Թեսաղոնիկեան հայ գաղութը 40-45 տարուան կեանք մը ունի։ 1881ին, երբ Թեսաղոնիկէ կը հասնի Պ.Մ. Մինասեան, հոս կը գտնէ մօտ 15-20 հայ ընտանիքներ, մէկ մասը՝ տեղացիներ եւ միւս մասն ալ Թուրքիոյ պետական պաշտօնեաներ՝ իրենց ընտանիքներով։ Այս ընտանիքները յիշեալ թուականէն հազիւ 4-5 տարի առաջ հաստատուեր են հոս։ Այդ տեղացի քանի մը ընտանիքները, որոնք մինչեւ այսօր կան, հետեւեալներն են.- Գ. Փաչալեան՝ հանքատէր, Մարգարեան՝ ոսկերիչ, Խաչերեան՝ ոսկերիչ, Ամպարճեան՝ երկրաչափ, Փիւսկիւլեան՝ պանրագործ։ Աւելի վերջերը, մինչեւ 1914, այդ թիւը բարձրացած է 80ի։ Ասոնց մէջ կար Թուրքիոյ կառավարական պաշտօնեաներու ստուար թիւ մը։ Հետզհետէ հոս կը հաստատուին Սիվրի-Հիսարեան առեւտրական տան ներկայացուցիչ՝ Պ.Գ. Պոյաճեան, Յովակիմեան տան ներկայացուցիչ՝ Պ.Կ. Շամտանճեան, Չպուքճեան-Բարսեղեան տան ներկայացուցիչը, յետոյ Կարապետ Էֆ. Ղազարեան եւ ուրիշներ։ Մօտաւորապէս 40-42 տարի առաջ գաղութը կ’ունենայ փոքրիկ մատուռ մը, նախաձեռնութեամբ՝ Պ.Պ.Մ. Մինասեանի, Վասիպի, Խ. Տէր-Յովհաննէսեանի, Տ. Պօղոս անուն քահանայի մը քահանայագործութեամբ։ 1903ին է, որ գաղութը, հետզհետէ բազմացած ըլլալով՝ կը կառուցանէ իր եկեղեցին, որուն համար իրենց օժանդակութիւնը բերած են Դ. Փաշալեան, Մանթաշոֆի տան ներկայացուցիչը, Սիվրի-Հիսարեան տան ներկայացուցիչ Պ. Գ. Պոյաճեան, Յովակիմեան տան ներկայացուցիչ՝ Պ.Կ. Շամտանճեան, Թագւոր Փիւսկիւլեան, Կ. Ղազարեան, Ե. Խորասանճեան եւ ուրիշներ։
Մօտաւորապէս 17-18 տարի առաջ գաղութը կ’ունենայ իր «ծաղկոցը»՝ օր. Տէփանեանի ղեկավարութեամբ եւ 20-30 աշակերտներով։ Այս ծաղկոցը կը տեւէ մինչեւ ընդհանուր պատերազմին սկիզբը, երբ վերջնական կերպով կը փակուի ան։ Օր. Տէփանեան երկար ատեն պաշտօնավարած եւ բաւական շունչ սպառած է։
Եկեղեցիին մէջ պաշտօնավարած են շարք մը քահանաներ, որոնց մէկուն կ’արժէ մասնաւոր կերպով յիշատակել՝ Կարապետ Քահանայ Թուխմանեան, իբրեւ կարող եկեղեցականի մը։
Տեղւոյս հին գաղութին ազգային գործերը՝ հինէն ի վեր, փոխն ի փոխ վարեր են հետեւեալ ազգայինները.- Պ.Պ.Դ. Փաշալեան, Մ. Մինասեան, Յ. Մարգարեան, Յ. Խաչերեան, Մ. Ամպարճեան, Մ. եւ Թ. Փիւսկիւլեան, Կ. Ղազարեան, Գ. Պոյաճեան, Կ. Շամտանճեան եւ ուրիշներ։
ՆՈՐ ԳԱՂՈՒԹԸ
Փոքր-Ասիական աղէտը կ’ըլլայ գլխաւոր պատճառը՝ այս ըստուարաթիւ նոր գաղութի բազմացման։ Իզմիրէն (Զմիւռնիայէն) եւ Թրակիայէն հայ ընտանիքներ կը խուժեն դէպի այս մեծ ոստանը, առաջինը՝ խուճապահար եւ խղճալի վիճակով մը, իսկ երկրորդը՝ առաւելապէս առեւտրական շլացուցիչ խայծերով։ Նոր գաղութի այս թշուառ դրութիւնը, ուղղակի, յուսահատական կը դառնայ պահ մը։ Ազգային մարմինները շարժման կ՚անցնին, կը ստեղծուի Ազգ. Խնամատարութիւն մը, օգնելու համար խեղճ եւ անպատսպար աղէտեալներուն։
Ամերիկացի Կիւլպէնկեան բարերար գերդաստանը, նախախնամական դեր կը կատարէ որբ եւ այրիներու եւ անպատսպար հայ խլեակներու օգնութեան գործին մէջ։ Կարապետ Էֆ. Ղազարեանի ունեցած բարերար ու գլխաւոր դերը անուրանալի է այս գործին մէջ, որովհետեւ ան եղած է միջնորդն ու ներկայացուցիչը բարերարներէն հասած մեծագումար նպաստներուն։
