի­քի այ­րե­րէ ու կի­նե­րէ բաղ­կա­ցող խումբ մըն է այս։ ­Մեծ մա­սով մոս­կո­ւաբ­նակ հա­յեր են, ո­րոնց մէջ կայ նաեւ եր­կու ռուս։ ­Խում­բի ղե­կա­վա­րը լեռ­նագ­նաց մըն է, որ բա­զում ան­գամ­ներ մագլ­ցած է Ա­րա­րա­տի գա­գա­թը։ Այդ ար­շաւ­նե­րուն մի­ջո­ցաւ ու­նե­ցած է բազ­մա­թիւ ծա­նօթ­ներ այս շրջա­կայ­քի քա­ղաք­նե­րուն մէջ։
22 ­Սեպ­տեմ­բե­րին, խում­բին ­Պոլ­սոյ օ­դա­կա­յան ժա­մա­նու­մով, սկսաւ միա­շա­բա­թեայ շրջա­գա­յու­թիւ­նը։ ­Պո­լիս-­Վան չո­ւեր­թով հա­սանք ­Վաս­պու­րա­կան։ ­Հայ­րե­նի հո­ղին վրայ ոտք դրած պա­հուն մեր բա­րե­կամ­նե­րու հո­գե­բա­նու­թիւ­նը մատ­նո­ւե­ցաւ խիստ հայ­կա­կան յու­զում­նե­րու։ Ի­րենց հա­մար դժո­ւար զա­նա­զա­նե­լի եզ­րեր են պե­տու­թիւ­նը, ազ­գու­թիւ­նը, ժո­ղո­վուր­դը, մե­ծա­մաս­նու­թեան մէջ փոք­րա­մաս­նու­թիւն ըլ­լա­լը։ «Ե­թէ քա­ղա­քի բնակ­չու­թիւ­նը ամ­բող­ջո­վին քիւր­տե­րէ կը բաղ­կա­նայ, հա­պա ին­չո՞ւ ա­մէն տեղ թրքա­կան դրօ­շակ կը ծա­ծա­նի»,- կը հարց­նէին։ ­Չէին կրնար ըմբռնել, թէ քիւրտ ե­րե­խա­նե­րու յա­ճա­խած դպրո­ցին մէջ ին­չո՞ւ քրտե­րէն չեն ու­սու­ցա­ներ։ Իս­կա­պէս ալ հա­կա­ռակ ի­րենց պար­զու­թեան, դժո­ւար պա­տաս­խա­նե­լի հար­ցում­ներ են այս բո­լո­րը։ ­Կան ա­ւե­լի բարդ խնդիր­ներ եւս։ ­Մե­րօ­րեայ հա­յը միամ­տա­բար կը կար­ծէ, թէ ­Վա­նը մերն էր եւ ձեռ­քեր­նէս խլե­ցին։ ­Մինչ մենք մեր բնա­կած քա­ղաք­նե­րու իշ­խա­նու­թիւ­նը ոչ թէ հա­րիւր տա­րի, այլ դա­րեր ա­ռաջ կորսն­ցու­ցած ենք։ ­Ճիշդ է, իբ­րեւ հայ կ­՚ապ­րէինք ­Հա­յաս­տա­նի մէջ, բայց մեր այդ ­Հա­յաս­տա­նը ին­կած էր նախ հռո­մէա­ցի­նե­րու, ա­պա՝ սել­ճու­քեան եւ օս­մա­նեան թուր­քե­րու լու­ծին տակ։ ­Սա­կայն այս բո­լո­րը, ան­շուշտ որ, չեն ար­դա­րաց­ներ հայ­րե­նազր­կու­թիւ­նը, ո­րուն մատ­նո­ւած է հայ ժո­ղո­վուր­դը։ Ու­րեմն՝ հան­դիպ­ման պա­հէն սկսե­լով յա­ճախ մեր նոր բա­րե­կամ­նե­րուն հետ զրու­ցե­ցինք այս ու նման թե­մա­նե­րով։
­Բայց ի՛նչ թե­մա, ի՛նչ զրոյց, երբ ­Կե­ւա­շի նա­ւա­մա­տոյ­ցէն մեկ­նող նա­ւը կը մօ­տե­նայ Աղ­թա­մա­րի կղզին եւ կը յստա­կա­նայ ­Սուրբ ­Խաչ ե­կե­ղեց­ւոյ կեր­պա­րը։ ­Բո­լորս մատ­նո­ւած ենք մեր ներք­նաշ­խար­հի խո­հե­րուն։ ­Կը յի­շեմ ըն­կե­րոջս՝ ­Սե­զա­րին փո­խան­ցած զգա­ցու­մը։ ­Կար­ծես ե­կե­ղե­ցին ին­ծի հետ կը խօ­սէր — ­Հոս եմ, քու գա­լուստդ կը սպա­սեմ, ին­չո՞ւ հա­մար այս­քան ու­շա­ցար,- կը հարց­նէր ե­կե­ղե­ցին»,- կը պատ­մէր ­Սե­զար։ Իր ալ «Ք­նար» ե­րաժշ­տա­կան խում­բին (հիմ­նա­դիր­նե­րէն ե­ղած է) ­Տիար­պէ­քի­րի հա­մեր­գէն ետք այ­ցե­լած էին Աղ­թա­մար։ Այ­սօր այդ սի­րե­լի խում­բը գո­յու­թիւն չու­նի եւ իր կազ­մէն եր­կու սի­րե­լի դէմ­քեր ալ վե­րա­ծո­ւե­ցան քաղցր յի­շա­տա­կի։
Այս ան­գամ մենք ենք, որ կ­՚ապ­րինք սի­րե­լի ­Սե­զա­րի զգա­ցում­նե­րը։ ­Բայց գո­հու­նա­կու­թիւն մըն ալ կ­՚ապ­րինք նոյն պա­հուն։ ­Հոգ չէ թէ ու­շա­ցած, բայց ե­կած ենք վեր­ջա­պէս։ Իսկ տեղ­ւոյն վրայ մեր հան­դի­պած տե­ղա­ցի­նե­րը, նա­ւա­վա­րը օ­րի­նակ, կամ՝ պա­հա­կը, կղզիի սրճա­րա­նի մա­տու­ցող­նե­րը, բո­լորն ալ ընդվ­զում կը յայտ­նեն ­Սուրբ ­Խա­չի տա­ղա­ւա­րին հո­գե­ւո­րա­կա­նի մը բա­ցա­կա­յու­թեան հա­մար։ «Այդ օր ա­հա­գին ժո­ղո­վուրդ ե­կած էր՝ յու­սա­լով, թէ ­Պա­տա­րագ պի­տի մա­տու­ցո­ւի, բայց պատ­րիար­քա­րա­նը քա­հա­նայ մը իսկ չէր ու­ղար­կած»,- կ­՚ը­սէին։ Այդ բաց­թո­ղու­մը ես շա­տե­րուն հետ կրնամ խօ­սիլ, բայց ո՛չ այ­լազ­գի սրտցաւ այս պա­հա­կին հետ, նա­ւա­վա­րին կամ սրճա­րա­նի մա­տու­ցո­ղին հետ։
Աղ­թա­մար կղզիի մեր ուխ­տը կա­տա­րե­ցինք՝ ­Վա­նայ ծո­վու մէջ լո­ղա­լով։
Խ­ճո­ղո­ւած օ­րա­կար­գը կը պար­տադ­րէր շտա­պել։ ­Կե­ւա­շի նա­ւա­մա­տոյ­ցին դի­մաց Իպ­րա­հի­մի ճա­շա­րա­նը ­Վա­նայ լի­ճի տա­ռե­խը համ­տե­սե­լով ուղ­ղո­ւե­ցանք դէ­պի ­Վա­րա­գա­վանք։ ­Բա­ւա­կան մագլ­ցե­ցանք ­Վա­րա­գայ սարն ի վեր եւ հա­սանք մե­զի հա­մար Աղ­թա­մա­րի հա­մա­զօր ար­ժէք ու­նե­ցող այս պատ­մա­կան ե­կե­ղե­ցին։ Ե­կե­ղե­ցա­կան աս­տի­ճա­նա­կար­գով՝ Աղ­թա­մար ե­ղած է կա­թո­ղի­կո­սա­կան կեդ­րոն։ Իսկ սա­րի վրայ այս ե­կե­ղեց­ւոյ մէջ ալ գոր­ծած է հայ ժո­ղո­վուր­դի սի­րե­լի հայ­րի­կը՝ Մկր­տիչ ­Վա­նե­ցին։ Ա­կա­մայ կը տա­րո­ւինք խոր­հե­լու, մենք որ ար­դի եւ հանգս­տա­ւէտ ինք­նա­շար­ժով այս­քան դժո­ւա­րա­ցանք վանք հաս­նե­լու, հա­պա ինք ինչ­պէ՞ս յա­ջո­ղած էր տպա­րա­նի մը ա­հա­գին ծանր սար­քե­րը հոս փո­խադ­րե­լու եւ հրա­տա­րա­կե­լու «Ար­ծո­ւի ­Վաս­պու­րա­կա­նի» թեր­թը։ ­Վա­րա­գա­վան­քի խո­նար­հած եւ անմ­խի­թար վի­ճա­կը կը յու­զէ բո­լո­րը։ Ա­ռա­ջին հեր­թին ե­կե­ղեց­ւոյ գմբէ­թը շտապ մի­ջամ­տու­թեան կը կա­րօ­տի ա­պա­գա­յին, մօտ ա­պա­գա­յին գո­յա­նա­լիք ծանր վնաս­նե­րը կան­խե­լու հա­մար։ ­Բայց ինչ­պէ՞ս մի­ջամ­տել ու­րի­շին սե­փա­կան տա­րած­քին վրայ գտնո­ւող շի­նու­թեան։ ­Տա­րի­ներ ա­ռաջ այդ հո­ղա­տա­րած­քի, հե­տե­ւա­բար ե­կե­ղեց­ւոյ այ­սօ­րո­ւայ տէ­րը՝ լրագ­րող ­Ֆա­թիհ Ալ­թայ­լը յայ­տա­րա­րած էր, թէ ինք պատ­րաստ է այդ տա­րած­քը հայ ժո­ղո­վուր­դին վե­րա­դարձ­նե­լու, բայց չէր գի­տեր, թէ ո­րո՞ւ պէտք է յանձ­նէ։ Սկ­սե­լով ան­պա­տաս­խան մնա­ցած այդ հար­ցու­մը յստա­կաց­նե­լէ, պատ­րիար­քա­րան, ի­րա­ւա­բան­ներ, ճար­տա­րա­պետ­ներ, ճար­տա­րա­գէտ­ներ, պոլ­սա­հայ հա­մայն­քի հաս­տա­տու­թիւն­ներ, յատ­կա­պէս խնդիր­նե­րը տես­նե­լու եւ լու­ծում­նե­րը ձե­ւա­ւո­րե­լու իր մեծ ու­նա­կու­թեամբ Հ­րանդ ­Տինք ­Հիմ­նարկ եւ տա­կա­ւին ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան կարգ մը կա­ռոյց­ներ պար­տա­կան ենք Խ­րի­մեան ­Հայ­րի­կի յու­շե­րով լե­ցուն ­Վա­րա­գա­վան­քին։
­Յոգ­նու­թիւ­նը ար­գելք չէ, որ այ­ցե­լենք ­Վան քա­ղա­քի պատ­մա­կան բեր­դը, Ե­րե­ւա­նի հիմ­նա­դիր Ու­րար­տաց­ւոց Ար­գիշ­տի թա­գա­ւո­րի գե­րեզ­մա­նը, դի­տենք եր­բեմ­նի հա­յոց թա­ղի՝ Այ­գես­տա­նի յա­տա­կա­գի­ծը։ Ինչ­պէս Աղ­թա­մա­րի վրայ, այս­տեղ եւս կը հան­դի­պինք սփիւռ­քա­հայ խում­բե­րու, ո­րոնց մէջ ու­րա­խու­թեամբ կը նկա­տենք ծա­նօթ դէմ­քեր՝ մեր նա­խա­պէս ­Լի­բա­նան կամ ­Յու­նաս­տան կա­տա­րած այ­ցե­լու­թիւն­նե­րէն ե­կող բա­րե­կամ­ներ։ Օ­րը կ­՚ա­ւար­տենք Մ­հե­րի դու­ռը տես­նե­լով։ ­Համ­բար­ձում չէ, որ մին­չեւ լու­սա­բաց սպա­սենք այդ դրան դի­մաց՝ յու­սա­լով, թէ պահ մը դու­ռը պի­տի բա­ցո­ւի եւ մենք, այդ պա­հուն ա­կա­նա­տես ե­ղող­ներս, պի­տի ար­ժա­նա­նանք մեր իղ­ձե­րու ի­րա­կա­նաց­ման։ ­Հե­տե­ւա­բար կը նա­խընտ­րենք վե­րա­դառ­նալ հիւ­րա­նոց, այս տո­ղե­րը մրո­տե­լու եւ յա­ջորդ օր դէ­պի ­Կարս մեկ­նե­լու հա­մար։
­Յա­ջորդ հա­մա­րով կը կի­սենք Ա­նիի ա­ւե­րակ­նե­րուն դի­մաց մեր ապ­րած յու­զում­նե­րը եւ ա­ւե­լին։