Արեւմտահայ գրականութեան օրրան Պոլիսը երբեք չցամքեցաւ։ 24 Ապրիլ 1915ի ցեղասպանական մահացու հարուածն անգամ, հակառակ իր ահաւոր տարողութեան, հակառակ Պոլսոյ մէջ կեդրոնացած արեւմտահայ մտաւորականութեան սերուցքը անճիտելու իր մոլեգնութեան՝ չկրցաւ արմատէն չորցնել հնաւանդ, այլեւ մշտանորոգ կաղնին հայ մտքի եւ մշակոյթի արգասաբերութեան։
Հոկտեմբեր 16ի այս օրը, 92 տարի առաջ, Կոստանդնուպոլսոյ մէջ լոյս աշխարհ եկած բանաստեղծը՝ Զարեհ Խրախունի առանձինն կը բաւէ աշխարհին վկայելու համար, որ ցեղասպան թուրք պետութեան եաթաղանն անգամ չկրցաւ արմատէն պոկել ու աշխարհի երեսէն ջնջել հայ ազգի փոքր ածուն։
Ահա՛ 1991ին գրուած եւ «Այս ծառը սուրբ» խորագրով ՀԱՅՈՒ ԱՆՄԱՀՈՒԹԻՒՆը վկայող Զարեհ Խրախունիի անլռելի ձայնն ու անսպառ շունչը.-
Ծառ տնկեցէք եղբայրներ
կաղնի սօսի եղեւին
Պարտէզին մէջ — դաշտերուն
Լերան վրայ — ժայռերուն
քարքարուտին ապառաժին
Ձեր թաղարին սովորական
կամ սեղանին ամէնօրեայ
Ծառ տնկեցէք — պիտի բռնէ անպայման —
Ապառաժը երբ փշրուի հող կը դառնայ արդէն, չէ՞…
Թէ թաղարին հողը քիչ է, շա՜տ է կաւը բրուտին.
Սեղանն — ըսես — չոր տախտակ է
կ՛ըսեմ քեզի՝ առաջ փայտ էր, փայտն ալ ծառ
Ի՞նչ գիտես, թէ ցամքած փայտը չ՛արբենար
վրան դրուած շոճիի թարմ աւիշէն
Չի փաթթուիր մատղաշ ու թաց արմատներուն
Ու չի՜ խրեր իր ոտքերն ալ հողին մէջ
ինքն ալ արմատ չի՞ դառնար…
Ծառ տնկեցէք — ո՛ւր ալ տնկէք՝ պիտի բռնէ անպայման…
Դարակուտակ սպասումի ու անհնար ըղձանքի
Հողն է պարարտ — հողն է հպարտ — ջուրն հանդարտ
թափուած արեան եւ արցունքին պէս առատ —
Այս ծառը սուրբ պիտի կանգնի պիտի աճի ուռճանայ
Պիտի երկինք բարձրանայ
Ամէն առտու այգաբացին ստուերն անոր պիտի հասնի մեծ լերան
Շուք պիտի տայ արեւափառ ոսկեծածան հանդերուն
Հազար բարեւ ու բիւր բարիք պիտի առնէ ամպերէն
որոնք կուգան աշխարհի չորս ծագերէն
ու կը շոյեն սաղարթն անոր մշտադալար — ալեւոր…
Օ՜ տնկեցէք
Ամուր ձեռքով խնամեցէք
զարդարեցէք
պաշտպանեցէք
պաշտեցէք
Ազատութեան ծառն է այս …:
Աւազանի անունով Ճիւմպիւշեան Արթօ՝ Զարեհ Խրախունի ծնած է Պոլիս, 1926ին։ Աւարտած է «Մխիթարեան» վարժարանը եւ Պոլսոյ համալսարանի փիլիսոփայութեան ճիւղը: Ապա՝ հետեւած է գրականութեան եւ արուեստի պատմութեան դասընթացքներու Փարիզի մէջ:
Երկրորդ Աշխարհամարտէն ետք մուտք գործած է գրական ասպարէզ՝ նոր ոճով գրուած բանաստեղծութիւններ լոյս ընծայելով։ Մասնակցած է Պոլսոյ մէջ այդ շրջանին թափ առած գրական զարթօնքի շարժումին՝ նորարարական շունչ տալով անոր:
Գրական ասպարէզ մուտք գործած է 1943ին՝ նոր ոճով գրուած բանաստեղծութիւններ լոյս ընծայելով։ Առաջին հրատարակուած գործը՝ «Յաղթականը», լոյս տեսած է 1948 թուականին, Մխիթարեան Սանուց Միութեան «Սան» գրական ամսաթերթին մէջ։ Այդ շրջանէն դարձած է յառաջապահներէն մէկը Պոլսոյ մէջ թափ առած գրական զարթօնքի շարժումին՝ նորարարական շունչ տալով անոր:
1952էն 1958 պաշտօնավարած է «Էսայեան» վարժարանին մէջ՝ դասաւանդելով փիլիսոփայութիւն, տրամաբանութիւն, հոգեբանութիւն եւ հայերէն։ Հետագային դասաւանդած է «Կեդրոնական» վարժարանի մէջ, ուր եղած է տնօրէնի օգնական։
