Սիրելի ներկաներ,
Նախ կը շնորհաւորենք բոլոր մամաները այսօրուան տօնին՝ Մայրերու Օրուան առիթով: Կը շնորհաւորենք նաեւ մեզմէ ամէն մէկս, որովհետեւ բոլորիս համար եւ բոլորիս կեանքին մէջ օրհնութիւն է մօր շունչը եւ անգին գանձ՝ մայրական սիրոյ ջերմութիւնը, գուրգուրանքի արտայայտութիւնները, մօր մեզի ջամբած դաստիարակութիւնը:
Ինչ ազգի ու ցեղի ալ պատկանին անոնք, աշխարհի բոլոր մայրերուն ապրումները, զգացումներն ու տենչերը, անձկութիւններն ու մղձաւանջները եւ ուրախութիւնները իրարմէ չեն տարբերիր երբե՚ք: Այն, ինչ որ կը զանազանէ զիրենք, մայրական օրօրին հետ զաւակին փոխանցուող ազգի իւրայատկութիւնն է, մշակութային եւ բարոյական ժառանգութիւնն է, մայրենի լեզուն ու ազգային ինքնութիւնն են: Մօր մեծ առաքելութիւնը խորիմաստ ձեւով կը հասկցուի ֆրանսացի մտաւորական Պոսիւէի ճշմարիտ խօսքով, թէ՝ «Մայրը, որ իր երեխան գրկին առած կ՛օրօրէ, խորքին մէջ տիեզերքն է, որ իր ձեռքերուն առած կ՚օրօրէ»:
Հայ մայրը յաճախ արժանացած է յատուկ գովքի, որովհետեւ մեր ժողովուրդի հաւաքական ու աւանդական մտածողութեան մէջ ան եղած է ընտանիքին սիւնը եւ միաժամանակ՝ սերունդին դաստիարակը: Եւ իսկապէս, հայոց պատմութեան ճակատագրական պահերուն, նոյնիսկ ամէնէն դաժան պայմաններու մէջ, Մեծ Եղեռնի ահռելի օրերուն եւ յաջորդող տարիներուն, ան կրցաւ բարձր պահել ու պահպանել հայու հպարտութիւնը, արժանապատուութիւնը, ջանաց իր զաւակներուն ու թոռներուն սորվեցնել ազգային լեզուն ու զանոնք կրթել այն արժէքներով, որոնք մարդը կը դարձնեն պատուախնդի՚ր, պարկե՚շտ, հաւաքականին ծառայող, հայրենասէ՚ր:
Հայ Կապոյտ Խաչը, իբրեւ կնոջական կազմակերպութիւն, իր առաքելութեամբն ու նպատակներով, իր մշակած ծրագիրներով ինքզինք դրած է մայրական դերակատարութեան մէջ, գործած է ու կը գործէ իբրեւ հոգածու մայր՝ ազգային ու հաւաքական մեր կեանքին մէջ: Ահա նաեւ թէ ինչո՛ւ միշտ կը յիշատակէ ու կը տօնակատարէ այս օրը ամէն տարի: Կը պատուէ հայ մայրը, որովհետեւ ինչ-ինչ կացութիւններու մէջ ալ որ գտնուի, ան կ՚առաջնորդուի ազգային արժէքներու զգացողութեամբ ու ատկէ բխող հպարտութիւնը կը փորձէ ներշնչել նորերուն, նորեկներուն:
Հեռաւոր անցեալը վկայակոչելու պէտք չկայ ասոր համար: Հազիւ 25 տարի առաջ, երբ Շուշին կ՛ազատագրուէր Մայիսի այս օրերուն, ինչպէս եւ ներկայիս, ազատ Արցախի եւ Հայաստանի սահմանին վրայ հայրենիք պաշտպանելու կանգնած զինուորին թիկունքը ամուր պահողը, մի՛ կասկածիք, զինուորին մօր յորդորն է: Դեռ մէկ տարի առաջ էր, Ապրիլի քառօրեայ պատերազմին, համացանցի ընձեռած դիւրիւթիւններուն շնորհիւ հետեւեցանք մենք, թէ ինչպէ՛ս առաջնագիծ ղրկուած երիտասարդներու մայրերը իրենց յուզումը խեղդելով եւ արցունքը կուլ տալով զիրար կը մխիթարէին, զիրար կը քաջալերէին եւ կը յայտարարէին, թէ (իրենց սեփական խօսքը կը կրկնեմ)՝ «այսօր մենք լացող մայրերու պէտք չունինք, հայ զինուորը զինուոր մամա պիտի ունենայ իր կողքին…»:
Բոլորովին ա՛յլ պարագաներու մէջ, բայց նո՚յն ուժգնութեամբ, այդ ըսուածին վկան է նաեւ այսօրուան մեր պատուոյ հիւրը՝ տիկին Ֆէթհիէ Չեթինը, որուն մեծ մայրը իր կենդանութեան, տանջալից լռութեան մէջ, իր հոգիին մէկ անկիւնը տարիներով սրբութեան պէս պահած է հայկական զգացողութիւնը, հայ ըլլալու հպարտութիւնը, որ չտեսնուող, բայց անքակտելի կապով պահած է զինք ի՚ր իսկ ինքնութեան եւ անցեալին հետ: Իր անցեալն ու կորած ընտանիքը վերագտնելու յոյսը զինք մղած է իր սրբազան գաղտնիքը խոստովանելու իր թոռնուհիին: Ան բացայայտած է, թէ իր իսկական անունը Սեհեր չէ, թէ ինք հա՚յ է, Կատարեան ընտանիքի դու՚ստրը եւ կնքուած է Հրանոյշ անունով…:
Այս տարի Հայ Կապոյտ Խաչը իւրայատուկ իմաստ ու բովանդակութիւն կու տայ Մայրերու Օրուան՝ այս երեկոն ձօնելով այն բոլոր հայ աղջիկներուն ու կիներուն, որոնք Մեծ Եղեռնի օրերուն ցեղասպանին կողմէ առեւանգուեցան, բռնի կրօնափոխ եղան, իրենց սիրելիներէն բաժնուեցան, իրենց անունները պարտադրաբար փոխուած ու թրքացած տեսան, բռնի ամուսնացան: Դարձան մայրեր ու հակառակ ընտանիքի մէջ ըլլալնուն՝ կեանք մը ամբողջ ապրեցան տառապալի առանձնութեան մէջ, լռութեամբ տոկացին ծանր մղձաւանջի ու ամէն տեսակ ճնշումի, բայց երբեք չխզեցին կապը իրենց ազգային ինքնութեան հետ: Աներեւակայելիօրէն շատ են անոնք: Մնացին պատմութեան շուքին՝ տասնեակ տարիներ: Այսուհանդերձ… հայու ինքութիւնն ու հպարտութիւնը պահեցին ու պահպանեցին իրենց հոգիներուն մէջ:
Անոնք երբեք «օրօր, օրօր իմ բալիկ», մեր հրաշալի օրօրը չկրցան երգել իրենց հոգեհատորներուն, մայրենի լեզուով չկրցան փայփայել կամ յանդիմանել զանոնք, բայց գտան ձեւեր՝ այդ չերգուած օրօրները լսեցնելու, չարտօնուած աւանդները փոխանցելու: Ոմանք հայկական մեղեդիներ գաղտուկ մրմռալով, ուրիշներ՝ Զատիկի զուգադիպող աւանդական գաթա-չէօրէկ պատրաստելով եւ բաժնելով, իսկ աւելի յանդուգն ու քաջ մեծ մայրերը՝ ճշմարտութիւնը ի վերջոյ բացայայտելով:
Լուռ ու մունջ, դաւադրաբար զոհի վիճակով ապրելու անոնց ճակատագիրը արգելք չեղաւ սակայն, որ մայրական հոգիին մէջ վառ մնացած կայծը վարակէ նաեւ թոռնիկներու հոգիները, տարիներու ընթացքին բոց դառնայ անիկա ու բռնկի ահա:
Գիտէ՚ք, յունական ժողովրդային իմաստուն ասացուածք մը կայ՝ «Զաւկիս զաւակը երկու անգամ զաւակս է»: Փաստօրէն այդ կապը այնքան ուժգին է, որ զաւակներուն պահած տարիներու քար լռութենէն ետք, թոռներու սերունդն է, որ այսօր քանդած է լռութեան այդ պատը եւ 100 տարի անց կը պահանջէ արդարութիւն՝ մեծ մայրերու հաշւոյն:
Եկէք այսօր լսենք այդ տանջուած ու անիրաւուած հայ մայրերու թոռներուն ձայնը:
***
Ֆէթհիէ Չէթին ծնած է արեւելեան Թուրքիոյ Մատէն գիւղաքաղաքը: Աւարտած է Անգարայի համալսարանի իրաւաբանական ճիւղը։ Համալսարանական ուսման զուգահեռ աշխատած է իբրեւ ուսուցչուհի:
1980ին, Թուրքիոյ զինուորական պետական հարուածէն ետք, ձերբակալուած է եւ երեք տարի բանտարկուած, թրքական օրէնսգրութեան մէջ ծանօթ թիւ 141 յօդուածին պատճառով, որ այժմ այլեւս վերցուած է:
Ան իր մասնագիտութեամբ յանձնառու եղած է պայքարելու մարդկային իրաւունքներու եւ խօսքի ու կարծիքի ազատութեան համար: Եղած է Պոլիսի Իրաւաբաններու Միութեան Մարդկային իրաւունքներու պաշտպանութեան Գործադիր Մարմնի անդամ եւ Փոքրամասնութիւններու իրաւունքներու պաշտպանութեան Աշխատանքային խմբի խօսնակը։
Դպրոցական դասագիրքերու մէջ ցեղապաշտական խտրականութեան արտայայտութիւններու դէմ պայքարի նախաձեռնողներէն է, պայքար՝ որ արծարծուած է Ուսուցիչներու Միութեան եւ Մարդկային Իրաւանց Կազմակերպութեան կողմէ «Պատմութիւն՝ Խաղաղութեան համար» խորագիրով:
Հեղինակ է երկու գիրքերու, որոնք կ՛ընդգրկեն բռնի թրքացած, իսլամացած հայերու նիւթը: Իր առաջին գիրքը՝ «Anneannem» (Մեծ Մայրս), հրատարակուած է 2004ին, թարգմանուած է տասնեւմէկ լեզուներու եւ վայելած է լայն ընդունելութիւն հանրութեան կողմէ: Երկրորդ գիրքը՝ «Թոռները», որ գրած է Այշէ Կիւլ Ալթնայի հետ միասին, կը ներկայացնէ 25 թոռներու վկայութիւնները եւ հրատարակուած է 2009ին:
2011ին պարգեւատրուեցաւ Բատովայի Առաքինութեան-Արդարասիրութեան մրցանակով եւ իր անունը արձանագրուեցաւ «աշխարհի առաքինի- արդարասէր մարդոց» Բատովայի պարտէզին մէջ, ուր կը յիշատակուին ցեղասպանութիւններու դէմ պայքարող անձնաւորութիւնները:
2015ին պարգեւատրուեցաւ Ամերիկայի Հայ Դատի Յանձնախումբին կողմէ «Ազատութեան մրցանակ»ով, եւ Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակի Ոգեկոչման Մարմինին կողմէ՝ Կիլիկիոյ Կաթողիկոս Արամ Ա. Վեհափառի ձեռամբ «Հերոս մրցանակ»ով:
Հրանդ Տինքի սպանութենէն ասդին Ֆէթհիէ Չէթին Տինքի ընտանիքին եւ «Ակօս» թերթի փաստաբանն է։ 2013ին հրատարակուեցաւ անոր «Կ՚ամչնամ. Հրանդ Տինքի ոճիրին դատը» գիրքը:
Այժմ՝ խօսքը կու տանք իրեն:
Տիկին Չէթին պիտի խօսի թրքերէն լեզուով: Իր խօսքը պիտի թարգմանէ Հրանդ Տինք հաստատութեան գործավար-քարտուղար տիկին Հերմինէ Սայեան, որուն կը յայտնենք մեր ջերմ շնորհակալութիւնը:
