Հոկտեմբեր 16ի այս օրը կը նշենք ծնունդը հայ գրականութեան մերօրեայ մեծատաղանդ վարպետներէն Զարեհ Խրախունիի, որ աւելի քան կէս դար ստեղծագործելէ ետք հայ մտքի ու գիրի անդաստանէն ներս՝ երկու տարի առաջ իր վերջնական հանգիստը գտաւ Անմահներու համաստեղութեան մէջ։
Ինչպէս որ յուշատետրով ընդգծած էինք իր վախճանումէն տարի մը առաջ, Խրախունի խօսուն վկայութիւնը կը հանդիսանայ մեր ժողովուրդի ճակատագրին առնչուած այն իրողութեան, որ արեւմտահայ գրականութեան օրրան Պոլիսը երբեք չցամքեցաւ։ Նոյնիսկ 24 Ապրիլ 1915ի ցեղասպանական հարուածը, հակառակ իր ահաւոր տարողութեան, չկրցաւ արմատէն չորցնել հնաւանդ, այլեւ մշտանորոգ այս կաղնին հայ գրականութեան։ Զարեհ Խրախունի բանաստեղծը առանձինն կը բաւէ աշխարհին վկայելու համար, որ ցեղասպան թուրք պետութեան եաթաղանն անգամ չկրցաւ արմատէն պոկել հայ ազգի փոքր ածուն։
Ահա՛ 1991ին գրուած եւ «Այս ծառը սուրբ» խորագրով ՀԱՅՈՒ ԱՆՄԱՀՈՒԹԻՒՆԸ վկայող Զարեհ Խրախունիի անլռելի ձայնն ու անսպառ շունչը.-
Ծառ տնկեցէք եղբայրներ
կաղնի սօսի եղեւին
Պարտէզին մէջ — դաշտերուն
Լերան վրայ — ժայռերուն
քարքարուտին ապառաժին
Ձեր թաղարին սովորական
կամ սեղանին ամենօրեայ
Ծառ տնկեցէք — պիտի բռնէ անպայման —
Ապառաժը երբ փշրուի հող կը դառնայ արդէն, չէ՞…
Թէ թաղարին հողը քիչ է, շա՜տ է կաւը բրուտին.
Սեղանն — ըսես — չոր տախտակ է
կ՛ըսեմ քեզի՝ առաջ փայտ էր, փայտն ալ ծառ
Ի՞նչ գիտես թէ ցամքած փայտը չ՛արբենար
վրան դրուած շոճիի թարմ աւիշէն
Չի փաթթուիր մատղաշ ու թաց արմատներուն
Ու չի՜ խրեր իր ոտքերն ալ հողին մէջ
ինքն ալ արմատ չի՞ դառնար…
Ծառ տնկեցէք — ո՛ւր ալ տնկէք պիտի բռնէ անպայման…
Դարակուտակ սպասումի ու անհնար ըղձանքի
Հողն է պարարտ — հողն է հպարտ- ջուրն հատդարտ
թափուած արեան եւ արցունքին պէս առատ —
Այս ծառը սուրբ պիտի կանգնի պիտի աճի ուռճանայ
Պիտի երկինք բարձրանայ
Ամէն առտու այգաբացին ստուերն անոր պիտի հասնի մեծ լերան
Շուք պիտի տայ արեւափառ ոսկեծածան հանդերուն
Հազար բարեւ ու բիւր բարիք պիտի առնէ ամպերէն
որոնք կուգան աշխարհի չորս ծագերէն
ու կը շոյեն սաղարթն անոր մշտադալար — ալեւոր…
Օ՜ տնկեցէք
Ամուր ձեռքով խնամեցէք
զարդարեցէք
պաշտպանեցէք
պաշտեցէք
Ազատութեան ծառն է այս …:
Աւազանի անունով Ճիւմպիւշեան Արթօ՝ Զարեհ Խրախունի ծնած է Պոլիս, 91 տարի առաջ։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է Գաբամաճեան վարժարանին մէջ։ 1945ին աւարտած է Վիեննայի Մխիթարեաններու վարժարանը, իսկ1951ին՝ Կ. Պոլսոյ համալսարանի փիլիսոփայութեան ճիւղը: Այնուհետեւ՝ հետեւած է գրականութեան եւ արուեստի պատմութեան դասընթացներու Փարիզի մէջ:
Գրական ասպարէզ մուտք գործած է 1943ին՝ նոր ոճով գրուած բանաստեղծութիւններ լոյս ընծայելով։ Առաջին հրատարակուած գործը՝ «Յաղթականը», լոյս տեսած է 1948 թուականին, Մխիթարեան Սանուց Միության «Սան» գրական ամսաթերթին մէջ։ Այդ շրջանէն յառաջապահներէն մէկը դարձած է Պոլսոյ մէջ թափ առած գրական զարթօնքի շարժումին՝ նորարարական շունչ տալով անոր:
1952էն 1958 պաշտօնավարած է Էսայեան վարժարանին մէջ՝ դասաւանդելով փիլիսոփայութիւն, տրամաբանութիւն, հոգեբանութիւն եւ հայերէն։ Հետագային դասաւանդած է Կեդրոնական վարժարանի մէջ, ուր եղած է տնօրէնի օգնական։
Ծաւալած է գրական բեղուն գործունէութիւն։ Հրատարակած է բազմաթիւ բանաստեղծական ժողովածուներ, յօդուածներ, ուսումնասիրութիւններ, գրախօսականներ, խմբագրականներ, կատարած է թարգմանութիւններ՝ յատկապես ֆրանսական արդի գրականութենէն։ Եղած է 1959 թուականէն Պոլիս հրատարակուած «Թօ» գրական հանդէսի խմբագիրներէն։
Զարհատի եւ Ռոպէր Հատտէճեանի հետ միասին, Զարեհ Խրախունի կը հանդիսանայ իր սերունդի բանաստեղծական թռիչքին գլխաւոր յառաջապահներէն՝ բանաստեղծութեան նոր աշխարհ մը բանալով մեր ժողովուրդին առջեւ:
Հատորով լոյս տեսած իր գործերու շարքին են՝ «Քար-կաթիլներ» (Պոլիս, 1964), «Լուսնապարտէզ» (1968), «Տօնակարգ» (1973), «Զբօսապտոյտ» (1978), «Ամպ ու աւազ ափերուս» (1982), «Ես եւ ուրիշներ» (Երեւան, 1982), «Ստուեր եւ արձագանգ» (1988), «Ազատերգութիւն» (1993), «Քար Հայաստանի» (1997), «Սրտի խօսք» եւ «Կաթիլներ, կաթիլներ», (Պոլիս, 2013)։
Զ. Խրախունի ունեցած է նաեւ խմբագրական աշխոյժ գործունէութիւն։ Պատասխանատու մասնակցութիւն բերած է «Սան» հանդէսի հրատարակութեան։ Խմբագրած է «Մարմարա» թերթի գրական բաժինը։
Զարեհ Խրախունի վախճանեցաւ Պոլիս, 27 Նոյեմբեր 2015ին։
Ինչպէս իր սերնդակից եւ գրչեղբայր Ռոպէր Հատտէճեան կը վկայէ՝
«Խրախունի անվհատ երգիչ մըն է, որ շարունակ կը պեղէ համամարդկային պատմութիւնը, զոր արդէն շատ լաւ կը ճանչնայ: Քիչ բանաստեղծներ մեր մէջ այնքան մօտէն կը հաղորդուին գլխագիր Պատմութեան հետ, որքան կը հաղորդուի Խրախունի: Մեր դարաշրջանը, որ այժմ կը պսակուի նոր հազարամեակով մը, եւ Միջին Դարը, որ մնացած է պատմութեան խորութիւններուն մէջ, սանդուխի մը մէկ քանի աստիճաններով կը կապուին իրարու եւ մեր բանաստեղծը, գիտնականի ու պատմաբանի հմտութեամբ կ՚իջնէ-կ՚ելլէ այդ սանդուխէն, իւրաքանչիւր աստիճանի վրայ կանգ առնելով ու դիտելով համայնապատկերը, որ, որքան ալ օտար աշխարհագրութեան մը պատկանի, անպայման պատկառազդու հայ մը բեմ կը հանէ հոս կամ հոն:
«Խրախունի բանաստեղծ ըլլալէ առաջ, փիլիսոփայ է: Եւ Խրախունիական արուեստին վրայ փիլիսոփայութիւնն է որ տասնամեակներու ընթացքին հետզհետէ տիրապետող դարձուցած է իր ազդեցութիւնը, անդին հրելով բուն իսկ բանաստեղծութեան ու ստեղծագործական գրականութեան դրոշմները: Բայց այսքան ալ չէ: Փիլիսոփայական մտածումն ալ իր պարտէզին դռները լայնօրէն բացած է գիտական ու գեղարուեստական աշխարհէ ստացուած գիտելիքներու ովկիանոսի մը, ծանօթութիւններու շտեմարանային պաշարի մը, որ Խրախունիին մասնայատկութիւնը կը կազմէ»:
Զարեհ Խրախունիի ծննդեան 91րդ տարեդարձին նուիրուած այս հակիրճ վկայութիւնը շնչաւորելու թող ծառայէ հետեւեալ փունջը անոր ինքնատիպ բանաձտեղծութենէն.
— Երդիքներէն Անհամար երդիքներէն մէկ հատին Եզրին վրայ կամ ծայրին Ջուրի կաթիլ մը կը սահի կը հանդիպի ուրիշի մը ու կ’ըսէ.- Գիտե՞ս ինչ բան Քու մէջդ ինչ բան ամէնէն շատ Ամէնէն շատ կը սիրեմ — Դուն ոչ մէկուն եւ ոչ մէկուն կը նմանիս…
Տանիքներէն Բիւրաւոր տանիքներէն Մէկուն ծայրին կամ եզրին Ջուրի երկու կաթիլներ — կաթիլներուն պէս բոլոր Արեւուն նոյն ճառագայթէն նետահար Ու նորաբաց ծիածանովն արբեցած Կը միանան իբրեւ պտուկ մը լոյսի Կը միանան իբրեւ պտուղ երկնածին Ու միաձոյլ — ծանրացած Կ’իյնան հողին երջանկութեան արտասուքի պէս վճիտ Ու մին կ’ըսէ միւս կէսին — Գիտե՞ս ինչ բան ամէնէն շատ Պիտի ուզեմ յաջորդ անգամ Երբ աշխարհ գամ ու կաթիմ — Յար եւ նման քեզի նման կաթիլի մը հանդիպիլ…
ԼԵՌՆ Ի ՎԵՐ
Այս այն լեռն է
Որ ամէնուս բիբին խորն է բեւեռուած
Որ ամէնուս մորթին տակն է – միս ոսկոր,
Որ ապրում է գոյութիւն է իրական
Ու երազ է առասպել է անսահման
Այս այն լեռն է
Որմէ կուգայ վճիտ ջուրի ուղխերու պէս արիւնը մեր երակին
Որուն կ’երթայ օդասլաց համբոյրի
պէս վերջին շունչը մեր կուրծքին
Այս այն լեռն է
Որմէ որքան կը հեռանանք այնքան կը զգանք թէ իրն ենք
Որուն որքան կը մօտենանք այնքան կը զգանք թէ ինչ ենք…
Քար
Ճամբու եզրին,
Արեւուն տակ
Նստեր եմ քար կը տաշեմ
Ճամբան մեծ է —
Փառքի երակ է բաբախուն
Ուր կեանքը խօլ շառաչելով կը վազէ
Ես նստեր եմ
Արեւուն տակ
Քար կը յղկեմ շարունակ
Մեծ ճամբայէն մարդիկ կ ’անցնին կառքեր կ ’անցնին սրարշաւ
Փայլատակող ապակիին կամ մթասքօղ ակնոցներուն ետեւէն
Չեն տեսներ զիս —
Ես միայնակ
Արեւուն տակ
Նստեր եմ քար կը կոփեմ
Ոմանք կուգան կանգ կ ’առնեն
Երկար բարակ կը նային — մէկ երկու բառ կը խօսին
Յետոյ կ’առնեն կը քալեն
Ես կը նստիմ
Ճամբու եզրին
Ու կ ’աշխատիմ անտարբեր
Ոչ ֆուլ ունիմ ոչ դադար
Ոչ քուն ունիմ ոչ հանգիստ
Կարծես բանէ մ ’հալածական ես կը բանիմ անոր դէմ
Ձեռքիս մեջ մուրճ ու գրիչ
Քարին վրայ կը հնչեն
Ժամացոյցի պէս վճիտ
Ճամբուն վրայ մինչ փարթամ
Մարդիկ կառքեր իրարու հետ կը մրցին —
Ես կը փորձեմ հաւասարիլ թիքթաքին
Ու կը զարնեմ ես արագ
Աւելի շատ աւելի շուտ կը փորագրեմ կը հարթեմ
Բայց թե ի՞նչ է — չէմ գիտեր
Ի՞նչ կը շինեմ — արձա՞ն մ’արդեօք ապագայի սերունդներէն պաշտուած
Քանդա՞կ մը նուրբ յոյսի լոյսի տաճարներու ճակատին
խաչքա՞ր մը սուրբ հայրենական աւանդներուն կոթողուած
Թէ քար մը պարզ
Քառակուսի սրբատաշ
Ճամբու եզրին խոտերուն մէջ մոռցուած
Ճամբու եզրին
Արեւուն տակ
Միսմինակ
