Զմիւռնիոյ եւ շրջակայքին նուիրուած գիտաժողով

­Նո­յեմ­բեր 24-25ին, Զ­միւռ­նիոյ (Իզ­միր) «Ատ­նան ­Սայ­կուն» գե­ղա­րուես­տի կեդ­րո­նին մէջ, տե­ղի ու­նե­ցաւ եր­կօ­րեայ գի­տա­ժո­ղով մը՝ «Զ­միւռ­նիոյ եւ շրջա­կայ­քի հա­սա­րա­կա­կան, մշա­կու­թա­յին եւ տնտե­սա­կան փո­փո­խու­թեան հա­րիւր տա­րին, 1850-1950» նիւ­թով:

­Քա­ղո­ւած՝ ­Բագ­րատ Էս­դու­գեա­նի թղթակ­ցու­թե­նէն — «Ա­կօս»

­Մի­ջո­ցառ­ման բաց­ման խօս­քը կա­տա­րեց պատ­մա­բան Այ­հան Աք­թար եւ զե­կոյց ու­նե­ցաւ Էլ­չին ­Մա­ճար:
­Մա­ճար իր զե­կոյ­ցին մէջ յի­շա­տա­կեց յոյն ա­կա­դե­մա­կան ­Վան­կե­լիս ­Քեհ­լի­յո­թի­սի վաս­տա­կը՝ ուղ­ղո­ւած Զ­միւռ­նիոյ պատ­մու­թեան: ­Քեհ­լի­յո­թիս ան­ցեա­լին դա­սա­խօ­սած էր ­Պո­ղա­զի­չի հա­մալսա­րա­նի պատ­մու­թեան բա­ժի­նին մէջ եւ իր վա­ղա­հաս մա­հով մեծ կո­րուստ պատ­ճա­ռած ա­կա­դե­մա­կան շրջա­նակ­նե­րուն:
Այս եր­կու ե­լոյթ­նե­րէն ետք, կա­յա­ցաւ օ­րո­ւան ա­ռա­ջին նիս­տը՝ դար­ձեալ փրոֆ. Աք­թա­րի ժո­ղո­վա­վա­րու­թեամբ: Այս նիս­տին, Է­վան­կե­լիա Աք­լա­տի խօ­սե­ցաւ Ա. ­Հա­մաշ­խար­հա­յին ­Պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րուն Իզ­մի­րի կու­սա­կալ ­Մուս­թա­ֆա ­Ռահ­միի կեան­քին եւ գոր­ծու­նէու­թեան մա­սին: Իսկ ­Ճա­նան ­Պո­լէլ իբ­րեւ նիւթ ու­նե­ցաւ քա­ղա­քի հրեայ հա­մայն­քը եւ ԺԹ. դա­րուն այդ քա­ղա­քը ե­կող սկով­տիա­ցի ա­ւե­տա­րա­նիչ­նե­րու աշ­խա­տանք­նե­րը: Երկ­րորդ նիս­տը կը քննար­կէր տնտե­սա­կան եւ հա­սա­րա­կա­կան փո­փո­խու­թիւն­նե­րը: ­Հա­րիս Էք­զեր­ցօղ­լո­ւի ժո­ղո­վա­վա­րու­թեամբ կա­յա­ցած սոյն նիս­տին, Այ­չա Ա­քար­չա­յի, ­Նուր­հան ­Տա­ւու­թեա­նի եւ ­Սե­զին ­Փո­լա­թի միա­ցեալ ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը ներ­կա­յա­ցուց Ա­քար­չայ՝ «­Կայս­րու­թե­նէն ­Հան­րա­պե­տու­թեան անց­ման մի­ջո­ցին Ե­գէա­կա­նի շրջա­կայ­քի գիւ­ղատն­տե­սա­կան ար­դիւ­նա­բե­րու­թիւ­նը» նիւ­թով:
Էմ­րէ Է­րօլ Իզ­մի­րի մեր­ձա­կայ գա­ւառ­նե­րէն ­Ֆո­քա­յի կեն­սու­նակ ա­ռօ­րեա­յին ա­մա­յա­նա­լու ե­րե­ւոյ­թը, իսկ Է­լի­նոր ­Մո­լա­քալ ­Հան­րա­պե­տու­թեան ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րուն Զ­միւռ­նիոյ ան­հե­տա­ցած քրիս­տո­նեայ ինք­նու­թիւ­նը նկա­րագ­րե­ցին:
­Յետ-մի­ջօ­րէի ա­ռա­ջին նիս­տի ժո­ղո­վա­վարն էր ­Տի­միդ­րիս ­Քա­մու­զիս: Այս նիս­տին, Անտ­րէաս ­Պալ­թաս խօ­սե­ցաւ յոյն ազ­գա­յին գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեան եւ մար­զա­կան կեան­քի առն­չու­թեան մա­սին՝ 1890-1922ին, իսկ Ա­նա­հիտ ­Քար­տա­շեան ներ­կա­յա­ցուց Զ­միւռ­նիոյ հա­յու­թեան օս­մա­նա­կա­նու­թիւ­նը խրա­խու­սե­լու նպա­տա­կով կազ­մա­կեր­պո­ւած տօ­նա­կա­տա­րու­թիւն­նե­րը: Այս նիս­տի վեր­ջին ա­տե­նա­խօսն էր ­Նի­քոս Օր­տու­լի­տիս, որ զե­կու­ցեց յու­նա­կան «էս­թու­տիան­թի­նա» ո­ճի ե­րաժշ­տու­թեան հա­մաշ­խար­հա­յին տա­րած­ման մա­սին:
Օ­րո­ւան վեր­ջին նիս­տը կա­յա­ցաւ «­Նոր հաս­տա­տում­ներ, նոր գա­ղա­փար­ներ» ընդ­հա­նուր խո­րա­գի­րին տակ եւ Էլ­չին ­Մա­ճա­րի ժո­ղո­վա­վա­րու­թեամբ: Այս նիս­տին, Է­սին ­Պերք­թաշ խօ­սե­ցաւ Ի. դա­րու ըն­թաց­քին ­Պաս­մա­նէ թա­ղա­մա­սին կրած փո­փո­խու­թիւն­նե­րուն մա­սին: ­Նի­քո­լա Ու­զու­նօղ­լու Զ­միւռ­նիոյ «Ա­րե­ւել­քէն բարձ­րա­ցող լոյ­սը» հա­մալ­սա­րա­նի ար­խի­ւը ծա­նօ­թա­ցուց, իսկ Անտ­րէա ­Պու­րու­թիս նիւթ ու­նե­ցաւ քա­ղա­քի մի­ջազ­գա­յին դպրոց­նե­րը՝ «­Քաղ­քե­նիու­թիւ­նը կրթել» են­թա­խո­րա­գի­րով:
­Չորս նիս­տե­րու ա­ւար­տին, «Ա­կօս»ի աշ­խա­տա­կից ­Զա­քա­րիա ­Միլ­տա­նօղ­լու հան­դէս ե­կաւ յա­տուկ զե­կոյ­ցով մը՝ ներ­կա­յաց­նե­լով Զ­միւռ­նիոյ հայ մա­մու­լին պատ­մու­թիւ­նը:
­Հա­կա­ռակ ա­նոր, որ ա­ռա­ջի­նը աշ­խա­տան­քա­յին օր էր, բա­նա­խօ­սու­թեան եր­կու օ­րե­րուն ալ սրա­հը ամ­բող­ջու­թեամբ լե­ցուն էր հե­տաքր­քիր զան­գո­ւա­ծով:
­Բո­լո­րին ծա­նօթ է, որ եր­կի­րը ու­նի ար­հես­տա­կան եւ յե­րիւ­րա­ծոյ պատ­մու­թիւն մը, ո­րուն մէջ շատ կա­րե­ւոր տեղ կը գտնեն Իզ­մի­րի ու շրջա­կայ­քի ան­ցու­դար­ձե­րը: ­Դէպ­քե­րը շրջե­լու, ի­մաս­տազր­կե­լու կամ ա­նոնց բո­լո­րո­վին հա­կա­ռակ ի­մաստ­ներ վե­րագ­րե­լու ա­ւան­դոյ­թը ա­ռաս­պել­նե­րով օժ­տած է նաեւ այս քա­ղա­քը:
Ար­դա­րեւ, երկ­րորդ օ­րո­ւան ա­սու­լիս­նե­րու ա­ռա­ջին նիս­տը յատ­կա­ցուած էր Զ­միւռ­նիոյ հրդե­հին: ­Հան­րա­պե­տու­թեան շրջա­նի պաշ­տօ­նա­կան պատ­մու­թեան տե­սու­թիւ­նը յա­րա­տե­ւօ­րէն կը պնդէր, թէ ­Սեպ­տեմ­բեր 9ին, 1922ին, թրքա­կան բա­նա­կը ա­զա­տագ­րած է Զ­միւռ­նիան՝ «ծով թա­փե­լով ար­շա­ւիչ յոյ­նե­րը»: Ա­պա՝ կ­՛ա­ւելցնէ եւս սուտ մը, ըստ ո­րուն՝ յոյ­նե­րը փա­խուս­տի ժա­մա­նակ հրկի­զած են քա­ղա­քը: ­Մինչ­դեռ, պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նա­կագ­րու­թիւ­նը փաս­տա­ցի կեր­պով կը հաս­տա­տէ, թէ ­Յու­նաս­տա­նէն ե­կած զօ­րա­մա­սե­րը քա­ղա­քի ան­կու­մէն եր­կու օր ա­ռաջ ար­դէն հե­ռա­ցած էին ի­րենց նա­ւա­տոր­մով, ի­րենց հետ տա­նե­լով նաեւ քա­ղա­քի կարգ մը մե­ծա­հա­րուստ­նե­րը եւ ա­ւա­գա­նին: Ար­դա­րեւ, թրքա­կան բա­նա­կը Զ­միւռ­նիա ար­շա­ւած ժա­մա­նակ քա­ղա­քին մէջ ոչ մէկ դի­մադ­րու­թիւն կա­յա­ցաւ:
­Սո­ւա­ւի Այ­տը­նի ժո­ղո­վա­վա­րու­թեամբ կա­յա­ցող նիս­տի ա­ռա­ջին զե­կու­ցո­ղը՝ ­Մի­խա­յիլ ­Վար­լաս, վե­րը նշո­ւա­ծը ներ­կա­յա­ցուց՝ ընդգ­ծե­լով մա­նա­ւանդ հրդե­հի ա­ռաս­պե­լը, եւ փաս­տա­ցի տուեալ­նե­րով պար­զեց, թէ հրդե­հը թուրք զի­նո­ւոր­նե­րուն քա­ղաք ար­շա­ւե­լէն ետք տե­ղի ու­նե­ցած է, կան­խե­լու հա­մար յու­նաց հա­ւա­նա­կան վե­րա­դար­ձը:
­Յաս­միկ Գ­րի­գո­րեան այս բա­ժի­նով օ­րա­կար­գի վրայ բե­րաւ շատ կա­րե­ւոր նիւթ մը, որն է՝ Զ­միւռ­նիոյ ա­ղէ­տի շրջա­նին ար­ձա­նագ­րո­ւած հա­ւա­քա­կան անձ­նաս­պա­նու­թեան ե­րե­ւոյթ­նե­րը: Ն­ման ե­րե­ւոյթ ար­դէն ծա­նօթ է հայ ան­հա­տին, քա­նի որ լսած ենք այս բնոյ­թի բազ­մա­թիւ դէպ­քեր, յատ­կա­պէս՝ աք­սո­րի կա­րա­ւան­նե­րը Եփ­րատ գետ անց­նե­լու պա­հուն: Ա­րի ­Շե­քե­րեան եւս ընտ­րած էր ու­շագ­րաւ նիւթ մը, որ կը քննար­կէր զի­նա­դա­դա­րի տա­րի­նե­րուն զար­գա­ցած յոյն եւ հայ բա­րե­կա­մու­թեան ե­րե­ւոյթ­նե­րը: Երկ­րորդ նիս­տը եւս ու­նէր ու­շագ­րաւ խո­րա­գիր մը՝ «Ազ­գայ­նա­կա­նու­թիւն, վե­րա­կեր­տում եւ սե­փա­կա­նու­թիւն»: Ե­րի­տա­սարդ ա­կա­դե­մա­կան ­Մեհ­մետ ­Փո­լա­թե­լի վա­րած այս ժո­ղո­վին, Ալփ Եու­ճել ­Քա­յա եւ Էր­քան ­Սեր­չէ ներ­կա­յա­ցու­ցին 1873-1896 տա­րի­նե­րուն ապ­րո­ւած մեծ ճգնա­ժա­մի օ­րե­րուն Զ­միւռ­նիոյ բա­նո­ւոր դա­սա­կար­գին վի­ճա­կիը: Էմ­րէ Էր­տեմ լքեալ կա­լո­ւած­նե­րու իւ­րաց­ման գոր­ծա­ռոյ­թին մէջ կա­տա­րուած­նե­րը ու­սում­նա­սի­րեց՝ մեկ­նե­լով «­Զի­րաաթ» դրա­մա­տան ազ­դե­րէն: Իւ­միտ ­Քուրթ եւս անդ­րա­դար­ձաւ ապ­րանք­նե­րու յափշ­տակ­ման խնդի­րին եւ այդ առ­թիւ տե­ղի ու­նե­ցած դա­տա­վա­րու­թիւն­նե­րուն: Իսկ ­Թա­լաթ Ու­լու­սոյ «­Սուտ քա­ղա­քին ի­րո­ղու­թիւ­նը» խո­րագ­րեալ զե­կոյ­ցով մի առ մի հրա­պա­րա­կեց պաշ­տօ­նա­կան տե­սու­թեան հիւ­սած կեղ­ծիք­նե­րը:
Էս­րա ­Տա­նա­ճըօղ­լու ­Թա­մու­րի ժո­ղո­վա­վա­րու­թեամբ կա­յա­ցող նիս­տը եւս լե­ցուն էր ու­շագ­րաւ զե­կոյց­նե­րով: Այս նիս­տին Ա­լեք­սանդ­րոս ­Լամբ­րու՝ ե­րի­տա­սար­դու­թիւն, բռնու­թիւն եւ ազ­գայ­նա­կա­նու­թիւն եզ­րե­րուն ներ­քոյ ներ­կա­յա­ցուց 1934ի ամ­րան ա­շա­կեր­տու­թիւ­նը Զ­միւռ­նիոյ փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րուն դէմ գրգռե­լու ե­րե­ւոյթ­նե­րը: ­Յո­վա­նիս ­Գա­րաք­րիս­տոս Իզ­մի­րի եւ շրջա­կայ­քի յոյն հա­սա­րա­կու­թեան մշա­կոյ­թին եւ սե­ռա­յին ինք­նու­թիւն­նե­րու ե­րե­ւոյթ­նե­րուն մա­սին խօ­սե­ցաւ, իսկ Օ­նուր Ի­նալ զե­կու­ցեց Իզ­մի­րի եւ շրջա­կայ­քի պատ­մու­թեան մա­սին:
Եր­կօ­րեայ բա­նա­խօ­սու­թեանց վեր­ջին նիս­տը վա­րեց Ալփ Եիւ­ճել ­Քա­յա: Այս նիս­տին Էս­րա ­Տա­նա­ճըօղ­լու ­Թա­մուր՝ «­Մեծ պատ­մու­թեան փոքր պա­տում­նե­րը», իսկ Իւ­միտ Է­սեր՝ «­Կոր­սուած եր­կիր. խամ­րած օս­մա­նեան մի­ու­թիւն՝ յետ-պա­տե­րազ­մեան շրջա­նին իզ­միր­ցի ե­րեք յոյ­ներ» խո­րագ­րեալ զե­կոյց­նե­րը ներ­կա­յա­ցու­ցին: Օ­րո­ւան ա­ւար­տին, Այ­հան Աք­թար ընդ­հա­նուր վեր­լու­ծու­մը ը­րաւ եր­կօ­րեայ գի­տա­ժո­ղո­վին եւ ներ­կա­նե­րը հրա­ւի­րեց ի­րենց կար­ծիք­նե­րը յայտ­նե­լու:
Ինչ­պէս նա­խորդ օ­րի­նակ­նե­րը, այս վեր­ջինն ալ յա­ջո­ղու­թեամբ պսա­կո­ւած աշ­խա­տու­թիւն մը ե­ղաւ՝ Հ­րանդ ­Տին­քի ա­նո­ւան հիմ­նար­կին հաշ­ւոյն. այժմ, կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը կը մաս­նակ­ցի մին­չեւ ըն­թա­ցիկ տա­րո­ւան ա­ւար­տը «Ա­նա­րատ Յ­ղու­թիւն» շէն­քի «­Հա­ւաք» սրա­հին մէջ կա­յա­նա­լիք ա­սու­լիս­նե­րու շար­քին, ո­րուն ա­ռա­ջին նիւ­թը պի­տի ըլ­լայ ­Պոս­նիա ­Հեր­ցե­կո­վի­նա­յի պա­տե­րազ­մի սար­սա­փին հետ ա­ռե­րե­սուե­լու ե­ղա­նակ­նե­րը: Այս բնոյ­թի գի­տա­ժո­ղով­ներ նշա­նա­կա­լից են նաեւ տո­ւեալ քա­ղա­քին մէջ կա­տա­րո­ւած ըլ­լա­լու յատ­կու­թեամբ: ­Սուր­ճի դա­դար­նե­րուն, ներ­կա­նե­րը յու­զու­մով կ­՛անդ­րա­դառ­նա­յին բո­լոր այն ստա­ցո­ւած գի­տե­լիք­նե­րուն, ո­րոնց մա­սին ա­ւան­դա­կա­նօ­րէն սխալ պատ­կե­րա­ցում ու­նե­ցած էին: ­Գի­տա­ժո­ղո­վի տե­սա­նիւ­թե­րը յա­ռա­ջի­կայ օ­րե­րուն պի­տի զե­տե­ղո­ւին www.hrantdink.org կայ­քին վրայ: