Մարիա Մարկոսեան — Տամատեան
«Իմ խիղճը իմ նկարներն են. լաւ եմ նկարում, թէ վատ՝ ուրիշ հարց է, բայց նկարում եմ այն ինչ ուզում եմ եւ այնպէս ինչպէս ուզում եմ»։
Մինաս Աւետիսեան
Ներկապնակ. կարմիրը, կապոյտը, նարնջագոյնը եւ Մինաս Աւետիսեան։
Հայրենի բնութիւն, լեռներ, հայկական բնաշխարհ, Ջաջուռ գիւղը, տունը, ծննդավայրը, մայրը, մանկութեան օրերի լուսաւոր տպաւորութիւնները՝ վառ եւ զուսպ գոյների արտայայտչականութեամբ բնորոշում են Մինաս Աւետիսեան նկարչի արուեստը։ Նրա վրձինը կերտել է բնանկարներ, դիմանկարներ, նատիւրմորտներ, ինքնատիպ որմնանկարներ։
20րդ դարի գեղանկարչութեան յայտնի եւ վառ նկարիչներից՝ մշեցի դարբին Կարապետի ու կարսեցի քահանայի դուստր Սոֆոյի որդի Մինաս ծնուել է 1928ին Շիրակի մարզի Ջաջուռ գիւղում։
«Ամէն անգամ, երբ գիւղ եմ գնում, ես փնտրում եմ նախկին գիւղը, որ տեսել եմ առաջին անգամ: Երբ փոքր էի, ցանկապատերը ինձ թւում էին բարձր-բարձր: Իսկ այժմ ես այդ ցանկապատերից բարձր եմ, բայց յուզւում եմ նրանց մօտենալով: Եթէ քո մէջ նման յուզմունք չկայ, չի լինի նաեւ արուեստ», ասել է նկարիչը։
Նա կրթութիւն է ստացել Փանոս Թերլեմեզեանի անուան գեղարուեստի ուսումնարանում, Երեւանի պետական գեղարուեստա-թատերական ինստիտուտում, ապա 1960-ին սովորել եւ աւարտել է Լէնինկրատի Ռեպինի անուան Գեղարուեստի ակադեմիան։ 1964-ին ամուսնացել է նկարչուհի գայանէ Մամաջանեանի հետ. առաջնեկը՝ Արմանն է, իսկ կրտսեր որդին՝ Նարեկը, նկարիչ է։
Ասում են Մինաս Աւետիսեան մի ուրիշ գոյն ու լոյս բերեց հայկական մշակոյթ, նա նորի՝ նոր մտածելակերպի գեղանկարչութեան պատմութիւն կերտեց իր արուեստով, որի արմատները ձգւում են դէպի հայկական մանրանկարչութիւնը:
Շուրջ 500 կտաւ՝ իւրայատուկ գունային խիստ հակադրութիւններով… երբեմն քնարական, երբեմն լուսաւոր, երբեմն էլ՝ ողբերգական. Հայոց ցեղասպանութեան մազապուրծ ծնողների զաւակ Մինասի յայտնի նկարներից մի քանիսը նկարագրում են յատկապէս 1915 թուականի կոտորածը, գաղթը։
«Աշխարհի մէջ անոր պէս նկարիչ քիչ կայ, եթէ ըսեմ չկայ, հաւատացէք: Ին՜չ զօրաւոր է, հայկական է, հին ու բոլորովին նոր: Զարմանալի է…»։
Ուիլեամ Սարոյեան
Համադրելով գոյնի եւ լոյսի արտայայտչականութիւնը՝ ժողովրդի կողմից սիրուած արուեստագէտն իրեն լաւագոյնս դրսեւորել է նկարչութեան իւրաքանչիւր ժանրում՝ գեղանկարչութիւն, գծանկարչութիւն, որմնանկարչութիւն, բեմանկարչութիւն.
«Ես նկարում եմ լոյսը, ոչ թէ նիւթը։ Լոյսն ինձ մօտ գոյն է… Ես կեանքին հեռուից եմ նայում, դրա համար էլ իմ նկարներում մանրուքները տեսանելի չեն», ասել է նա:
Բեմանկարչութեան ոլորտում Մինաս Աւետիսեան նոյնպէս պահանջուած եւ սիրուած է եղել՝ Ալ. Սպենդարեանի «Ալմաստ» օպերայի (1971) եւ Ա. Խաչատրեանի «Գայիանէ» բալետի բեմանկարիչն է։ Ինչպէս նաեւ՝ 1963-ին Ալ. Սպենդիարեանի անուան օպերայի եւ բալետի թատրոնի համար երեք բալետ-նովելների նկարիչը՝ իր առաջին բեմանկարչական աշխատանքները։
«Մինասի խառնուածքը ուժեղ է, վառ… Լինելով սիմֆոնիկ շնչի արուեստագէտ` նա թատրոն ներխուժեց լայն ու խորը մտքերով: Նա թատերական նկարչութեան մէջ փոխադրեց իր հզօր սիմֆոնիզմը»:
Արամ Խաչատրեան
1969 թուականին նկարահանուել է «Հողի գոյնը» ֆիլմում, ապա նաեւ կինօարուեստում աշխատել իբրեւ նկարիչ (Իւրի Երզնկեանի եւ Էռնեստ Մարտիրոսեանի «Այս կանաչ, կարմիր աշխարհը»)։
Մօտ 300 աշխատանք. 120 գեղանկարներ, անձնական արխիւը, նամակներ, Փարիզում կազմակերպուելիք անհատական ցուցահանդէսի համար հաւաքած աշխատանքները այրուել են. նկարչի արուեստանոցում 1972 թուականի Յունուարի 1-ի լոյս 2-ի գիշերը հրդեհ է բռնկուել՝ այրուել են այնտեղ գտնուող բոլո՛ր գործերը։
«Մինասը նկարչական աշխարհում երեւոյթ է, նրա նկարները զրնգուն հնչեղութիւն կ’ունենան Փարիզի նման նկարչութեան արուեստի կենտրոնում՝ արուեստների մայրաքաղաքում»։
Երուանդ Քոչար
Երեւանում, Գիւմրիում, Վահրամաբերդ գիւղում Մինաս Աւետիսեանի որմնանկարները 1988 թուականի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով կրել են մասնակի կորուստներ։
Մինչ այդ՝ 1968 թուականին Մինաս Աւետիսեան արժանացել էր Հ.Խ.Ս.Հ. վաստակաւոր նկարչի կոչման. նկարիչների միութեան անդամ էր։
«Աստուած իր կամքով ստեղծեց մարդուն եւ տուեց նրան փորձութիւններով լի կեանք, եւ որքան էլ դառնահամ լինեն այդ փորձութիւնները, դրանք ի վերջոյ տանում են դէպի լոյս ու յաւէրժութիւն», ասել է նկարիչը։
1975 թուականին Փետրուարի 23-ին արուեստագէտը, Հ.Խ.Ս.Հ. վաստակաւոր նկարիչ Մինաս Աւետիսեանը կնքել է իր մահկանացուն՝ ենթարկուելով աւտօվթարի Երեւանում. առեղծուածային մահը՝ մահուան հանգամանքները մինչ օրս բացայայտուած չեն։
«Մինասը շատ ինքնատիպ ու տաղանդաւոր նկարիչ է: Իրեն գոյներուն մէջ հզօր բան մը կայ, արտակարգ ուժ մը, որ շատ ժամանակակից է եւ շատ հայկական: Մինասի նկարներուն մէջ ուժեղ կերպով Հայաստանը կը զգամ»:
Գառզու
1977 թ. Երեւանում բացւում է Մինաս Աւետիսեանի արուեստանոց-թանգարանը, յուշատախտակը, յետմահու շնորհւում է Մարտիրոս Սարեանի անուան մրցանակ (1980). պատանի հասակում նկարիչը տարուած է եղել Մարտիրոս Սարեանի արուեստով, ապա 18 տարեկանում ծանօթացել է նրա հետ.
«Մինա՛ս, ես քեզնից մեծ եմ յիսուն տարով:
Ափսոս, ինձ քիչ ժամանակ է մնացել: Ո՞ւր էիր, մի քիչ շուտ գայիր: Չմոռանաս, արուեստը պայքար է սիրում: Հիմա ես արդէն մենակ չեմ: Դու էլ մենակ չես: Ուրեմն, շարունակել խիզախել: Ես հաւատում եմ քո այդ լաւ ձեռքին»:
Մարտիրոս Սարեան
Ծննդավայր Ջաջուռում 1982-ին հիմնադրուել է Մինաս Աւետիսեանի թանգարանը, 1988 թ. երկրաշարժից շէնքն աւերուել է, ապա վերակառուցուել եւ վերաբացուել 2005ին։
Մինաս Աւետիսեանի գեղանկարչական ճաշակն ու ոճը, աշխարհընկալումը հայ գեղանկարչութեան պատմութիւն քառուղիներում… Այսօր նկատելի է ժամանակակից շատ նկարիչների գործերում նրա արուեստի՝ լոյսի ու գոյների ազդեցութիւնը։
«Իբրեւ նկարիչ, գիտեմ եւ վստահ եմ, որ ամէն մի նկարիչ, կանգնելով Մինասի նկարների առջեւ, այնտեղ տեսնում է իր չարածի, իր չկարողացածի, իր երազածի իրագործումը։ Մինասը մեր նկարչութեան բարձրացող աշտարակն էր, հեռուներից տեսանելի ու հեռաստաններ բացող»։
Յակոբ Յակոբեան