Հայ գաղթականութիւնը բաւական ժամանակ անկայուն կեանք մը կ’ապրի։ Հետզհետէ, գաղթականներէն մաս մը զանազան ուղղութեամբ կը ցրուի։ Հայ արհեստաւորը եւ առեւտրականը կը սկսին նոր տնտեսութիւն ստեղծել։ Շատեր կը սկսին փոքրիկ բնակարաններ շինել եւ տեղաւորուիլ քաղաքին մէջ կամ մօտաւոր արուարձանները.- Պէշ Չինար, Խարիլաոս, Լէմպէթ, Քալամարիա, Թումպա, Հարման գիւղ, Վէնիզելոս գիւղ եւայլն։
Գաղթականութեան մասամբ տեղաւորումով՝ կեանք կ’առնեն նաեւ երկու հայ վարժարաններ, Ազգային եւ Կիւլպէնկեան։ Դանիացիներ եւ ամերիկացիներ եւս իրենց կարգին կը կազմակերպեն ապաստարան-վարժարաններ, որոնց մասին կը խօսինք առանձինն, վարը։
Իսկ գաղթականութեան թիւը այսօր կարելի չէ ճշդիւ տալ, որովհետեւ չկայ նախ՝ վիճակագրութիւն մը, եւ յետոյ՝ դէպի օտար երկիրներ եւ Հայաստան մեկնումի պատճառով միշտ այդ թիւերը փոփոխական են։ Ամէն պարագայի կ’ենթադրուի, թէ Թեսաղոնիկէի եւ շրջաններու հայ գաղթականութեան թիւը 7-8000ը չ’անցնիր։
ՀԱՅ ՎԱՐԺԱՐԱՆՆԵՐ
Ազգ. Երկսեռ Վարժարան.- Ինչպէս որ մատնանշեցինք վերը, հայկ. հին գաղութը անցեալին մէջ ունեցեր է իր մանկապարտէզ-նախակրթարանը, իր ծաղկոցը, մինչեւ 1914 եւ սակայն հայ պատանին ու երիտասարդը պայմաններէն հարկադրուած, իրենց շունչը առեր են օտար վարժարաններ, այսպէսով զրկուելով տոհմիկ դաստիարակութենէ մը, բան մը՝ որ առաւել կամ նուազ չափով ազդեր է անոնց հոգեկան աշխարհին վրայ անխուսափելիօրէն։
Տոհմիկ դաստիարակութեան ծաւալման շարժման սկիզբ կարելի է ընդունիլ փոքր-ասիական աղէտէն յետոյ Թեսաղոնիկէի հայկ. խնամատարութեան նախաձեռնութիւնով բացուած մանկապարտէզ-նախակրթարանը, որ սկիզբն ու հիմը պիտի ըլլար այսօրուան վարժարանին։
Թեսաղոնիկէի ազգ. վարժարանը երրորդ տարին է, որ փոխադրուած է ազգապատկան առանձին շէնքի մը մէջ։ Առաջին տարին միայն մէկ յարկը ծառայած է իբր վարժարան, սակայն անցեալ տարուընէ ի վեր ամբողջ շէնքը յատկացուած է դպրոցին, իր վեց սենեակներով։ Ասկէ զատ կայ նաեւ ազգ. մանկապարտէզ մը, եկեղեցւոյ բակին շրջափակին մէջ։
Վարժարան արձանագրուած են այս տարի 175 երկսեռ աշակերտներ։ Շէնքին տարողութիւնը դժբախտաբար արգելք եղած է աւելի աշակերտներ առնելու։
Վարժարանը ունի ամսական 6500 տրախմի պիւտճէ մը։ 2500 տրախմին կը գոյանայ թոշակներէ, մնացեալն ալ կը վճարուի ազգ. սնտուկէն։ Ամսական 1000 տրախմի կը վճարուի մանկապարտէզի ուսուցչուհիին՝ Կիւլլապի-Կիւլպէնկեան ֆոնտէն եւ Կարապետ Էֆ. Ղազարեանի ձեռքով։
Վարժարանին պատասխանատու վարիչն է այս տողերը ստորագրողը, ուսուցչական մնայուն եւ այցելու զօրաւոր կազմ մը ունենալով իբր գործակից։ Տոքթ. Մալաքեան, պրն. Արսէն Պոյնիկեան եւ պրն. Ս. Թապագեան իբրեւ այցելուներ, ստանձնած են կարեւոր դասեր. առաջին երկուքը՝ անձնուիրաբար։ Ասկէ զատ վարժարանը ունի մնայուն եւ խղճամիտ ուսուցչական կազմ մը, հինգ հոգինոց, որոնցմէ մէկը յոյն ուսուցչուհի մը, պետութենէն ղրկուած եւ վճարուած է։ Ուսուցչութիւնը իր խղճամիտ աշխատանքով կրցած է վարժարանը դնել լաւագոյն վիճակի մը մէջ։
Վարժարանը ունի իր կրթական ուղեգիծը, ուրկէ կ’ընթանայ կանոնաւոր կերպով։ Այդ ուղեգիծը նկատի ունեցեր է ե՛ւ մեզ հիւրընկալող պետութեան կրթական ծրագրին օգտակար եւ կարեւոր մասերը։ Առանց վարանումի կարելի է ըսել, որ ազգ. վարժարանը ծրագրային տեսակէտով անհամեմատ աւելի բարձր է, քան տեղւոյս միւս հայ վարժարանները։
ԽԱՐԻԼԱՈՍԻ ՄԻՆԱՍԵԱՆ ԱՂՋԿԱՆՑ ՈՐԲԱՆՈՑ.
Համանուն որբանոցը որ «Ազգային» որբանոց անունով ալ կը ճանչցուի, բացուած է 1921 Դեկտ. 21ին, տիկին Մէյրի Մինասեանի ձեռքով։ Ունի 12 աղջիկներ 7-14 տարեկան։ Անցեալ տարի 32 որբուհիներ կային հոն, որոնց 6ը ամուսնացուցած են։ 14 հատ ալ իրենց ծնողքին յանձնուած։ Առաւելապէս որբանոց, մասամբ ուսման ալ տեղ տուած են։ Պիւտճէն կը հոգացուի պետ. նպաստով, բացառիկ հանգանակութիւններով եւ նուէրներով։
Բարեգործական կազմակերպութիւններ կ’օժանդակեն ամսական պարէնով եւ հագուստով։ Որբանոցը ունի չորս ներքին պաշտօնեաներ։
ՀԱՅ ՎԱՐԺԱՐԱՆՆԵՐ ԽԱՐԻԼԱՈՍԻ ԱԶԳ. ՄԱՆԿԱՊԱՐՏԷԶ ՆԱԽԱԿՐԹԱՐԱՆԸ
Այս վարժարանը նախապէս իբր որբանոց բացուած է, երբեմն խնամատարութեան կողմէ։ Խնամատարութեան լուծարումով՝ որբանոցը կ’անցնի Բարեգործական Միութեան Թեսաղոնիկէի մասնաճիւղին ձեռքը։ Որբերուն թիւը հետզհետէ քիչնալուն հետեւանքով՝ որբանոցը կը փակուի եւ խումբ մը անչափահաս որբեր Պէյրութ կը փոխադրուին։ Որբանոցը անցեալ տարի ունէր երկու հոգինոց ուսուցչական կազմ մը՝ Ս. Թապաքեանի պատասխանատուութիւնով։ Որբերուն թիւը, երբ հետզհետէ կը պակսէր, որբանոցին հոգաբարձութիւնը յարմար կը դատէ ցերեկեայ հայ աշակերտութեան առջեւ բանալ իր դռները։ Ասկէ կ’օգտուին քանի մը տասնեակ գաղթական եւ աղքատիկ աշակերտներ։ Այս դրութիւնը տեւեց մինչեւ այս տարուան սկիզբը, երբ Բարեգործականը ձեռնթափ կ’ըլլար։ Պահ մը այնպէս կը թուէր, թէ այդ որբանոց-դպրոցը վերջնական կերպով փակուած էր, ի մեծ դժբախտութիւն տեղւոյն անչափահաս պատանիներուն։ Ձրի ազգասէրներու հաւար մը ծայր տուաւ պահ մը։ Ամէն կողմէ «օժանդակութիւն» խոստացուեցաւ, բայց խօսքը խօսք մնաց եւ վարժարանը կը յամենար իր դռները բանալու, երբ տեղւոյս Քաղաք. Ժողովի որոշումով կը բացուէր այդ մանկապարտէզ-նախակրթարանը, տիկ. Շաքարեանի պատասխանատուութեան տակ, 30 երկսեռ աշակերտներով եւ այս վերջինին բացարձակ զոհողութիւններով։ Նիւթական խոստումները՝ ասդիէն անդիէն եկած՝ մնացին ապարդիւն։
Իսկ Բարեգործական Միութիւնը, մինչեւ այսօր, դեռ դրական բան մը չէ ըրած այս վարժարանին համար, ուր ապաստան գտած են բացարձակապէս աղքատիկ եւ գաղթական ընտանիքներու ուսումնածարաւ մանուկներն ու պատանիները։
ԿԻՒԼԼԱՊԻ ԿԻՒԼՊԷՆԿԵԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆ
Այս վարժարանը բացուած եւ նուիրուած է Ամերիկա բնակող Կիւլպէնկեան գերդաստանէն հանգուցեալ Կիւլլապի Կիւլպէնկեանի անուան, Թեսաղոնիկէի գաղթակայաններէն Պէշ-Չինարի մէջ։ Անկասկած, որ այդ նախակրթարանը բարերար դեր մը կատարած է եւ կը կատարէ այդ շրջանի գաղթական մանուկներուն համար, որովհետեւ այդ հեռաւոր եւ աղքատիկ շրջանի հայ մանուկը, առանց ատոր, դպրոցէ եւ տարրական կրթութենէ պիտի զրկուէր։ Դպրոցին շէնքը ու տեղը ունի շատ մը անպատեհութիւններ այնքա՛ն, որքան կարելի է երեւակայել, սա անշուշտ սկզբնական շրջանին համար ներելի էր, մասամբ։ Բայց, երբ տարիներ տեւած է այդ դրութիւնը, ուղղակի դատապարտելի է։ Որովհետեւ Կիւլլապի Կիւլպէնկեան ֆոնտը, միշտ ալ մեծ գումարներով, պատրաստ եւ տրամադրելի եղած է, կրթական նպատակներու համար։
Վարժարանը ունեցեր է անցեալին մէջ «խնամակալութիւն» մը, որ յետոյ փոխուեր է «հոգաբարձութեան»։ Բայց ցաւալի է ըսել, որ այդ «հոգաբարձութիւնը» ցարդ ոչինչով չէ հետաքրքրուած, միայն ամսական տուեր, փայտն ու ածուխն է գներ, եւ տարեկան եալտըզլը տեղեկագիրներ պատրաստեր։ Այդ անուանական հոգաբարձութեան երեսէն, վարժարանը շատ ու շատ տուեր է, ոչ միայն առողջապահիկ պայմաններու, այլ կրթական ծրագրի տեսակէտով։
Կիւլպէնկեան նախակրթարանը եւ մանկապարտէզը ունին 170-180 երկսեռ աշակերտներ՝ նախակրթարանի վեց կարգերով։ Ասկէ զատ, մանկապարտէզը ունի 3-4 կարգեր, մօտ 70-80 աշակերտներով։ Եւ խորհիլ՝ որ այդ 9-10 կարգ աշակերտութիւնը թխմուած է չորս գետնայարկ դասարանի մէջ եւ սա՝ այնպիսի հաստատութեան մը մէջ, որ մեծանուն բարերար Կիւլպէնկեաններու անուան նուիրուած է։ Շեշտենք, որ վարժարանը պատասխանատու վարիչ մը չէ ունեցած ցարդ, եւ օր մը հոգաբարձութեան մէկ անդամը տարած է, օր մըն ալ ուսուցչական կազմը, սակայն ո՛չ մին եւ ո՛չ միւսը չեն կրցած տիրել դպրոցէն ներս կրթական եւ վարչական գործերուն։
Այժմ, արդէն գնուած է նոր շէնք մը, բաւական հեռու նախկին կայանէն, եւ սակայն վարժարանը դեռ չէ փոխադրուած։
ՀԱՅ ԱՇԱԿԵՐՏՈՒԹԻՒՆԸ ՕՏԱՐ ՎԱՐԺԱՐԱՆՆԵՐՈՒ ՄԷՋ.- ՖՐԱՆՍԱԿԱՆ, ԱՄԵՐԻԿԵԱՆ
Բաւական մեծ թիւ մը կը կազմեն այն հայ աշակերտները, որոնք կը յաճախեն օտար վարժարաններ։ Ի հարկէ, եթէ ատոր մէջ կայ՝ բոլոր հայ աշակկերտութիւնը, հայ դպրոցական յարկերու շուրջ չկարենալ հաւաքուելու պարագան եւ արգելքը, բայց միւս կողմէ պէտք է անգամ մըն ալ շեշտել, որ հայ ծնողներէն դեռ կարեւոր մաս մը երէկի թիւր գաղափարը կը սնուցանէ՝ օտար կրթական շլացուցիչ ու խաբուսիկ յարկերու շուրջ։
Հայ աշակերտութեան բաւական մեծ թիւ մը կայ Խարիլաոսի Ամերիկեան Քոլէճին մէջ։ Ուրախալի է այդ վարժարանի տնօրէնութեան տուած մէկ նոր որոշումը, որուն համաձայն՝ առանց որեւէ նախակրթարան աւարտած ըլլալու, ո՛չ մէկ աշակերտ չպիտի կարենայ ուղղակի այդ վարժարանը մտնել։
Ասիկա ի հարկէ, տոհմային դաստիարակութեան տեսակէտով, իր բարերար օգտակարութիւնը պիտի ունենայ։
Բայց անդին կան ֆրանսական վարժարանները, իրենց «pere»երով եւ «soeur»երով, որոնք միջնադարեան դաստիարակութեան սպաննիչ դերով դաս կուտան։
Այդ բանը կը տեսնուի մասնաւորապէս ստորին կարգերու մէջ եւ մանաւանդ «soeur»երու մօտ։
Ո՛չ մեթոտ, ո՛չ ծրագիր՝ տեղ չունին ատոնց մօտ։ «Սրբազան Պատմութիւն»ն է անոնց ուսուցման առանցքը, ձանձրացուցիչ «grammaire»ով եւ «lecture»ով։
ԴԱՆԻԱԿԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆ
Դանիական վարժարանը միւս օտար վարժարաններէն կը զատենք հոս, որովհետեւ ան ամբողջութեամբ հայ պատանիին եւ հայ մանուկին առջեւ բացած է իր դռները։
Յունաստանի կամ Թեսաղոնիկէի մէջ, երբ դանիական հաստատութիւն ըսէինք, մեր մտքին մէջ կը լծորդուէր Միս Էորցի անունը։ Այս տարւոյն համար պարագան փոխուած է։ Մեզ չշահագրգռող զուտ ներքին վէճեր տեղի տուին, պահ մը, անհամաձայնութեանց, որոնց անախորժ արձագանգը եղաւ հայ մամուլը։ Իբրեւ հետեւանք այդ վէճերուն, Միս Էորց կ՚ելլէր դանիական նախորդ կազմակերպութենէն՝ հիմնելով բոլորովին նորը, բայց ո՛չ այնքան ծաւալուն ծրագրով, որքան նախկինը։ Իսկ նախկին կազմակերպութիւնը կ՚անցնէր տէր եւ տիկին Հէնսընի եւ օր. Եէփսընի։ Այս կազմակերպութիւնը առաւելապէս, մասնաւորապէս նուիրուած ըլլալով հայ գաղթականութեան գործին, մենք անհրաժեշտ դատեցինք դասել զայն հայ կազմակերպութիւններու եւ վարժարաններու շարքին։
Այս կազմակերպութիւնը ունի թէ՛ նպաստի, թէ՛ ձեռագործի եւ թէ՛ վարժարանի բաժիններ։ Ցարդ ցաւալի է ըսել, որ անցեալին մէջ կրթականը շատ անտեսուած էր՝ առարկուելով, թէ այս հաստատութիւնը առաւելապէս ապաստանարան է հայ գաղթական մանուկին եւ պատանիին։
Հոս արդար է շեշտել, որ այս տարի, դանիական հաստատութիւնը, աւելի ուշադրութիւն դարձուցած է կրթական գործին, առանց վնասելու ե՛ւ միւսին՝ բան մը, որ կրնար անցեալ տարի եւս գործադրուիլ։
ԱԶԳԱՅԻՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹԻՒՆ
Թեսաղոնիկէ նոր Յունաստանի թեմին կեդրոնն է՝ իր Քաղաքական Ժողովով, իր Դատաստանական Մարմինով եւ իր առաջնորդարանով ու առաջնորդական փոխանորդով։ Նոր Յունաստանի թեմը կապուած է ուղղակի Էջմիածնայ։ Հին Յունաստանի հետ վարչական ոչ մէկ կապ ունի։ Իր հրահանգները ուղղակի Ամենայն Հայոց Հայրապետէն կը ստանայ։
Յունաստանի աշխարհագրական դիրքը թէեւ պատճառ եղած է երկու անջատ թեմերու, սակայն դարձեալ փափաքելի էր, որ բարւոք եւ կանոնաւոր կապ պահեն այս երկու թեմերը իրարու հետ։ Թեսաղոնիկէ ունի նաեւ Թաղ. Խորհուրդ մը՝ իր եկեղեցիով եւ չորս քահանաներով։
ԹԵՍԱՂՈՆԻԿԷԻ ՀԱՅ ԵՐԻՏ. ԵՐԿՍ. ՄԻՈՒԹԻՒՆ
Փոքր-ասիական աղէտէն ետք, Թեսաղոնիկէ հաստատուող հայ երիտասարդներն են, որ ծնունդ կուտան այս երիտասարդաց միութեան, վաւերացնել տալով զայն կառավարութեան, օրինաւոր եւ անարգել գործունէութիւն մը կարենալ ունենալու համար։
Սկզբնական շրջանին այս միութիւնը կը ջանայ օգտակար շարժում մը ստեղծել հայ կեանքին մէջ, որ առանց ատոր մեռած ու նեխած էր, եւ դատապարտուած այդպէս ալ մնալու։
Մինչեւ 1922ի Նոյեմբեր 17, այս միութիւնը առաւել կամ նուազ չափով կը գործէր հայ կեանքին մէջ։
Ասկէ մօտ տարի մը առաջ, երիտասարդներու ստուար խումբի մը ինքնաբուխ շարժումով, այս միութիւնը նոր գործունէութեան մը փափաքն ու ճիգը ի յայտ կը բերէ։ Կը գումարէ ընդհանուր ժողով եւ կ՚ընտրէ իր նոր վարչութիւնը հետեւեալներէ.- Պարոններ Յ. Վարժապետեան՝ ատենապետ, Վ. Բարիկեան, ատենադպիր, Կ. Նէվշէհիրլեան՝ գանձապետ, Ա.Յ. Մակարեան, Ա. Պոյնիկեան, Վ. Մանուշեան եւ Պ. Մորճիկեան՝ անդամներ։
Այս վարչութիւնը գործի կը սկսի։ Կոչերով, դիմումներով, միութեան շուրջ կը հաւաքէ գրեթէ այն բոլոր երիտասարդները, որոնք քիչ թէ շատ հասարակական ջիղ ունին, օժանդակ ունենալով տեղւոյս առեւտրական դասը։
Վարչութիւնը կ՚աշխատի օր առաջ հաւաքատեղի մը ստեղծելու։ Պահ մը ազգ. վարժարանին մէկ սենեակը իբր այդ գործածելէ յետոյ, կը յաջողի գումար մը ձեռք ձգել։ Կը վարձուի ընդարձակ շէնք մը. սկզբնական շրջանին, այս ակումբը մեծ հետաքրքրութիւն կը ստեղծէ իր շուրջը։ Կարծես, թէ Թեսաղոնիկէի ամբողջ հասարակական շարժումներուն առանցքը պիտի ըլլար։
Հոն կը տեղաւորուէին Հ.Մ.Ը.Մ.ի սկաուտներն ու մարզիկները, ոգեւորուած եւ իրենց կարգին իրենց շուրջը ոգեւորութիւն ստեղծելով։ Հ.Մ.Ը.Մ.ն էր կարծես, որ Երիտասրդաց Միութեան կողքին, անոր փայլն ու անունը բարձրացնելու կոչումն ունէր։
Ակումբի բացումը կը զուգադիպի ամրան եղանակին, բան մը՝ որ ճակատագրական ազդեցութիւն պիտի ունենար անոր կեանքի վրայ։ Ասոր վրայ պէտք է աւելցնել վարչութեան մեծ գործով մը սկսելու վնասակար փութկոտութիւնը, ինչպէս նաեւ՝ ակումբին մի քիչ հեռաւորութիւնը։
Այս պատճառներով ակումբը երկրորդ վեցամսեային կը գոցէ իր դռները եւ դարձեալ ազգ. վարժարանի մէկ յարկը կը փոխադրուի։
Այսպէս կամ այնպէս, առաջին վարչութիւնը, պարբերական մասնակի փոփոխութիւններով գործը կը բերէ մինչեւ վերջին ամիսը, երբ ընդհանուր ժողովին մէջ կ’ընտրուի նոր վարչութիւնը հետեւեալ անձերէն.- Պարոններ Ա.Յ. Մակարեան՝ ատենապետ, Թ. Աւետիսեան՝ ատենադպիր, Յ. Զաքարեան՝ գանձապահ, Խաչիկ Սբարդալեան, Լ. Էսկիճեան, Խ. Խանճեան եւ Գ. Թարթալեան՝ անդամներ։
Անկասկած, ոեւէ գիտակից վարչութեան համար ոճիր պիտի ըլլար երիտասարդական գեղեցիկ միութիւն մը սպաննել եւ մեռելաթաղի տխուր դերը կատարել։
Նորընտիր վարչութիւնը, գնահատելով երիտասարդական միութիւններու պէտքը, ջանադիր է՝ բոլոր վաւերացուած եւ ճանչուած միութիւններուն միջեւ համագործակցութիւն մը ստեղծելով՝ գործի սկսելու։
Երբ Երիտասարդաց Միութեան մասին կը խօսինք, մեծ անիրաւութիւն պիտի ըլլար՝ մասնաւորապէս չյիշատակել միութեան ատենապետ պրն. Յ. Վարժապետեանի անունը եւ չգնահատել անոր ցարդ ցոյց տուած անսպառ կորովն ու ջանքը, Միութեան օգտին ու բարգաւաճման համար։
Հ.Մ.Ը.Մ.Ը՝ ԹԵՍԱՂՈՆԻԿԷԻ ՄԷՋ
Թեսաղոնիկէի հին գաղութին մէջ, մարմնակրթական կազմակերպուած շարժում եղած չէ երբեք. Փոքր Ասիոյ աղէտէն ետք, հասնող գաղթականները հազիւ թէ քիչ մը իրենց վէրքէրը կը կապեն, արդէն իսկ ծայր կուտայ մարմնակրթական շարժում մը եւս բնազդօրէն, իբրեւ անհրաժեշտ զբաղումը մեր պատանի եւ երիտասարդ սերունդին։
Այդ շարժումը սակայն կ’ըլլայ անկազմակերպ եւ սահմանափակ, առանց ժողովրդական խաւերու լայն ուշադրութեան եւ համակրութեան առարկայ ըլլալու, նկատի ունենալով նախ՝ նախաձեռնողներու թոյլ վերաբերումը, եւ յետոյ՝ կարգ մը երիտասարդներու անկարգապահ ոգին։ Ասիկա իր անխուսափելի հետեւանքը կ’ունենայ՝ քայքայում եւ վախճան՝ արդէն իսկ մարմնակրթական վտիտ շարժումին։
Առաջին անգամ 1925 Նոյեմբեր 5ին է, որ սկիզբ կ՚առնէ Հ.Մ.Ը.Միութեան շարժումը։ Տեղական մամուլին մէջ կոչեր եւ յօդուածներ կը տեղան՝ այս շարժման շուրջ, համակրանքի մեծ հոսանք մը արթնցնելով։
Կը սկսին մարզանքի փորձեր եւ խաղեր։ Չկար սակայն ո՛չ մէկ գոյք, ո՛չ մէկ սանթիմ։ Միութիւնը թէեւ ընտրեց իր առաջին վարչութիւնը, սակայն, ան ոչ մէկ բան կրցաւ ընել։ Չկար նաեւ հաւաքավայր մը, ուր պատանիները հաւաքուէին, դասախօսութիւններ սարքէին։
Պատանիները, սակայն, հետզհետէ կը ստուարացնէին միութեան շարքերը։ Անոնց քով նաեւ համակիրներու խոշոր թիւ մը կ՚աւելնար։
Պատանիներու այս եռանդը պատճառ կ’ըլլար, որ նախապէս գոյութիւն ունեցող Երիտ. Միութիւնը իր ընդհանուր ժողովը գումարէ եւ ասպարէզ նետուի։
Այս միութիւնն ալ կը տառապէր հաւաքատեղիի ցաւով։
Վերջապէս ազգ. վարժարանի մէկ սենեակը, գիշերէ գիշեր եւ Կիրակի օրերու համար, կը վերածուի հաւաքատեղիի կամ առժամեայ ակումբի, ուր կ՚այցելեն նաեւ մարմնակրթականի անդամները։ Այս հաւաքատեղին իր բարերար արդիւնքը կ’ունենայ Հ.Մ.Ը.Մ.ի համար։
Աւելի վերջը, երբ Երիտ. Երկս. Միութիւնը իր սեփական շէնքը կ՚ունենար, սենեակ մըն ալ Հ.Մ.Ը.Մ.ին կը յատկացնէր։
Շէնքի հարցը լուծուած էր, կը մնար հագուստի եւ այլ գոյքերու խնդիրը։ Առաջին վարչութեան յաջորդած էր երկրորդ վարչութիւն մը, որ իր առաջին գործն ըրաւ սկաուտները հագուեցնելու խնդիրը։
Վարչութիւնը կը բաղկանար հետեւեալներէ.- Պարոններ Ա.Յ. Մակարեան, տոքթ. Յ. Պալեան, Վ. Մանուշեան, Լ. Էսկիճեան, օժանդակ անդամ ունենալով՝ պարոններ Օշին Քիւչիւքեան եւ Ահարոնեան։
Այս վարչութիւնն է, որ «հագուստի ֆոնտ» մը կը բանայ եւ բաւական կլորիկ գումար մը ձեռք ձգելով սկաուտները կը հագուեցնէ։
Ասոր կը յաջորդէ Հ.Մ.Ը.Մ.ի սկաուտական բաժինին վաւերացումը՝ Պետ. սկաուտական կեդրոնէն, առանց որուն կարելի չպիտի ըլլար գործել, նկատի ունենալով Թրակիոյ եւ Մակեդոնիոյ աշխարհագրական դիրքը, եւ այդ մասին գոյութիւն ունեցող հրահանգները։
Պետ. Սկաուտական Կեդրոնը սիրով ընդառաջ կ’երթայ միութեան առաջարկին եւ, անհրաժեշտ վաւերացումը տալէ ետք, ընդհ. պատասխանատու եւ խմբապետ կը նշանակէ այդ տողերը ստորագրողը։
Հայ սկաուտները կը մասնակցին, պաշտօնապէս, Աթէնքի սկաուտական մրցումներուն, Մակեդոնիոյ սկաուտական կեդրոնին հրաւէրով։ Յետոյ կ՚ունենանք շարք մը ֆութպոլի եւ վոլի-պոլի մրցումներ՝ Պետ. Սկաուտական խումբերու հետ։
Երկրորդ Վարչութեան կը յաջորդէ երրորդը՝ յանձին պարոններ Արամ Ֆրանեանի. տոքթ. Յ. Պալեանի, Արամ Պուլուտեանի, Լ. Էսկիճեանի եւ Վահրամ Արշաւիրի։
Երիտ. Երկս. Միութեան Ակումբին փակումով՝ Հ.Մ.Ը.Մ.ը եւս կը զրկուի կեդրոնատեղիէ. սակայն ասիկա շուտով կը փարատի, եւ ազգ. մարմինը մանկապարտէզը կը տրամադրէ սկաուտներուն եւ Հ.Մ.Ը.Մ.ին։ Այս հաւաքատեղիին մէջ կը շարունակուին դասախօսութիւնները։
Թեսաղոնիկէի Հ.Մ.Ը.Մ.ը անկախ է այժմ։ Հ.Մ.Ը.Մ.ի պալքաններու առժամեայ Կեդր. Վարչութեան մէկ հրաւէրը՝ ի մասին դէպի ընդհ. կեդրոն մը ընթանալու հարցին, համակրանքով ծափահարուած է, մնալով հանդերձ առժամապէս անկախ։
ՀԱՅ ԿԱՐՄԻՐ ԽԱՉ
Կարիքն ու աղէտներն են, որ յաճախ կը մղեն մարդկութիւնը գերագոյն զոհողութիւններու եւ օգտանուէր կազմակերպութիւններու։
Թեսաղոնիկէի Հ. Կ. Խաչն ալ ծնունդ առեր է փոքր-ասիական աղէտէն ետք, 1923ի Յունիս 10ին, երբ գաղթականութեան հոծ բազմութիւն մը, այս մեծ ոստանին մէջ, իր սրտաճմլիկ թշուառութիւնը կը պտտցնէր։
Այս կազմակերպութեան շուրջ կը բոլորուին տեղւոյս հայ տիկիններու ընտրանին, կարգ մը բժիշկներու գործակցութիւնով.- Ահա՛ Հ. Կ. Խաչի առաջին վարչութիւնը.- Տիկին Մէյրի Մինասեան՝ ատենապետուհի, տիկ. Շամտանճեան՝ գանձապահ, տիկիններ Կիւմիւշեան, Մենծիկեան, Մալեան, Խաչերեան, օր. Փանոսեան եւ բժիշկներ Օհանեան՝ ատենադպիր, Պալեան, Գալէնտէրեան, Աբրահամեան՝ անդամներ։
Այս վարչութիւնը կ’ունենայ բաւական արդիւնաւոր գործունէութիւն մը, թէ՛ նիւթական եւ թէ բարոյական գետնի վրայ։
Այս նիւթական գործառնութիւնը կը հասնի մինչեւ 65 հազար տրախմիի, որուն մօտ 25 հազարովը ընդարձակ հող մը կը գնուի Հ. Կ. Խաչի անունով։
Հ. Կ. Խաչը կ՚ունենայ իր յատուկ բժիշկը՝ յանձին բժիշկ Յ. Գալէնտէրեանին եւ իր դեղագործը՝ յանձին դեղագործ Ղ. Հրանդ Դարպասեանին, որոնք թէ՛ յատուկ դարմանատան մէջ եւ թէ գաղթակայաններու աղիտահար հայ խլեակներուն օգնութեան կը հասնին բժշկական դարմանումներով։
Այս վարչութեան կը յաջորդեն ուիշներ, որոնք գործը կը տանին առաւել կամ նուազ արդիւնաւոր կերպով։
Բժշկական սպասարկութիւնը, ժամանակ մը, կը ստանձնէ տեղւոյս բժիշկներէն անձնուէրներու փաղանգ մը բոլորովին ձրի։ Կ՚արժէ տալ այդ անձնուէր բժիշկներուն անունները.- Բժիշկներ Կ. Խաչերեան, Յ. Պալեան, Յ. Ղապիկեան, Տ. Մալաքեան, Յ. Գալէնտէրեան, Ա. Աբրահամեան եւ Բ. Վարժապետեան։
Հայ գաղթականներու ձրի դարմանումի գործը բաւական ատեն այս կերպով տարուելէ ետք, երբ Կարմիր Խաչի պիւտճէն կը բարելաւուի, դարձեալ դարմանատունը մնայուն բժիշկ մը կը կարգուի՝ յանձին բժիշկ Յ. Պալեանի, եւ դեղագործ մը՝ յանձին՝ Պ. Հրանդ Դարպասեանի, վճարելով գրեթէ ճամբու ծախք մը միայն։
Կ. Խաչը ցարդ արտաքին ո՛չ մէկ օգնութիւն չէ ստացեր։ Իր պիւտճէն հայթայթուեր է՝ անդամավճարներով եւ տարեկան ընդհ. քօքարտաբաշխութիւնով։
Հոս յիշենք, որ իբր պետութենէն վաւերացուած բարենպատակ կազմակերպութիւն մը, տարին մէկ անգամ իրաւունք ունի ընդհանուր քօքարտաբաշխութիւն կատարելու Թեսաղոնիկէի մէջ։ Ասիկա եղած է գրեթէ իր հասոյթին գլխաւոր աղբիւրը։
Հայ Կարմիր Խաչը մինչեւ այսօր մօտաւորապէս 10 հազար աղքատներ դարմանած է։
Իսկ այսօր կը դարմանէ մօտ 300-400 հիւանդներ, առանց ազգի խտրութեան։ Դեղը կը հայթայթուի թաղապետական դարմանատունէն՝ միշտ ձրի։ Ծանր հիւանդները Պետ. Հիւանդանոցներու մէջ կը դարմանուին։
Հայ գաղթականութիւնը այս մասին եւս ունի իր երախտիքի հարկը՝ հելլէն ազգին եւ պետութեան։
Ահա՛ Կ. Խաչի այժմու Վարչութիւնը.-
Կ. Գազանճեան, տոքթ. Յ. Պալեան, տիկ. Ս. Մակարեան, տիկ. Թէհլէրեան։ Օր. Մալաքեան, օր. Գլճեան, պարոններ Ա. Թէհլէրեան, Կ. Նէվշէհիրեան եւ Յ. Մութաֆեան։
Կ. Խաչը կարօտ գաղթականներուն դրամական օժանդակութիւն եւս կ՚ընէ։
Հ.Բ.Ը.ՄԻՈՒԹԵԱՆ ԹԵՍԱՂՈՆԻԿԷԻ ՄԱՍՆԱՃԻՒՂ
Տեղւոյս մէջ գոյութիւն ունի Հ.Բ.Ը.Միութեան մասնաճիւղ մը՝ ատենապետութեամբ տոքթ. Գ. Ասլանեանի։ Տեղւոյս կարգ մը առեւտրականներ կը սատարեն այս կազմակերպութեան՝ իրենց նիւթական եւ բարոյական օժանդակութիւնով։
Այս մասնաճիւղը անցեալին մէջ ունեցած է մանկանց դարմանատուն մը՝ տոքթ. Կ. Խաչերեանի ղեկավարութեամբ, որ յետոյ փակուած է։
Անցեալ տարի այս մասնաճիւղը կը պահէր նաեւ 15-20 հոգինոց որբանոց մը, Խարիլաոսի մէջ։ Այս որբանոցն ալ, կարգ մը որբերուն ցրուելուն պատճառով, փակուեցաւ եւ մնացած քանի մը որբերն ալ Պէյրութի Բարեգործականի որբանոցը փոխադրուեցան։
Բարեգործականը հինէն ի վեր տեղւոյս մէջ բացեր է նաեւ աղջկանց ձեռագործի արհեստանոց մը։ Այսօր ալ, արհեստանոցը կայ եկեղեցւոյ մէկ պահարանին մէջ, սակայն աղջիկներու սահմանափակ թիւով եւ ղեկավարութեամբ օր. Շուշանիկ Բարիկեանի։
Աղջիկները կը բանին զանազան ձեռագործներ՝ միութեան հաշւոյն։ Այդ ձեռագործները վիճակահանութեան կը դրուին, ի նպաստ Բարեգործականի։
Տիկիններ տոքթ. Գ. Ասլանեան, Շամտանճեան եւ Արիստակէսեան՝ արհեստանոցի վերին հսկիչներն են։