Ժամանակակից հայու ինքնութեան որոնման ճանապարհին վրայ

ՅՈՎՍԷՓ ՊԱՐԱԶԵԱՆ

­Հա­յը կրնայ կա­խար­դաց­նել դի­մա­ցի­նը իր ա­ռա­ջին ծա­նօ­թու­թեամբ, բայց նաեւ հիաս­թա­փեց­նել իր վեր­ջին հան­դի­պու­մով։
­Կը յի­շէ՞ք հա­յու խո­րունկ ու թախ­ծա­լի նա­յո­ւած­քը. կար­ծես մար­դը կը յայտ­նա­բե­րես ա­ռա­ջին ան­գամ՝ իր չյայտ­նա­բե­րո­ւած գաղտ­նիք­նե­րով ու տա­ղանդ­նե­րով, եւ մարդ­կու­թիւ­նը՝ մարդ­կա­յին հա­մա­տա­րած ա­ռեղ­ծո­ւած­նե­րով։
Ի­րօք, հա­յու իւ­րա­յատ­կու­թիւն­նե­րը կաս­կա­ծի չես կրնար են­թար­կել։ Այս հաս­տա­տու­մէն բխող հա­ւա­նա­կան «ին­չո՞ւ»նե­րը տեղ չու­նին հոս, ո­րով­հե­տեւ պա­տաս­խան­նե­րը ան­քակ­տե­լիօ­րէն մաս կը կազ­մեն պա­տաս­խան չու­նե­ցող հար­ցում­նե­րու, քա­նի բո­լոր հա­յե­րը հայ­րե­նա­սի­րա­կան նոյն տո­կու­նու­թիւնն ու աշ­խար­հա­յեաց­քը չու­նին։
Երբ հա­յու դի­մա­գի­ծին ու կեր­պա­րան­քին կը նա­յիս, իս­կոյն կը հասկ­նաս, թէ ին­չո՞ւ ­Հա­յաս­տա­նը յատ­կա­պէս քա­րոտ, ժայ­ռոտ բարձ­րա­ւան­դա­կի վրայ տե­ղադ­րո­ւած է։ ­Կը մտա­բե­րես՝ թե­րեւս, ա­ռաջ­նե­կօ­րէն ան­հա­տա­կան թէ մաս­սա­յա­կան ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան, ինք­նա­տո­կու­նու­թեան եւ ա­նա­սե­լի ու­ժի մը դրսե­ւոր­ման պատ­ճա­ռա­բա­նու­թեամբ։
­Հա­յու ա­նա­սե­լի նե­րաշ­խար­հը միայն մէկ մուտք չու­նի։ ­Միայն մէկ ելք ալ չու­նի։ ­Մուտ­քէն դէ­պի ելք սեղմ ոտ­քե­րով մեծ ոս­տում կ­þու­զէ, ինչ­պէս ան­ցեա­լէն դէ­պի ա­պա­գայ տա­նող կարճ թէ եր­կար ճա­նա­պար­հը։ Այդ խոր­տու­բորտ ճա­նա­պար­հին վրայ կը վե­րա­կեն­դա­նա­նայ ներ­կան, մի­ջան­կեալ ու փո­խան­ցե­լի ներ­կան՝ իր ժա­մա­նա­կի, տե­ղի, վայ­րի ու պայ­ման­նե­րու հասկ­ցած կամ չհասկ­ցած ձե­ւով։ ­Հաս­ցէով, թէ ա­ռանց հաս­ցէի, ե­թէ կ­þու­զէք։
Այս պարզ ու բարդ բա­նե­րը հա­յը՝ ա­ւան­դու­թիւն, ­Հա­յաս­տա­նը՝ ա­ւան­դա­պահ կը դարձ­նեն եւ զայն կը խո­նար­հեց­նեն իր հո­գեմ­տա­ւոր ու քա­ղա­քակր­թա­կան գե­րիշ­խա­նու­թեան մա­կար­դակ­նե­րուն։ Ա­ւան­դու­թեան չի դա­ւա­ճա­ներ հա­յը, ո­րով­հե­տեւ իր գո­յա­տեւ­ման յե­նա­սիւ­նը կը կազ­մէ։
­Հա­յու պատ­մու­թիւ­նը նախ եւ ա­ռաջ իր ան­ձին, ըն­տա­նի­քին ու ազ­գին կը պատ­կա­նի։ ­Նաեւ ա­նոնց՝ որ ան­ցեա­լէն եր­կին­քին մէջ ա­պաս­տան գտած են, հոգ չէ թէ ի­րենց ե­րակ­նե­րու ա­րեան գնդիկ­նե­րը հո­ղին վրայ թա­փած են բնա­կան թէ բռնի պայ­ման­նե­րու տակ։ Ա­մէն պա­րա­գա­յի՝ հո­ղը ան­յագ սպուն­գի պէս ծծած է ի՛նչ որ կա­թիլ-կա­թիլ ծո­րած է եա­թա­ղա­նէն, ծա­նօթ թէ ա­նա­նուն ա­նա­պատ­նե­րու կի­զիչ հո­ղին վրայ։ Ան­ցեա­լը մեր ա­պա­գան է եւ ա­պա­գան մեր քա­ղա­քա­կան ժա­ռան­գու­թիւնն է։ Չ­մոռ­նա՛նք։
­Բայց հա­յը՝ ա­րիւն թա­փե­լէ ա­ռաջ, ա­րիւն թա­փե­լէ վերջ ալ դի­մա­ցաւ ու գո­յա­տե­ւեց։ Այս մէ­կը հա­յու մեծ գաղտ­նիքն է։ Այս­պի­սի գաղտ­նիք­ներ ինչ­պէ՞ս բնո­րո­շել, ինչ­պէ՞ս ստու­գա­բա­նել։ ­Գաղտ­նի­քը մարդ­կա­յին ե­րե­ւոյթ է. կ­þըն­դու­նիս կամ կը մեր­ժես, ինչ­պէս կ­þըն­դու­նիս կամ կը մեր­ժես մար­դը, ազ­գը, հայ­րե­նի­քը, լե­զուն, ա­նու­նը, ա­ռանց պատ­մու­թեան վե­րաքն­նու­թիւ­նը ակն­կա­լե­լու։
­Հա­յեր կան, ո­րոնց մտքի յի­շո­ղու­թեան մէջ մեր պատ­մու­թիւնն ու ազ­գը տեղ ու­նե­ցած չեն, մեր յե­ղա­փո­խու­թիւն­նե­րը ա­րիւն թա­փած չեն, մեր պա­հան­ջա­տի­րու­թիւ­նը բար­դու­թա­յին խոր­հուր­դէ մը ան­դին գա­ցած չէ։ Ա­նոնց մօտ ժա­մա­նա­կը ի նպաստ ո­րա­կին գոր­ծած չէ, պատ­մու­թեան մշա­կոյ­թը ըն­դար­ձա­կո­ւած չէ։
­Հա­յուն այս հո­գե­բա­նու­թիւ­նը յա­ճախ մտա­ծել կու­տայ, թէ հա­յը տար­բեր, իւ­րա­յա­տուկ փոր­ձա­ռու­թիւն­նե­րու եւ ըմբռ­նում­նե­րու տէր անձ մը ե­ղած է։ Ար­դեօ՞ք հա­յը հո­գե­բա­նա­կան թեսթ մը՝ փոր­ձար­կում մը պէտք է ը­նէ, նախ՝ ինք հասկ­նա­լու, ա­պա նաեւ մե­զի հասկց­նե­լու հա­մար, թէ ո՞ւր էր, ո՞ւր է հի­մա, ո՞ւր կ­þեր­թայ։ ­Բայց չէ՞ որ մենք գի­տենք, թէ հա­յը ա­զա­տու­թեան ըն­կե­րա­յին տի­պար է՝ մտքի ու հո­գիի հա­մա­պա­տաս­խան բա­ղադ­րիչ­նե­րով։
­Բազ­մա­ցող այս հո­լո­վոյ­թին դի­մաց կը հար­կադ­րո­ւինք հարց տա­լու, ե­թէ հա­յը կը ¥ներ¤գրա­ւէ՞, կը ¥ներ¤գրա­ւո­ւի՞ այ­սօ՛ր։ Կր­նա՞նք պար­զել իր կեան­քի փոր­ձա­ռու­թիւն­նե­րը՝ ծննդա­բա­նա­կան, զգա­ցա­կան, քա­ղա­քակր­թա­կան, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան, գի­տա­կան մա­կար­դակ­նե­րու վրայ։
­Կար­ծես թէ բո­լորս կը կաս­կա­ծինք, որ հա­յը յոր­ձա­նու­տի պէս բան մըն է, որ սահ­ման չու­նի, որ սահ­ման չի գի­տեր, որ սահ­ման չի պա­հեր։ ­Սահ­մա­նը ի­րեն չի վայ­լեր։ Ի­րեն հա­մար ¥ան¤սահ­մա­նու­թիւ­նը ա­ռեղ­ծո­ւա­ծա­յին հմայք ու կա­խար­դանք է։ ­Հա­յուն հա­մար հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը սահ­ման ու­նի, բայց հա­յու հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը նա­խա­պա­շա­րու­մի պէս բան մը հա­մա­րող­ներ ալ կան։ Ինչ­պէ՞ս կա­ղա­պա­րել հայ­րեան­սի­րու­թիւ­նը, երբ ան ալ բնո­րո­շո­ւե­լու հա­մար օգ­նու­թեան պէտք ու­նի, քա­ջա­լե­րան­քէն ան­կախ։
­Բա­րե­կամ­նե­րէս մէ­կը կը մտա­ծէր, թէ հա­յը նկար մըն է, թէ՝ լու­սան­կար­չա­կան ո­րե­ւէ մե­քե­նայ չի յա­ջո­ղիր դիւ­րու­թեամբ ան­մա­հաց­նե­լու զայն։ ­Մի­տու­մը այն է, որ կը վախ­նայ ան­մա­հա­նա­լէ։ ­Միա­ժա­մա­նակ, սա­կայն, այդ նկա­րը ա­մէն օր, ա­մէն վայր­կեան կը յայտ­նա­բե­րէ մեր կեան­քի կեն­դա­նի օ­րի­նակ­նե­րուն զու­գա­հեռ ան­ցեա­լի նկար­ներ, ինչ­պէս պար­տո­ւող­ներ՝ յաղ­թող­նե­րու դէմ եւ յաղ­թող­ներ՝ պար­տո­ւող­նե­րուն դէմ։
Ն­կա­րը ժո­ղո­վուր­դի մը ապ­րե­լա­կեր­պի այն վկա­յու­թիւնն է, որ չա­փա­նիշ կը դառ­նայ ժո­ղո­վուր­դի մը ու ա­նոր պատ­մու­թեան հետ­քե­րուն, մա­նա­ւանդ երբ այդ ժո­ղո­վուր­դը կը սկսի ե­րա­զե­լու իր հայ­րե­նի­քէն դուրս ալ։
Այլ բա­րե­կամ մը կը պնդէր, որ հա­յը տար­բեր է հա­յէն, ինչ­պէս հիմ­նո­վին տար­բեր են հա­զա­րա­ւոր սրբա­տաշ խաչ­քար­ներ, հա­զա­րա­ւոր մար­մա­րեայ թէ քա­րա­կերտ ար­ձան­ներ, ան­թաղ մնա­ցած մար­դոց գե­րեզ­ման­ներ, ա­ռանց խա­չա­փայ­տի հո­ղա­շեր­տեր, ո­րոնք մայ­րե­նի հո­ղը ան­կոխ պա­հե­ցին, որ­պէս­զի մենք քա­լենք ա­նոր վրա­յէն ու այդ հո­ղին ա­նու­նը հաս­տա­տենք ու քան­դա­կենք մեր սրտին մէջ՝ բնո­րո­շե­լով մա­նա­ւանդ այդ հո­ղին ա­նունն ու ար­ժէ­քը։
­Մար­դու ա­զա­տու­թիւնն ու հե­րո­սու­թիւ­նը հո­ղը կը ձեր­բա­զա­տէ ող­բեր­գա­կան մրմուն­ջում­նե­րէ եւ ե­ղեռ­նա­պա­տում­նե­րէ։ Ա­զա­տու­թիւնն ու հե­րո­սու­թիւ­նը վստա­հա­բար տեղ մը պի­տի հան­դի­պի՛ն ի­րա­րու, ան­խու­սա­փե­լիօ­րէ՛ն։
Եր­րորդ մը իր հա­մո­զում­նե­րը դրսե­ւո­րե­լով կը պնդէր, թէ հա­յը ու­շի ու­շով կը հե­տե­ւի իր դա­սա­կան պատ­մու­թեան ու ազ­գա­յին ար­ժէք­նե­րուն, քա­նի որ հայ մար­դու հո­գեմ­տա­ւոր աշ­խար­հը, տի­րա­պե­տող փա­րու­մով մը, կառ­չած է հի­նի ու նո­րի զի­րար կամր­ջող շղթա­յի մը օ­ղա­կին վրայ, ար­դա­րի ու ար­դա­րա­հա­տոյ­ցի ար­ժէ­քի մը տա­րօ­րի­նակ կա­նո­նի ըմբռ­նու­մով ապ­րե­լով իր հայ­րե­նի գո­յա­պաշ­տա­կան պայ­քա­րը։
Զ­րու­ցա­կից մը խոս­տո­վա­նա­կան ո­ճով կը հաս­տա­տէր, թէ հա­յը ա՛ն է, որ տե­ւա­բար տար­բեր բան մը կը փնտռէ. ա­նընդ­հատ ան­հան­գիստ է, ա­նա­պա­հով կը զգայ ա­ռանց իր ա­նա­պա­հո­վու­թիւ­նը ծած­կե­լու։ ­Բար­դոյթ մը, որ ցե­ղա­յին ծա­գում­նա­բա­նու­թեան ար­մատ­նե­րուն կը հասց­նէ մեզ։
Ա­նա­պա­հո­վու­թիւ­նը հայ­րե­նիք կը ստեղ­ծէ՝ ա­ռանց ա­նու­նի։ ­Հե­րոս­ներ կը ծնի՝ ա­ռանց ա­նու­նի։ ­Մար­դիկ կը ստեղ­ծէ՝ ա­ռանց ա­նու­նի։
Ան­հա­տի նկա­րագ­րա­յին ախ­տա­ճա­նա­չում­ներ ու­սում­նա­սի­րող հայ հո­գե­բան մը հա­յը կը բնո­րո­շէ որ­պէս ան­հատ մը, որ ժա­մա­նա­կի ու վայ­րի ¥ան¤ներ­դաշ­նա­կու­մով միշտ ալ տար­բեր բան մը կը փոր­ձէ, քա­նի պա­հո­ւած է ու կը պա­հո­ւի իր ան­ձին մէջ, իր ան­ձի ե­տին։ Այդ պա­հո­ւած­քին մէջ, սա­կայն, նոյ­նիսկ ա­մէ­նէն պզտիկ հա­յը մեծ ե­րազ­ներ ու­նի։ Այդ­պէս կը բնո­րո­շո­ւի փոք­րիկ հա­ւա­քա­կա­նու­թիւն­նե­րու մտա­ծող­նե­րու պա­հես­տա­յին հան­գա­նա­կը։
Պզ­տիկ թէ մեծ ե­րազ­նե­րը եր­բեմն ան­մեկ­նա­բա­նե­լիօ­րէն ծած­կագ­րո­ւած կը մնան կարճ թէ եր­կար հե­ռա­ւո­րու­թիւն­նե­րու սահ­մա­նա­գի­ծի եր­կայն­քին։ Վս­տա­հա­բար, սա­կայն, ճիշ­դը սխա­լէն ա­ւե­լի նա­խընտ­րե­լի է։
­Հար­ցին ա­ւե­լի խիստ ու վճռա­կան դա­տո­ղու­թեամբ մօ­տե­ցող ըն­կեր մը կը գնա­հա­տէր, թէ հա­յը ան է, որ կը փախ­չի իր իսկ դի­մագ­րա­ւած ի­րա­կա­նու­թե­նէն, երբ մեր ապ­րած հա­մաշ­խար­հա­յին ա­նո­րո­շու­թեան ու ար­ժէք­նե­րու սնան­կու­թեան ժա­մա­նակ­նե­րու պար­տադ­րած ա­նել­նե­րը չի յա­ջո­ղիր յաղ­թա­հա­րել, մին­չեւ որ բիւ­րե­ղաց­նէ իր ըն­կե­րա­յին ինք­նու­թեան անձ­նա­թուղ­թը։
Կþա­ւելց­նէր. հա­յը լե­զու ու­նի եւ լե­զու չու­նի։ ­Լե­զու ու­նի՝ ինչ­պէս որ կը հասկ­նանք։ ­Լե­զու չու­նի՝ դար­ձեալ ինչ­պէս որ կը հասկ­նանք, կամ կը դժո­ւա­րա­նանք հասկ­նա­լու՝ տե­սա­բա­նօ­րէն խա­խուտ փի­լի­սո­փա­յու­թեան մա­կար­դակ­նե­րով։
Ի­րօք, հա­յու լե­զուն պատ­մու­թեան ըն­թաց­քին ա­նընդ­հատ գոր­ծա­ծո­ւե­ցաւ զա­նա­զան դժխեմ հանգ­րո­ւան­նե­րու մէջ։ ­Լե­զուն՝ հա­յու սքան­չե­լի ա­մէ­նօ­րեան է։ ­Մաշ­տո­ցեան ո­գիի ժա­ռան­գու­թեամբ. այն­պէս ներշն­չած է, որ ան ա­մէն օր ներ­կայ ըլ­լայ մեր մէջ՝ լե­զո­ւով ու իր ե­րան­գա­ւոր ար­տա­յայտ­չա­կա­նու­թեան պա­տա­ռիկ­նե­րով։ Ո­մանց հա­մար այս մէ­կը հա­ճոյք է, ու­րիշ­նե­րու հա­մար տա­ռա­պանք։ ­Հա­ճոյ­քը սի­րող­նե­րուն հա­մար՝ ա­ռինք­նող յա­ճա­խա­կա­նու­թեամբ կը դի­մա­ւո­րէ ի­րենց օ­րը, կեան­քը, լե­զո­ւա­կան ապ­րում­նե­րը, հա­ղոր­դակ­ցա­կան կա­ռոյց­նե­րու ի­մաստն ու կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը։
Ա­նոնք որ լե­զո­ւով չեն ապ­րիր, քա­նի՞ տար­բեր ու ար­տա­ռոց դե­րեր ու­նին խա­ղա­լիք ի­րենց մե­քե­նա­ցած կեան­քին մէջ։ Ո՞րն է ար­դեօք ի­րենց լե­զո­ւա­կան ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թեան տի­պա­րը, մին­չեւ որ հասկ­նան, թէ հա­յե­րէն լե­զուն մեր ազ­գին լե­զուն է։
Ե­րէց խօ­սա­կից մը կը յոր­դո­րէր՝ տղա՛ք, այն­քան ա­տեն որ հայ կը մնաք, հա­յօ­րէն դաս­տիա­րա­կե­ցէք ձեր սե­րունդ­նե­րը եւ դաս­տիա­րա­կու­թե­նէն եր­բեք մի՛ վախ­նաք, ո­րով­հե­տեւ հայ­րե­նա­սի­րու­թիւնն ալ դաս­տիա­րա­կու­թեան պէտք ու­նի՝ կա­ռու­ցա­յին դաս­տիա­րա­կու­թեան մը յան­գե­լու հա­մար։
­Փաս­տօ­րէն, հա­յը պէտք է գրէ հա­յու պատ­մու­թիւ­նը։ Ան­պայ­մա՛ն։ ­Կա՞յ մէ­կը, որ կրնայ ա­ռար­կել, հա­կա­ռակ ըլ­լալ այս կար­ծի­քին։ ­Պատ­մու­թեան ի­րա­կան դե­րա­կա­տա­րը մարդն է եւ մարդ ա­րա­րա­ծը ար­ժէք ու ի­մաստ կու­տայ իր գո­յա­տեւ­ման՝ պայ­քա­րով ու տես­լա­կա­նով։
­Պատ­մա­գէտ մը կը պնդէր, թէ ազ­գի մը պատ­մու­թիւ­նը կը գրեն օ­տար­նե­րը, ու­րիշ ազ­գեր, թե­րեւս ի­րենց ըմբռ­նու­մով, ի­րենց հաշ­ւոյն։ ­Մեր պատ­մու­թեան մէջ, միշտ ալ օ­տար մը կը մի­ջամ­տէր մեր ժա­մա­նակ­նե­րու բարդ հան­գոյ­ցը քա­կե­լու հա­մար։ ­Պատ­մու­թիւ­նը ար­հես­տա­վարժ օ­տա­րի գործ է, այդ ի­մաս­տով ալ ար­հես­տա­վարժ պատ­մա­գէտ­նե­րը հա­շիւ պէտք է տան ի­րենց գրած­նե­րուն հա­մար, քա­նի պատ­մա­կան գա­ղա­փա­րա­բա­նու­թիւն­նե­րու հա­մե­մա­տու­թիւն­նե­րը յա­ճախ ար­տա­ռոց հո­լո­վոյթ­նե­րու կ­þեն­թար­կո­ւին, չա­րա­շա­հո­ւե­լու աս­տի­ճան։

***
­Հա­յե­րուն մէջ հսկա­ներ կա՞ն։ Հս­կա­նե­րուն հան­դէպ եր­բեք յար­գանք ցու­ցա­բե­րե­ցի՞նք։ Հս­կա­նե­րու հսկո­ղու­թեան մե­քե­նա­կա­նու­թիւն­ներ ստեղ­ծե­ցի՞նք։
­Գի­տէ՞ք, յար­գան­քը շատ լուրջ բան է. յար­գան­քի կա­նոն­նե­րը ա­մէն տեղ նոյնն են. կա՛մ կը յար­գես, կա՛մ չես յար­գեր. մի­ջին ճամ­բան յար­գան­քի չ­þա­ռաջ­նոր­դեր։ Ա­ռանց յար­գան­քի ա­մէն բա­նէ ա­ռաջ կը կոր­սո­ւին սե­րունդ­նե­րը, ո­րոնք պէտք է դաս­տիա­րա­կո­ւին յատ­կա­պէս յար­գան­քի խորհր­դա­նի­շով։ ­Մեզ­մէ քա­նի-քա­նի­նե՜ր յա­ճախ թէ պա­րա­գա­յա­բար զրկո­ւած են յար­գա­լից վե­րա­բե­րու­մէ։ ­Յար­գե­լը նա­խա­պայ­ման է կրթու­թեան, մշա­կոյ­թի։ Ե­թէ չյար­գես՝ պի­տի չյար­գո­ւիս։ Ան­գի­տու­թիւ­նը ըն­դու­նե­լի է միայն միամ­տու­թեան դէմ։
­Հա­յը իր մշա­կոյ­թին հան­դէպ յար­գանք ցու­ցա­բե­րա՞ծ է։ Մ­շա­կոյթ ը­սե­լով պար­զօ­րէն կը հասկ­նանք քա­ղա­քակր­թու­թիւն, լե­զու, ի­մաս­տա­սի­րու­թիւն, ա­րո­ւեստ, պատ­մու­թիւն։ ­Հա­պա՞ յար­ձա­կո­ղա­կան մշա­կոյ­թը։
Ե­թէ յար­գանք տո­ւած չես, աշ­խար­հի հա­շո­ւի առ­նո­ւե­լիք բո­լոր բա­նե­րը օր մը կը վեր­ջա­նան։ ­Մեր մօտ, դեռ ի՞նչ կան­գուն կը մնայ։ ­Կան­գուն մնա­ցածն ալ հետզ­հե­տէ կը տժգու­նի կամ կը ժան­գո­տի այն­քան ա­տեն, որ ար­ժէք­նե­րու դրու­թիւն մը գնա­հատ­ման տա­րա­զի չենք վե­րա­ծեր։
­Հա­յե՛ր, հպա­տա­կե­ցէ՛ք մշա­կոյ­թին, շատ ժա­մա­նակ չու­նինք,- կը ճա­ռէր ծե­րու­նա­զարդ հա­րե­ւանս։ Մ­շա­կոյ­թը հա­յուն ա­ւե­լի մօտ է, քան թէ հե­ռու։ Ա­ւե­լի մօտ է նոյ­նիսկ քա­ղա­քա­կա­նու­թե­նէն ալ։ ­Նաեւ ու մա­նա­ւանդ՝ ա­ւե­լի ար­ժէ­քա­ւոր։ Ան մնա­յուն եւ բաղ­դա­տա­կան ի­մաստ­նե­րու ալ չ­þեն­թար­կո­ւիր, չի հպա­տա­կիր։
Երբ հա­յուն հա­մար կը խօ­սիս՝ ա­մէն ան­գամ տո­ղա­տա­կի քո­ղար­կո­ւած բան մը ու­նիս ը­սե­լիք,- կը յայտ­նէր ի­գա­կան սե­ռի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ մը՝ պնդե­լով, որ «խղճմտան­քը» հայ­կա­կան բառ է եւ ի­մաստ մըն է, որ կը բնո­րո­շէ հա­յու տպա­ւո­րիչ ինք­նու­թիւ­նը։
Ան­ծա­նօթ չէ, թէ ո­րե­ւէ տունկ ծաղ­կե­լու, ա­ճե­լու, ճիւղ բարձ­րաց­նե­լու հա­մար թթո­ւա­ծին ու ջուր կ­þու­զէ։ ­Հա­յը ու­նի՞ այդ պա­հեստ­նե­րը քա­ղա­քա­կա­նա­պէս բնո­րո­շո­ւե­լու, ա­պա նաեւ՝ բնո­րո­շե­լու հա­մար։

***
­Տես­նենք՝ հա­յը կը ճանչ­նա՞յ իր ազ­գա­յին հե­րոս­նե­րուն պատ­մու­թիւ­նը — ­Քաջն ­Վար­դան, ­Գայլ ­Վա­հան, ­Գէորգ ­Չա­ւուշ, ­Լիզ­պո­նի ­Հին­գեր, եւ դեռ Ար­ցա­խով շա­րու­նա­կո­ւող ­Թա­թուլ, ­Շա­հէ, ­Բե­կոր ու հա­րիւ­րա­ւոր­ներ՝ 20րդ ­դա­րէն 21րդ ­դար անց­նե­լու հա­մար։ Ո­րոշ ի­մաստ­ներ վտան­գա­ւոր սկսած են դառ­նալ կար­ծես հայ­կա­կան շրջա­նակ­նե­րու մէջ։
­Հա­յը ղե­կա­վա­րու­թեան հի­ւան­դու­թե­նէ կը տա­ռա­պի։ ­Ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը միայն հա­յու յատ­կա­նիշ չէ։ Ամ­բողջ աշ­խար­հը ան­հան­գիստ է տո­ւեալ հար­ցով։ Այս հի­ւան­դու­թիւ­նը հա­մա­տա­րած ախ­տի կը վե­րա­ծո­ւի սա­կայն՝ ան­կա­րող­նե­րով ու ա­նար­ժա­նա­հա­ւատ­նե­րով, ո­րոնք ձա­խա­ւե­րու­թիւ­նը կը պար­տադ­րեն իբ­րեւ տի­պար նմոյշ, տա­րազ, որ­մէ պէտք է օ­րի­նա­կո­ւին նոյ­նիսկ խել­քը գլու­խը մար­դիկ։ Այդ նմոյշ­նե­րէն կը յու­սամ ու կը մաղ­թեմ, որ շատ բան չա­ւել­նայ թան­գա­րան­նե­րուն մէջ իբ­րեւ օ­րի­նակ՝ «պա­տի­ւով պահ­պա­նե­լու հա­մար»։
­Մեր ա­մէ­նօ­րեայ հայ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ, ա­մէն ժա­մա­նա­կի նոր ա­ռաս­պել մը կը ծնի, որ կողմ­նա­կից­ներ ալ կ­þու­նե­նայ։ ­Կը սպա­սեմ, որ կաս­կա­ծա­միտ­նե­րը հա­սակ բարձ­րաց­նեն եւ նոր հռե­տո­րա­կա­նու­թեամբ մը ճա­ռեն ու ճա­ռեն՝ մին­չեւ որ մարդ­կու­թեան ան­լոյծ հար­ցե­րուն լու­ծում­նե­րը յղա­նան։
­Այս կեան­քին մէջ ա­մէն ինչ սկիզբ ու վերջ մը ու­նի։ Եր­բեմն միեւ­նոյն սկիզ­բը, եր­բեմն ալ միեւ­նոյն վեր­ջը։ Այն­պէս որ, ոե­ւէ մար­դու կամ ազ­գի պատ­մու­թիւ­նը միայն իր պատ­մու­թիւ­նը չէ. հոգ չէ, թէ կը գրո­ւի, կը սրբագ­րո­ւի ու դար­ձեալ կը վե­րասր­բագ­րո­ւի քո­ղար­կո­ւած շար­ժա­ռիթ­նե­րու իբ­րեւ ար­տա­յայ­տու­թիւն։
Այս բո­լո­րին մէջ մոռ­ցայ ձե­զի հարց­նե­լու, թէ ի՞նչ լե­զո­ւով կը ստո­րագ­րէք։ Ը­սեմ, որ ես՝ հայ­կա­կան սկզբնա­տառ­նե­րու օգ­տա­գոր­ծու­մով ստո­րագ­րու­թիւն մը հնա­րած եմ ու կը ստո­րագ­րեմ ա­մէն տեղ, ո՛չ միայն հա­յե­րէն, այլ նաեւ օ­տար փաս­տա­թուղթ­նե­րու տակ։ ­Թե­րեւս ը­սածս չեմ կրնար փաս­տել, ո­րով­հե­տեւ իմ նկարս թեր­թին մէջ լոյս տե­սած չէ, ինչ­պէս այլ յօ­դո­ւա­ծա­գիր­նե­րու­նը, ոչ ալ ձե­ռա­գիր ստո­րագ­րու­թիւնս։ Ին­չե­ւի­ցէ, ես պէտք չու­նիմ ա­նոր։ Ընտ­րու­թիւնս հա­մո­զում է եւ հիմ­նո­ւած չէ առ­նե­լու եւ տա­լու «սկզբուն­քին» վրայ։
Ե­կէ՛ք, մե­զի ըն­ձե­ռո­ւած կարգ մը ա­ռա­ւե­լու­թիւն­նե­րէ չօգ­տո­ւինք, լո­զուն­գա­յին, ո­մանց հա­մար բու­ժիչ տե­սա­բա­նու­թիւն­նե­րէ, այ­լա­պէս կրկին ու կրկին կը վե­րա­դառ­նանք ազ­գա­յին մա­շած ու մա­շեց­նող՝ կի­սով հում, մնա­ցեալ կի­սով ե­փած միեւ­նոյն տա­րա­զա­ւո­րում­նե­րու, քա­նի ճշմար­տու­թիւ­նը մէկ տե­սակ կ­þըլ­լայ, մէկ ե­րես կ­þու­նե­նայ, եւ երբ ժա­մը կու­գայ՝ բո­լո­րիս կը զար­մաց­նէ իր միա­ձոյլ տա­րա­զա­ւո­րու­մով։
­Նա­խա­բան­ներն ու վեր­ջա­բա­նե­րը միշտ ալ յա­ջող չեն ըլ­լար։ ­Թո՛ղ զգու­շա­նան նա­խա­գա­հող­նե­րը, հան­դի­սա­վար­նե­րը, թա­մա­տա­ներն ու բա­նա­խօս­նե­րը։ Հ­ռե­տո­րա­կա­նու­թեամբ մէ­կը քաջ չ­՚ըլ­լար, ու­րիշ շատ բա­ներ ալ կ­þու­զէ…։

***

­Վե­րա­դառ­նանք, սա­կայն, հա­յու տի­պա­րին եւ քիչ մըն ալ խօ­սինք թի­ւե­րու եւ ա­նոնց ու­ժին մա­սին։ ­Թի­ւե­րը սուտ հե­րոս­ներ կը ստեղ­ծեն, սուտ հե­րոս­ներ ալ կը տա­պա­լեն։
­Թի­ւե­րու ու­ժը հա­յուն հա­մար մնաց ու կը շա­րու­նա­կէ մնալ մեր ա­մէ­նէն խո­ցե­լի ի­րա­կա­նու­թիւ­նը, ո­րով­հե­տեւ մեր ի­րա­կա­նու­թեան հետ կա­պո­ւած թի­ւե­րը կա՛մ անյս­տակ են, կա՛մ ան­ճիշդ, կա՛մ սխալ։ Ս­խալ թի­ւե­րը մեզ ա­ռաջ­նոր­դած են նոյ­նիսկ բա­րո­յա­կան յաղ­թա­նակ­նե­րու, բա­րո­յա­խօ­սա­կան խաբ­կանք­նե­րու։ Այս տե­սա­կի յաղ­թա­նակ­նե­րը ընդ­հան­րա­պէս ի­րա­կան չեն, ու­ղե­շե­ղեց­նող են եւ թիւր կեր­պով կը ճշդեն մեր ներ­կան ու ա­պա­գան։ Ա­ռանց ճիշդ թի­ւե­րու՝ եր­բեք ճիշդ ուժ պի­տի չու­նե­նանք, մեր ի­րա­կան ու­ժը պի­տի չգիտ­նանք։ ­Գիտ­նանք, սա­կայն, որ սխալ թի­ւե­րով կը ստո­րագ­նա­հա­տենք քա­ղա­քա­ցին, մար­դը, գիտ­նա­կա­նը, ա­կա­դե­մի­կա­նը, զօ­րա­վարն ու զի­նո­ւո­րը։ Ի՞նչ տե­սակ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն է այս։ ­Սուտ ու կեղծ ար­ժե­ւո­րում­նե­րու վրայ ազ­գը չ­þար­ժե­ւո­րո­ւիր, մա­նա­ւանդ երբ այդ մէ­կը տե­ղի կ­þու­նե­նայ հայ­րե­նա­սի­րու­թեան ա­նո­ւան տակ եւ ա­նոր շա­հա­գոր­ծու­մով։ Այդ­պի­սի հո­գեմ­տա­ւոր ընտ­րանք­նե­րով հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը ե­րե­ւե­լի թէ ա­նե­րե­ւոյթ ճեղ­քե­րով մար­դիկ կը ստեղ­ծէ եւ մենք, մեր շե­ղող ու շե­ղեց­նող ձե­ւե­րով կը ստի­պենք, որ հա­յը եւ հա­յու­թիւ­նը հա­մա­կեր­պին մե­զի թե­լադ­րո­ւած ա­նո­րոշ ի­րա­կա­նու­թիւն­նե­րու։
­Բո­լորս գի­տենք, թէ հա­յը զգա­ցա­կան յու­զա­կա­նու­թիւն իւ­րա­ցու­ցած մարդ է, որ եր­բեմն ա­մէն բան կը վեր­լու­ծէ, եր­բեմն՝ ոչ։ Երբ չի կրնար վեր­լու­ծել՝ խրոխ­տօ­րէն կ­þեր­գէ, կամ՝ ճառ կը խօ­սի։
Այս բո­լո­րով հան­դերձ հին եւ նոր հա­յուն պոռթ­կա­ցող ըմ­բոս­տու­թիւ­նը, յե­ղա­փո­խա­կա­նու­թիւ­նը ինչ­պէ՞ս պի­տի վե­րա­կազ­մա­ւո­րո­ւի։ Ինչ­պէ՞ս ճիշդ կեր­պով պի­տի վե­րա­հու­նա­ւո­րո­ւի ան­ցեա­լի զգա­յա­պաշտ նա­խա­տե­սու­թիւն­նե­րու հա­մե­մա­տա­կան ար­ժե­չա­փե­րով։ ­Թե­րեւս չհասկ­ցանք, որ յոգ­նե­ցանք ու յոգ­նե­ցու­ցինք։ ­Թե­րեւս չհասկ­ցանք, որ հայ­կա­կա­նու­թիւ­նը ա­րո­ւես­տա­կան բե­մադ­րու­թիւն չէ, մեր ար­տա­յայ­տու­թեան եզ­րե­րը փո­խա­րի­նե­լու եւ վե­րա­նո­րո­գե­լու հա­մար։
­Յա­ճախ ես ին­ծի հարց կու­տամ, ե­թէ հա­յը քա­ղա­քա­կան բազ­մաբ­նոյթ ընտ­րանք­ներ դի­մագ­րա­ւե­լու ա­տակ է։ ­Թե­րեւս բարդ դի­մագ­րա­ւե­լիք կա­ցու­թիւն­նե­րու բեր­մամբ վարժ չէ դի­մա­կա­յե­լու ի­րեն հրամ­ցո­ւած լա­ւա­գոյն բա­րիք­նե­րը եւ յո­ռե­գոյն չա­րիք­նե­րը փոր­ձա­ռու­թիւն­նե­րու վե­րա­կանգն­ման ողջմ­տու­թեամբ։
­Ժա­մա­նա­կը ան­ցած է, երբ գա­ղա­փա­րա­կա­նօ­րէն ընտ­րեալ­ներ ըն­կեր­վա­րա­կան դրախտ­ներ կ­þե­րա­զէին՝ մարք­սեան-լե­նի­նեան ե­րե­ւա­կա­յա­ծին հո­րի­զոն­նե­րով։ Այդ դրախտ­նե­րը ներ­կա­յիս jurassic parkե­րու վե­րա­ծո­ւած են։ ­Հի­մա՝ հա­մաշ­խար­հայ­նաց­ման ան­գութ գլա­նը ան­ցած է ա­նոնց վրա­յէն ու չէ­զո­քա­ցու­ցած է ազ­գա­յին ու քա­ղա­քա­կան գա­ղա­փա­րա­բա­նու­թիւն­նե­րու եւ ըն­կե­րա­յին ա­րե­ւե­լում­նե­րու թե­րա­ճօ­րէն մշա­կո­ւած ապ­րում­ներ։ ­Հի­մա՝ քա­ղա­քա­կան տար­բե­րու­թիւն­նե­րու ընտ­րան­քը առ­նո­ւազն հա­սա­նե­լի չէ, հա­սա­նե­լիու­թեան ըն­դու­նո­ւած կամ մեր­ժո­ւած չա­փա­նիշ­նե­րով. այն­պէս որ, հոս տե­ղը յար­մար չեմ հա­մա­րեր քա­ղա­քա­կան բա­րո­յա­խօ­սու­թեան գա­հա­վէժ անկ­ման տե­սա­բա­նու­թիւն­ներ վեր­լու­ծե­լու։
­Հա­յը չկազ­մա­ւո­րո­ւած ինք­նու­թեան մը նկա­րագ­րով կը գո­յա­տե­ւէ, գո­յա­տե­ւու­մի պարզ հաս­կա­ցո­ղու­թեան դի­ւա­նա­կա­լա­կան կա­պանք­նե­րէ դուրս, գո­յա­տե­ւու­մի մշա­կոյ­թի ազ­դակ­նե­րը չզար­գաց­նե­լով իր մէջ։
­Պատ­մա­կան հո­լո­վոյ­թի չնա­խա­տե­սո­ւած ա­ռիթ­նե­րը հետզ­հե­տէ կը սահ­մա­նա­փա­կո­ւին, ա­նոնց ա­ռըն­թեր՝ լե­զո­ւա­կան, ի­մաս­տա­սի­րա­կան, քա­ղա­քա­կան, գի­տա­կան, մշա­կու­թա­յին։ Ա­ւան­դու­թեան կառ­չած մնա­լու տոհ­միկ մտայ­նու­թիւ­նը իր ան­ցեա­լի ճա­նա­պար­հոր­դու­թեան ու ժա­ռան­գա­կա­նու­թեան ի­մաս­տը կը կա­սեց­նէ, ա­նոր հետ ալ կը կոր­սո­ւի պատ­մա­կան ու­ժա­կա­նու­թիւ­նը, կը կոր­սո­ւի նաեւ յու­շի ան­ցե­լա­պաշ­տու­թիւ­նը եւ ա­նոր հա­կադ­րո­ւող կա­նոն­նե­րը։
Ե­կէ՛ք, բնո­րո­շող տա­րազ­նե­րէ չվախ­նանք ու չվախց­նենք մեր շուր­ջին­ներն ու ան­գէտ­նե­րը։
­Խոս­տո­վա­նինք, մե­զի գործ­նա­պաշ­տու­թեան մղող ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ չկա­տա­րե­ցինք, լաւ քա­ղա­քա­ցի, լաւ կու­սակ­ցա­կան, լաւ հայ պատ­րաս­տե­լու հա­մար։ ­Դաս­տիա­րա­կու­թեան գոր­ծին մէջ տկար դուրս ե­կանք։ Այդ տկա­րու­թիւ­նը հի­մա կը գան­ձենք, քա­նի որ մղե­ցինք սե­րունդ­նե­րը, որ­պէս­զի մեր՝ ի­րենց հասկ­ցած ձե­ւով ապ­րին եւ ոչ թէ այն­պէս, որ ի­րենք կրնա­յին նա­խընտ­րած ըլ­լալ։
­Հա­յու ապ­րած ի­րա­կա­նու­թիւ­նը ա­ռած­նե­րու կամ մա­միկ­նե­րու եւ պա­պիկ­նե­րու կող­մէ կազ­մո­ւած ա­ռօ­րեայ, հա­ճե­լի թէ թե­լադ­րա­կան պա­տում­նե­րով չի լու­ծո­ւիր. ա­տոնք հա­յու հո­գեմ­տա­ւոր ընտ­րանք­նե­րու դաշ­տին մէջ կրնան նաեւ ա­ռա­ւե­լու­թիւն­ներ չհա­մա­րո­ւիլ։
­Տե­սէ՛ք, այ­սօ­րո­ւան հա­յուն ապ­րած տագ­նա­պը ա­ռանձ­նա­բար ու խո­րա­գի­տա­կօ­րէն քա­ղա­քա­կան է, ա­մէ՛ն բա­նէ ա­ռաջ։ ­Բա­րո­յա­կան զսպո­ւա­ծու­թեան յոր­դոր­նե­րով չի լու­ծո­ւիր, ընդ­հա­կա­ռակն՝ ժա­մա­նա­կին մէջ կրա­ւո­րա­կա­նու­թիւնն ու ան­տար­բե­րու­թիւ­նը այ­լա­փո­խո­ւած դի­մա­գիծ կը պար­տադ­րեն, որ­մէ դժո­ւար է խու­սա­փիլ։ Չ­մոռ­նանք մեր ապ­րած ներ­կան շո­ւա­րած ի­րա­կա­նու­թիւ­նը միա­կող­մա­նի կամ կա­մա­յա­կան մեկ­նա­բա­նու­թիւն­նե­րով չի կրնար տո­կալ այ­սօ­րո­ւան, բայց մա­նա­ւանդ վա­ղո­ւան ժա­մա­նա­կին մէջ։ ­Կա­րե­ւո­րը՝ ինք­նու­թիւն ո­րո­նելն ու պահ­պա­նելն է, այ­սօր՝ վա­ղո­ւան հա­մար ու վա­ղո­ւան հաշ­ւոյն։
Ե­կէ՛ք, թո­ւենք քա­նի մը մտա­ծում­ներ՝ «հայ», «հա­յու­թիւն», «հայ­կա­կա­նու­թիւն» բա­ռե­րուն ի­մաս­տը բնո­րո­շե­լու հա­մար։ Բ­նո­րո­շու­մը կը կա­տա­րո­ւի հա­յու­թեան ապ­րած կեան­քի ժա­մա­նա­կա­կից տագ­նապ­նե­րու լոյ­սին տակ եւ մեր վրայ կ­þազ­դէ հա­ւա­քա­կան գի­տակ­ցու­թեան այն չա­փով, որ կը հա­կադ­րո­ւի հա­ւա­քա­կան ան­գի­տակ­ցու­թեան ու ի­րա­պաշ­տու­թեան։ Այս­պէ՛ս կը բա­ցատ­րո­ւի կար­ծես բա­ցար­ձա­կու­թեան ու­ժը եւ ան­կէ բխող ու­ժին հա­կազ­դե­ցու­թիւ­նը։
­Մեր այ­սօ­րո­ւան գո­յու­թեան մեկ­նա­կէ­տը ընդ­հան­րա­պէս վեր­ջին 50 տա­րի­նե­րը, բայց մաս­նա­ւո­րա­պէս 25 տա­րի­ներ ա­ռաջ ­Հա­յաս­տա­նի երկ­րորդ հան­րա­պե­տա­կա­նա­ցու­մէն յե­տոյ ստեղ­ծո­ւած աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան կա­ցու­թիւ­նը եւ ա­նոր յա­ջոր­դող հայ­րե­նա­սի­րու­թեան զար­գա­ցող հո­լոյ­վոյ­թի ի­րա­կա­նու­թիւնն է։
Այ­սօր այ­լեւս, ա­ռա­ջո­ւան պէս եւ ա­ռա­ջո­ւան չափ, այն­քան ալ մեծ կա­րե­ւո­րու­թիւն կամ նշա­նա­կու­թիւն չու­նի, ե­թէ մար­դիկ գա­ղա­փա­րա­կա­նա­ցած են, աջ — ձախ — հա­մայ­նա­վար — ըն­կեր­վա­րա­կան են, ա­ւե­լին՝ ե­թէ դաշ­նակ­ցա­կան — ռամ­կա­վար — հնչա­կեան, կամ՝ ­Հա­յաս­տա­նի ո­րե­ւէ կու­սակ­ցու­թեան ան­դամ են։ ­Գու­ցէ ո­մանց նո­ւազ կը հե­տաքրք­րէ նաեւ էջ­միած­նա­կա­նը, ան­թի­լիա­սա­կա­նը, կա­թո­ղի­կէն թէ ա­ւե­տա­րա­նա­կա­նը։ ­Հա­յը կ­þապ­րի իր ժա­մա­նա­կին հետ եւ իր ժա­մա­նա­կին թշնա­մին է։
­Ներ­կայ հո­լո­վոյ­թի ար­դիւն­քով՝ հայ կը նշա­նա­կէ տա­րա­բախտ ու տարտղ­նո­ւած ազ­գի մը զա­ւակ ըլ­լա­լու պատ­կա­նե­լիու­թիւն ու­նե­նալ եւ գիտ­նալ պատ­մու­թիւ­նը, ազ­գա­յին եւ քա­ղա­քա­կան մեր պա­հան­ջա­տի­րու­թեան ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւն­նե­րը, մեր գո­յա­տեւ­ման պայ­քա­րի ա­ռա­ջադ­րանք­նե­րը։ ­Տի­րող ըմբռ­նում մը կայ, որ հա­յը պար­տի հայ­րե­նա­սէր ըլ­լալ իր կեան­քի ա­մէ­նէն հա­սա­րակ ար­տա­յայ­տու­թեան մէջ իսկ։ ­Հա­յը ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հար­ցով չի կրնար ան­տար­բեր ըլ­լալ եւ ան­տար­բեր չի կրնար թո­ղուլ նաեւ ոչ հա­յե­րը, որ­պէս­զի ա­ւե­րակ­նե­րու վրայ ա­ւե­րակ չկա­ռու­ցենք։
­Մեր մէջ մար­դիկ կան, որ հա­մո­զո­ւած կեր­պով կը հա­ւա­տան, թէ աշ­խար­հը պար­տա­կան է հա­յու­թեան։ ­Ժա­մա­նա­կը ա­մէն բան ճիշդ չի կրնար դա­տել։
Այս բո­լո­րով հան­դերձ, այ­սօր հրա­մա­յա­կան կա­րիք կը զգանք «հայ» բա­ռը վե­րաբ­նո­րո­շե­լու։ Ե­թէ հա­յը վճռած է որ­պէս հայ վե­րապ­րիլ ու գո­յա­տե­ւել՝ անհ­րա­ժեշտ է, որ վե­րաբ­նո­րո­շէ հա­յու ինք­նու­թիւ­նը եւ ա­նոր առն­չո­ւած ի­մաստ­նե­րը, ա­ռանց ան­գի­տու­թեան վրայ ա­ռա­ւե­լու­թիւն­ներ ու­նե­նա­լու։ Ի­րա­կան դէմ­քը հա­յե­լիին մէջ չ­þե­րե­ւիր եր­բեք։
Ա­հա՛ նիւթ մը, ո­րուն շուրջ կրնանք եր­կար խօ­սիլ, վի­ճիլ, ախ­տա­ճա­նա­չում­ներ ու հաս­տա­տում­ներ կա­տա­րել։ Ինք­նու­թիւ­նը կը միաց­նէ, քա­նի որ ճա­կա­տագ­րա­կից է։
­Հա­յու ներ­կա­յէն ա­ւե­լի նա­խա­տե­սե­լի եւ ա­պա­գա­յէն ա­ւե­լի ան­նա­խա­տե­սե­լի բան չկայ։ ­Մեր ներ­կան ինք­նին մեր ինք­նու­թեան քա­ւու­թեան նո­խազն է՝ իր բնո­րո­շե­լի թէ անբ­նո­րո­շե­լի հա­մե­մա­տու­թիւն­նե­րով։
­Մեր գո­յա­տեւ­ման հար­ցին շուրջ գի­տա­կան վի­ճա­կագ­րու­թիւն մը կա՞յ… ։ ­Վի­ճա­կագ­րու­թիւ­նը պատ­մու­թիւն կամ ա­ւան­դու­թիւն չէ։ ­Դա­սա­կան բնո­րո­շու­մը ստու­գա­բա­նա՞ծ ենք, ինք­նու­թեան ա­նուն տո­ւա՞ծ ենք։ ­Հա­յեր կան, ո­րոնց մտքի յի­շո­ղու­թեան մէջ պատ­մու­թիւ­նը տեղ չու­նի եւ տեղ ու­նե­ցած չէ։
­Հա­յը բան մըն է, որ սահ­ման ու­նի եւ միա­ժա­մա­նակ ան­սահ­ման է։ Այդ­պէս կ­þըլ­լայ, ընդ­հան­րա­պէս կ­þա­տենք բան մը, որ չենք ճանչ­նար։
­Մոռ­ցայ հարց­նե­լու, թէ այս բնո­րո­շում­նե­րը ի՞նչ լե­զո­ւով պի­տի կա­տա­րենք։ ­Մար­դոց հո­գե­վի­ճա­կին մէջ ա­մէն օր նոր հե­րոս­ներ կը ծնին, նաեւ՝ նոր ղե­կա­վար­ներ։ ­Կը սի­րենք ներ­կան, ան­ցեա­լէն ա­ւե­լի։ ­Կը սի­րենք գա­ղա­փար­նե­րը, ա­ւան­դու­թե­նէն ա­ւե­լի։ ­Կը սի­րենք մա­նա­ւանդ գա­ղա­փար­նե­րը, ո­րոնք ա­պա­գա­յէն կու­գան։ Այդ գա­ղա­փար­նե­րը խորհր­դան­շա­կան ի­մաստ կրնան ու­նե­նալ միայն հա­յուն ու հա­յու­թեան հա­մար։ Ան­ցեա­լը ճամ­բայ մըն է, ո­րուն վրա­յէն չենք կրնար քա­լել այ­լեւս։ ­Ժա­մա­նա­կի մրցակ­ցու­թիւն։ Ո՛չ ա­ւե­լի, ո՛չ պա­կաս։ ­Տար­բե­րը՝ պար­զա­պէս սխալ մը պի­տի ըլ­լար … սխալ­մամբ։
­Հա­յու հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը կ­þօգ­նէ, որ պա­տաս­խան տայ իր հար­ցում­նե­րուն։ Այս մէ­կը յա­տուկ է հա­յուն։
­Հա­յու­թեան հա­մար լա­ւա­տես ըլ­լա­լու յոյս ու­նի՞նք ա­պա­գա­յին։ Ո՞ր մէկն է հա­յու­թեան փրկու­թեան ամ­րո­ցը։ ­Հար­ցու­մը տա­րօ­րի­նակ կրնայ թո­ւիլ։ ­Մեր ի­րա­կա­նու­թիւն­նե­րը ժա­մա­նա­կա­ւոր են եւ մեր ժա­մա­նակ­ներն ալ յա­ւե­լեա­լօ­րէն ան­տար­բեր։
­Սի­րե­լի­ներ, հա­յու կեն­սագ­րու­թիւ­նը կը փո­խո­ւի։ ­Ժա­մա­նա­կա­կից հա­յու ինք­նու­թիւ­նը, դի­մա­գիծն ու տի­պարն ալ կը փո­խո­ւին։ ­Հա­յը իր ո՞ր կեն­սագ­րու­թեան մէջ ա­պաս­տան պի­տի գտնէ։ ­Պի­ղա­տոս­նե՞­րը ցոյց պի­տի տան լու­ծու­մը։
­Հա­յու ապ­րած կեան­քը իր ապ­րած ի­րա­կա­նու­թեան հետ կապ ու­նի՞։ ­Հա՞շտ է։ ­Կը սի­րենք ու կ­þա­տենք բան մը, որ դեռ բնո­րո­շած չենք։
Ե­կէք կա­նոն­նե­րը փո­խենք եւ գրա­ւը հա­ւա­սա­րակշ­ռենք։ ­Հա­յը իր տե­ղը կը փնտռէ պատ­մու­թեան մէջ։ ­Հայ­րե­նի­քին հա­մար կռո­ւո­ղը իր ճա­նա­պար­հը կը գտնէ։ Ան­գի­տու­թիւ­նը վե­րա­կանգ­նու­մի ու վե­րաբ­նո­րո­շու­մի կա­րի­քը կը զգայ։
­Կը թո­ւի, թէ մեր պատ­մու­թեան մէջ բան մը լաւ քննած ու գնա­հա­տած չենք։ ­Կը մնայ, որ հա­յը ճշդէ իր դե­րը, ա­ռանց ինք­զին­քին ու իր գա­ղա­փար­նե­րուն մի­ջեւ խտրու­թիւն դնե­լու։