Էմիլ Արթին (Արթինեան, 1898-1962)

Էմիլ Արթին (Արթինեան, 1898-1962). Ու­սո­ղա­կան գի­տու­թեանց, յատ­կա­պէս հան­րա­հա­շի­ւի աշ­խար­հահռ­չակ գիտ­նա­կա­նը Ն.

0
1237

­Հայ գի­տա­կան մտքի ար­ժա­նա­ւոր ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րէն եւ գի­տա­կան աշ­խար­հէն ներս մի­ջազ­գա­յին հե­ղի­նա­կու­թիւն նո­ւա­ճած մեծ դէմ­քե­րէն է Է­միլ Ար­թին, ո­րու մա­հո­ւան 55րդ ­տա­րե­լի­ցը կը լրա­նայ այ­սօր՝ ­Դեկ­տեմ­բեր 20ին։
Ու­սո­ղա­կան գի­տու­թեանց (­Մա­թե­մա­թի­քա) ու յատ­կա­պէս ­Հան­րա­հա­շի­ւի (Algebra) մէջ իր կա­տա­րած յայտ­նա­գոր­ծում­նե­րով եւ հաս­տա­տած տա­րա­զում­նե­րով՝ Է­միլ Ար­թի­նեան կը նկա­տո­ւի 20րդ ­դա­րու կա­րե­ւո­րա­գոյն գիտ­նա­կան­նե­րէն մէ­կը, ո­րուն նո­ւի­րո­ւած ար­ժե­ւոր­ման իր է­ջով՝ հե­ղի­նա­կա­ւոր Topfamousbiography կայ­քէ­ջը ան­վա­րան կը վկա­յէ.-
«Է­միլ Ար­թին դա­րաշր­ջա­նի ա­ռաջ­նոր­դող հան­րա­հա­շո­ւա­գէտ­նե­րէն մէկն էր, որ շատ ա­ւե­լի մեծ ազ­դե­ցու­թիւն ու­նե­ցաւ քան կա­րե­լի է են­թադ­րել՝ հիմ­նո­ւե­լով մէկ հա­տո­րեայ իր դա­սա­խօ­սու­թեանց եւ զե­կոյց­նե­րու ­Հա­ւա­քա­ծո­յին վրայ (խմբագ­րո­ւած իր ու­սա­նող­նե­րուն՝ ­Սերժ ­Լէն­կի եւ ­Ճոն ­Թէյ­թի կող­մէ)։ Է­միլ Ար­թին կա­րե­ւոր յայտ­նա­գոր­ծող մըն էր Galois Theoryի, ինչ­պէս եւ Class Ring Theoryի մէջ կի­րար­կո­ւած Group Cohomology Approachին — թո­ւե­լու հա­մար միայն եր­կու գլխա­ւոր գի­տա­տե­սա­կան բնա­գա­ւառ­նե­րը, ուր իր տա­րա­զում­նե­րը կար­գա­չափ (standard) դար­ձան»։
­Գի­տա­կան աշ­խար­հի հե­ղի­նա­կա­ւոր աղ­բիւր­նե­րուն հա­մա­ձայն՝ Է­միլ Ար­թին կը հա­մա­րո­ւի ­Ժա­մա­նա­կա­կից ­Հան­րա­հա­շո­ւի հիմ­նա­դի­րը՝ Էմ­մի ­Նոյ­թը­րի (Emmy Noether) հետ միա­սին։
Է­միլ Ար­թին (գեր­մա­նե­րէն՝ Emil Artin) ծնած է 3 ­Մարտ 1898ին, ­Վիեն­նա, որ այդ ժա­մա­նակ մայ­րա­քա­ղաքն էր Աւստ­րօ-­Հուն­գար ­Կայս­րու­թեան։ ­Հօր ա­նունն ալ Է­միլ էր, որ ա­րո­ւես­տի գոր­ծե­րու վա­ճա­ռա­կան մըն էր։ Իսկ մայ­րը՝ Էմ­մա ­Լաու­րա-Ար­թի­նը, օ­փե­րա­յին երգ­չու­հի էր: Ար­թի­նի որդ­ւոյն՝ ­Մայ­քը­լի հաս­տա­տու­մով, «Ար­թին»ը հայ­կա­կան Ար­թի­նեան ազ­գա­նու­նի կրճատ տար­բե­րակն է։ Դժ­բախ­տա­բար կեն­սագ­րա­կան տո­ւեալ­նե­րը ժլատ են աշ­խար­հահռ­չակ այս հա­յազ­գի մեծ գիտ­նա­կա­նին եւ ա­նոր ըն­տա­նի­քին ազ­գա­յին կեն­սա­գոր­ծու­նէու­թեան մա­սին։
Է­միլ միայն ութ տա­րե­կան էր, երբ մա­հա­ցաւ հայ­րը: 1907ին մայ­րը վե­րա­մուս­նա­ցաւ ­Ռայ­խեն­պերկ քա­ղա­քէն (ներ­կա­յիս ­Չե­խիա­յի ­Լի­պե­րէց քա­ղա­քը) գեր­մա­նա­խօս յա­ջո­ղակ գոր­ծա­րար ­Ռու­տոլֆ ­Հուպ­նէ­րի հետ: Ս­կիզ­բը մէկ տա­րի մա­նուկ Է­մի­լը ու­ղար­կո­ւե­ցաւ Աւստ­րիա­յի սահ­մա­նին մօտ՝ հա­րա­ւա­յին ­Չե­խոս­լո­վա­քիա գտնո­ւող փոք­րիկ Սթ­րոպ­նից քա­ղա­քի դպրո­ցը, ուր ա­շա­կեր­տած ժա­մա­նակ ապ­րե­ցաւ տու­նէն հե­ռու, տե­ղա­կան ա­գա­րա­կի մը մէջ։ ­Տա­րի մը ետք ան վե­րա­դար­ձաւ ­Ռայ­խեն­պերկ, ուր նա­խակրթա­կան ու­սու­մը շա­րու­նա­կեց մին­չեւ 1916 թո­ւա­կա­նը, երբ ըն­դու­նո­ւե­ցաւ ­Վիեն­նա­յի հա­մալ­սա­րա­նը՝ մաս­նա­գի­տա­նա­լու հա­մար մա­թե­մա­թի­քա­յի մէջ։ ­Գե­րա­զանց ար­դիւն­քով ու­սու­մը ա­ւար­տե­լէ ետք, Է­միլ հաս­տա­տո­ւե­ցաւ ­Համ­պուրկ՝ ­Գեր­մա­նիա, ուր դա­սա­խօ­սեց եւ գի­տա­կան իր պրպտում­նե­րը յա­ռաջ տա­րաւ մին­չեւ 1937 թո­ւա­կա­նը, երբ նա­ցիա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը սկսան հա­լա­ծան­քի են­թար­կել սե­մա­կան ծա­գում ու­նե­ցող քա­ղա­քա­ցի­նե­րը։ Է­միլ 1932ին ա­մուս­նա­ցած էր ­Ռու­սաս­տան ծնած հրէու­հիի մը՝ ­Նա­թա­շա ­Ժաս­նիի (Natascha Jasny) հետ։ ­Նա­ցիա­կան հե­տապն­դում­նե­րէ խոյս տա­լով՝ Է­միլ Ար­թին 1937ին ա­պաս­տա­նե­ցաւ Մ. ­Նա­հանգ­ներ եւ շու­տով ստա­ցաւ ա­մե­րի­կեան քա­ղա­քա­ցիու­թիւն։
1938ին դա­սա­խօ­սա­կան պաշ­տօ­նի կո­չո­ւե­ցաւ Ին­տիա­նա­յի, իսկ 1946ին Փ­րինս­թը­նի հա­մալ­սա­րան­նե­րուն մէջ։ Մ. ­Նա­հանգ­նե­րու մէջ քսա­նա­մեայ իր պաշ­տօ­նա­վա­րու­թեան շրջա­նին էր, որ Է­միլ Ար­թին կա­տա­րեց իր յայտ­նա­գոր­ծում­նե­րը եւ մշա­կեց իր տե­սու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք հան­րա­հա­շո­ւի բնա­գա­ւա­ռին մէջ մեծ հե­ղի­նա­կու­թիւն ա­պա­հո­վե­ցին ի­րեն։
1958ին Է­միլ Ար­թի­նեան վե­րա­դար­ձաւ ­Համ­պուրկ, ուր շա­րու­նա­կեց գի­տա­կան իր հե­տա­զօ­տու­թիւն­ներն ու դա­սա­խօ­սա­կան աշ­խա­տան­քը մին­չեւ 20 ­Դեկ­տեմ­բեր 1962ի իր վախ­ճա­նը։
­Գի­տա­կան աշ­խար­հը մին­չեւ այ­սօր կ­’ա­ռաջ­նոր­դո­ւի ­Հան­րա­հա­շո­ւի բնա­գա­ւա­ռին մէջ հա­յազ­գի այս մեծ գիտ­նա­կա­նին մշա­կած տե­սու­թիւն­նե­րով։