Ծաւալած է գրական բեղուն գործունէութիւն։ Հրատարակած է բազմաթիւ բանաստեղծական ժողովածուներ, յօդուածներ, ուսումնասիրութիւններ, գրախօսականներ, խմբագրականներ, կատարած է թարգմանութիւններ՝ յատկապես ֆրանսական արդի գրականութենէն։ Եղած է 1959 թուականէն Պոլիս հրատարակուած «Թօ» գրական հանդէսի խմբագիրներէն։
Զահրատի եւ Ռոպէր Հատտէճեանի հետ միասին, Զարեհ Խրախունի կը հանդիսանայ իր սերունդի բանաստեղծական թռիչքին գլխաւոր յառաջապահներէն՝ բանաստեղծութեան նոր աշխարհ մը բանալով մեր ժողովուրդին առջեւ:
Հատորով լոյս տեսած իր գործերու շարքին են՝ «Քար-կաթիլներ» (Պոլիս, 1964), «Լուսնապարտէզ» (1968), «Տօնակարգ» (1973), «Զբօսապտոյտ» (1978), «Ամպ ու աւազ ափերուս» (1982), «Ես եւ ուրիշներ» (Երեւան, 1982), «Ստուեր եւ արձագանգ» (1988), «Ազատերգութիւն» (1993), «Քար Հայաստանի» (1997), «Սրտի խօսք» եւ «Կաթիլներ, կաթիլներ», (Պոլիս, 2013)։
Զ. Խրախունի ունեցած է նաեւ խմբագրական աշխոյժ գործունէութիւն։ Պատասխանատու մասնակցութիւն բերած է «Սան» հանդէսի հրատարակութեան։ Խմբագրած է «Մարմարա» թերթի գրական բաժինը։
Զարեհ Խրախունի վախճանեցաւ Պոլիս, 27 Նոյեմբեր 2015ին։
Ստորագրած է գրական թէ իմաստասիրական յօդուածներ։ Կատարած է թարգմանութիւններ:
Սփիւռքահայ գրականութեան 88ամեայ այս մեծատաղանդ ներկայացուցիչը ունեցած է ուսուցչական երկարամեայ գործունէութիւն:
ԻՆչպէս որ իր սերնդակից եւ գրչեղբայր Ռոպէր Հատտէճեան կը վկայէ՝
«Խրախունի անվհատ երգիչ մըն է, որ շարունակ կը պեղէ համամարդկային պատմութիւնը, զոր արդէն շատ լաւ կը ճանչնայ: Քիչ բանաստեղծներ մեր մէջ այնքան մօտէն կը հաղորդուին գլխագիր Պատմութեան հետ, որքան կը հաղորդուի Խրախունի: Մեր դարաշրջանը, որ այժմ կը պսակուի նոր հազարամեակով մը, եւ Միջին Դարը, որ մնացած է պատմութեան խորութիւններուն մէջ, սանդուխի մը մէկ քանի աստիճաններով կը կապուին իրարու եւ մեր բանաստեղծը, գիտնականի ու պատմաբանի հմտութեամբ կ՚իջնէ-կ՚ելլէ այդ սանդուխէն, իւրաքանչիւր աստիճանի վրայ կանգ առնելով ու դիտելով համայնապատկերը, որ, որքան ալ օտար աշխարհագրութեան մը պատկանի, անպայման պատկառազդու հայ մը բեմ կը հանէ հոս կամ հոն:
«Խրախունի բանաստեղծ ըլլալէ առաջ, փիլիսոփայ է: Եւ Խրախունիական արուեստին վրայ փիլիսոփայութիւնն է, որ տասնամեակներու ընթացքին հետզհետէ տիրապետող դարձուցած է անոր ազդեցութիւնը, անդին հրելով բուն իսկ բանաստեղծութեան ու ստեղծագործական գրականութեան դրոշմները: Բայց այսքան ալ չէ: Փիլիսոփայական մտածումն ալ իր պարտէզին դռները լայնօրէն բացած է գիտական ու գեղարուեստական աշխարհէ ստացուած գիտելիքներու ովկիանոսի մը, ծանօթութիւններու շտեմարանային պաշարի մը, որ Խրախունիին մասնայատկութիւնը կը կազմէ»:
Զարեհ Խրախունիի ծննդեան տարեդարձին նուիրուած այս հակիրճ անդրադարձը շնչաւորելու կը ծառայեն մեծ բանաստեղծին գրական ժառանգութեան «պարտէզ»ին մէջ կատարուած հետագայ դեգերումները, քաղուածքն ու վկայութիւնները.
— Երդիքներէն Անհամար երդիքներէն մէկ հատին Եզրին վրայ կամ ծայրին Ջուրի կաթիլ մը կը սահի կը հանդիպի ուրիշի մը ու կ’ըսէ.- Գիտե՞ս ինչ բան Քու մէջդ ինչ բան ամէնէն շատ Ամէնէն շատ կը սիրեմ — Դուն ոչ մէկուն եւ ոչ մէկուն կը նմանիս…
Տանիքներէն Բիւրաւոր տանիքներէն Մէկուն ծայրին կամ եզրին Ջուրի երկու կաթիլներ — կաթիլներուն պէս բոլոր Արեւուն նոյն ճառագայթէն նետահար Ու նորաբաց ծիածանովն արբեցած Կը միանան իբրեւ պտուկ մը լոյսի Կը միանան իբրեւ պտուղ երկնածին Ու միաձոյլ — ծանրացած Կ’իյնան հողին երջանկութեան արտասուքի պէս վճիտ Ու մին կ’ըսէ միւս կէսին — Գիտե՞ս ինչ բան ամէնէն շատ Պիտի ուզեմ յաջորդ անգամ Երբ աշխարհ գամ ու կաթիմ — Յար եւ նման քեզի նման կաթիլի մը հանդիպիլ…
— Հայկական բանաստեղութեան «Եզակի պարտէզ»ին ՊԱՐՏԻԶՊԱՆը խորագրին տակ, Խրախունիի մահուան առիթով՝ հայրենի ծանօթ գրագէտ ՊԵՏՐՈՍ ԴԵՄԻՐՃԵԱՆ գրեց.-
Աշխարհացունց տագնապալից այս օրերի մէջ ահա եւս մի ցաւալի լուր՝ այլեւս մեզ հետ չէ Պոլսոյ հայ բանաստեղծութեան ինքնատիպ անհատականութիւններից մէկը՝ Զարեհ Խրախունին: Պոլսահայ գրական հրաշալի եռեակի՝ «երեք հրացանակիրներ»ի (Գրիգոր Շահինեանի բնորոշումով) անբաժանելի անդամներից մէկը, որոնք «բարեկամներ էին կեանքի մէջ եւ խոհակիցներ՝ գրականութեան» եւ որոնք, անցեալ դարի կէսերին, մեծ ճիգերի ու պայքարների գնով, կարողացան շարունակել, զարգացնել ու դասական մակարդակի հասցնել վաղամեռիկ Կարպիս Ճանճիկեանի ու Հայկազուն Գալուստեանի սկզբնաւորած ոչ միայն պոլսահայ, այլեւ սփիւռքահայ նորագույն պոեզիան ընդհանրապէս:
«Հաշիւով պիտի ընես ամէն բան…
…Կամաց դանդաղ անզգալի անշշուկ
ամէն օր ամէն վայրկեան
հաշիւով պիտի մեռնիս…
գրել է բանաստեղծը քերթուածներից մէկում: Բայց չէ՞ որ բանաստեղծի բառն ու խօսքը, բառարանային իմաստներից դուրս, բազում շերտեր ունի, որոնք խորն են այնքան, որքան խորն է գրողի հոգին: Եւ Խրախունու ասածը իրականում շեշտադրում է արուեստագէտի Պատասխանատուութիւնը Կեանքի, Ժողովրդի եւ Մարդու հանդէպ: Ինչպէս իր գրչեղբայր Զահրատը կ’ասէր՝ «Ինչո՞ւ էիր աշխարհ եկեր: Ի՞նչ հասկցար, ի՞նչ ըրիր, ինչո՞ւ»: Յայտնի է մեծն Թէքէեանի դասականացած պատասխանը՝ «Ի՞նչ մնաց, կեանքէն ինծի ի՞նչ մնաց. // ինչ որ տուի ուրիշին, տարօրինակ, այդ միայն»: Բայց միթէ՞ բոլոր ճշմարիտ բանաստեղծներն էլ, ամէն մէկը իւրովի, նոյնը չեն աւանդում: Ահա Խրախունին եւս, որ գրում է՝
Ես պարտիզպանն եմ այս եզական պարտէզին:
Առտու ցերեկ իրիկուն // կորաքամակ ու ծնրադիր հողերուն
խոտին բոյսին ծաղիկներուն ծառերուն
հոգ կը տանիմ օրն ի բուն…
Եւ դեռ խարիսխն է՝ այս կեանքի օվկիանի ալեկոծութիւնների մէջ, հազար-հազար այգիների տեսակ-տեսակ որթերի տերեւների ու ողկոյզների մէջ կորսուած՝ «շուտ անուշցա՛ծ» խաղողի հատիկը, «ճամբու եզրին – արեւուն տակ» նստած քար տաշող վարպետը, որ դեռ չգիտի՝ սերունդներից պաշտուելիք ապագայի արձա՞ն է շինում, «քանդա՞կ մը նուրբ յոյսի լոյսի տաճարներու ճակատին», հայրենական աւանդներին կոթողուած խաչքա՞ր, թէ՞ «քար մը պարզ /… /արեւուն տակ միս-մինակ»: Նա մի բանաստեղծ էր, որ լոյսի ճամբաներ, լուսածառերի ծառուղիներ էր երազում մարդկանց համար, որ ունէր իր ժողովրդի ու հայրենիքի պաշտամունքը: Ժողովուրդ, որը թէեւ փոքրաթիւ, բայց հազուադէպ է հանճարի նման, հազուագիւտ՝ շողակնի եւ «հազարէն մէկ ընտրուած // հազարին մէկ գործածուած» դափնիի տերեւի նման։
Ռոպէր Հատտէճեանը, տարիներ շարունակ պտոյտներ կատարելով հայ բանաստեղծութեան պարտէզի մէջ, նկատում է, թէ «այս պարտէզը սովորական պարտէզի չի նմանիր: Անգամ մը ծաղկած է, այլեւս կը մնայ: /…/ Մարդիկը կ’անցնին կ’երթան, պարտէզը կը մնայ: Եւ քանի որ կը մնայ, օր մը անպայման մարդիկ դարձեալ կը սկսին մտնել հոնկէ ներս: /…/ Փառք ու պատիւ բոլոր այն բանաստեղծներուն, որոնք մեր ժողովուրդը ազնուացուցին իրենց արուեստով ու ներշնչումներով»: Եւ ապա աւելացնում՝
« …Կ’արժէր, որ ամէն Կիրակի, Ս. Պատարագի ընթացքին, Պատարագիչ մը իր սովորական աղօթքին մէջ յիշէր նաեւ մեր գրականութիւնը եւ ըսէր.
Տէ՜ր, փրկէ ազգս հայոց,
եւ պահէ, պահպանէ պարտէզը՝ ազգիս բանաստեղծութեան»:
Պարտէզ, որի յաւերժական բնակիչներից է այլեւս անկրկնելի Զարեհ Խրախունին, ով իր զուլալ ու անխարդախ քնարով մշտապէս մնալու է մեր ժողովուրդը ազնուացնող քերթողներից մէկը:
— ԼԵՌՆ Ի ՎԵՐ
Այս այն լեռն է
Որ ամէնուս բիբին խորն է բեւեռուած
Որ ամէնուս մորթին տակն է — միս ոսկոր,
Որ ապրում է գոյութիւն է իրական
Ու երազ է առասպել է անսահման
Այս այն լեռն է
Որմէ կուգայ վճիտ ջուրի ուղխերու պէս արիւնը մեր երակին
Որուն կ’երթայ օդասլաց համբոյրի
պէս վերջին շունչը մեր կուրծքին
Այս այն լեռն է
Որմէ որքան կը հեռանանք այնքան կը զգանք թէ իրն ենք
Որուն որքան կը մօտենանք այնքան կը զգանք թէ ինչ ենք…
— Ախորժալուր ձայները չեն, որ կը շինեն երաժշտութիւնը, քաղցրահունչ բառերը չեն, որ կը կազմեն բանաստեղծութիւնը, գեղատեսիլ գոյները չեն, որ կը կերտեն նկարը: Իմա՛ստն է, որ կը բնորոշէ արուեստը: Իմաստը յարաբերութիւն մըն է` ձայներու, բառերու, գոյներու, ձեւերու, շարժումներու, եւայլն: Նո՛ր յարաբերութիւն մը մանաւանդ: Յարաբերութիւն մը, որ մեզի բան մը կ’ըսէ, բան մը կը թելադրէ, բան մը հասկցնել կ’ուզէ: Նոր բան մը` անսովոր, ինքնատիպ, անկրկնելի ձեւով մը տրուած:
