Զ­րոյց­ներ հայ թատ­րո­նի մա­սին

ՊԱԽՏԻԱՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ — «Ա­կօս»

­Հայ թատ­րո­նը աշ­խար­հի հնա­գոյն թատ­րոն­նե­րից մէկն է։ Ինչ­պէս ա­մէն մի քա­ղա­քա­կիրթ, հին մշա­կոյթ ու­նե­ցող ժո­ղովր­դի, այն­պէս էլ հա­յե­րի մօտ թա­տե­րա­կան ա­րո­ւես­տի տար­րե­րը ե­րե­ւան են ե­կել շատ հա­զա­րա­մեակ­ներ ա­ռաջ։ ­Թա­տե­րա­կան ա­րո­ւես­տի բաղ­կա­ցու­ցիչ մա­սե­րը՝ խօս­քը, երգ-ե­րաժշ­տու­թիւ­նը, պա­րը հա­մա­պա­տաս­խան շար­ժում­նե­րով գոր­ծո­ղու­թեան մէջ դնե­լով, ստեղ­ծո­ւել են թա­տե­րա­կա­նա­ցո­ւած տե­սա­րան­ներ, ո­րոնք ար­տա­յայ­տել են ո­րո­շա­կի միտք, գա­ղա­փար՝ կա­պո­ւած մար­դու ա­ռօ­րեայ կեան­քի ու գոր­ծո­ղու­թեան հետ։
­Թա­տե­րա­կան ա­րո­ւես­տի տար­րե­րը հին հա­սա­րա­կու­թեան մէջ ա­մէ­նից ա­ռաջ դրսե­ւո­րել են աշ­խա­տան­քի ըն­թաց­քում։ Եւ որ­քան կա­տա­րե­լա­գոր­ծո­ւել են աշ­խա­տան­քի մե­թոտ­նե­րը, բա­րե­լա­ւել պայ­ման­նե­րը, այն­քան ա­ւե­լի ար­տա­յայ­տիչ ու նպա­տա­կաս­լաց են դար­ձել թա­տե­րա­կա­նա­ցուած տե­սա­րան­նե­րը։ Աշ­խա­տան­քի ժա­մե­րին կամ հանգս­տի պա­հե­րին մար­դիկ խօ­սակ­ցու­թեան մէջ մտնե­լով մի­մեանց հետ, կա­տա­կել են, սրա­խօ­սել, պատ­մել ի­րենց նախ­նի­նե­րի քա­ջա­գոր­ծու­թիւն­նե­րի, հե­րո­սու­թիւն­նե­րի, հե­տաքր­քիր դէպ­քե­րի մա­սին։ Այդ պատ­մու­թիւն­նե­րը կա­տա­րո­ւել են գե­ղա­րո­ւես­տա­կան բո­լոր տի­պի ար­տա­յայ­տա­մի­ջոց­նե­րով, ո­րոնց շնոր­հիւ ա­ւե­լի ներ­գոր­ծուն ու տպա­ւո­րիչ են ան­ցել ներ­կա­յա­ցո­ւող տե­սա­րան­նե­րը։ Այս ըն­թաց­քում են ծնունդ ա­րել մե­նա­խօ­սու­թիւ­նը, երկ­խօ­սու­թիւ­նը, կա­տա­կեր­գա­կան ու ող­բեր­գա­կան ժան­րե­րի տար­րե­րը։
­Հայ ժո­ղովր­դի թա­տե­րա­կան ա­րո­ւես­տի տար­րե­րի ա­մե­նա­հին հետ­քե­րը պահ­պա­նո­ւել են ժայ­ռա­պատ­կեր­նե­րի փո­րագ­րու­թիւն­նե­րում։ Ա­ւե­լի կա­տա­րե­լա­գոր­ծո­ւած նմոյշ­նե­րը պահ­պա­նո­ւել են բրոն­զէ ար­ձա­նիկ­նե­րի մի­ջո­ցով։ ­Զան­գե­զու­րում, ­Մար­տու­նիում, ­Տա­ւու­շում, ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղում, ­Սա­րի­ղա­մի­շում յայտ­նա­բե­րո­ւած, վաղ ու ուշ բրոն­զէ դա­րե­րին պատ­կա­նող՝ շան դի­մա­կով, կա­նանց գլխով եւ թռչու­նի մարմ­նով (­Տա­ւուշ), մի կող­մից կա­տա­կեր­գակ եւ միւս կող­մից ող­բեր­գակ դե­րա­սա­նի պատ­կե­րով (­Ղա­րա­բաղ) բրոն­զէ ար­ձա­նիկ­նե­րը, ինչ­պէս նաեւ 19րդ ­դա­րում Ա­րեւմտեան ­Հա­յաս­տա­նում յայտ­նա­բե­րո­ւած Ա­նա­հիտ աս­տո­ւա­ծու­հու դի­մա­քան­դա­կը, ո­րը ներ­կա­յումս պահ­ւում է ­Լոն­տո­նի բրի­տա­նա­կան թան­գա­րա­նում, միա­բե­րան վկա­յում են թա­տե­րա­կան ա­րո­ւես­տի մեծ տա­րա­ծում գտնե­լը պատ­մա­կան ­Հա­յաս­տա­նում։ ­Վե­րո­յի­շեալ պաշ­տա­մուն­քա­յին եւ աշ­խար­հիկ թե­մա­տի­կա­յով պատ­րաս­տո­ւած բրոն­զէ ար­ձա­նիկ­նե­րը յայտ­նա­բե­րո­ւել են մշա­կու­թա­յին եւ ա­ռեւտ­րա­կան կեդ­րոն­նե­րից, գլխա­ւոր մայ­րու­ղի­նե­րից հե­ռու վայ­րե­րում։ Իսկ որ­քան շատ ու հե­տաքր­քիր նմոյշ­ներ պահ­պա­նո­ւած կը լի­նէին մայ­րա­քա­ղաք­նե­րում եւ պաշ­տա­մունք­նե­րի պատ­ճա­ռած­նե­րում, որ­տեղ, հա­մե­մա­տա­բար ա­ւե­լի զար­գա­ցած վի­ճա­կում էին գտնւում ար­հեստ­ներն ու ա­րո­ւեստ­նե­րը, ե­թէ մշտա­պէս են­թա­կայ չլի­նէին օ­տա­րերկ­րեայ զաւ­թիչ­նե­րի ա­ւե­րա­ծու­թիւն­նե­րին ու կո­ղո­պուտ­նե­րին։ Այ­սո­ւա­մե­նայ­նիւ, մեզ հա­սած նիւ­թա­կան մշա­կոյ­թի յու­շար­ձան­նե­րը հա­ւաս­տում են թա­տե­րա­կան ա­րո­ւես­տի յա­րա­տե­ւու­թիւ­նը հայ ժո­ղովր­դի հո­գե­ւոր զար­գաց­ման բո­լոր փու­լե­րում։
­Հայ ժո­ղովր­դի հե­թա­նո­սա­կան շրջա­նի թա­տե­րա­կան ա­րո­ւես­տի մա­սին հե­տաքր­քիր տե­ղե­կու­թիւն­ներ են պահ­պա­նել ու հե­տա­գայ սե­րունդ­նե­րին ա­ւան­դել մեր պատ­միչ­նե­րը։ Օգ­տո­ւե­լով ու գրի անց­կաց­նե­լով ժո­ղովր­դի մէջ բեր­նէ-բե­րան պատ­մած­նե­րը, ­Գող­թան պատ­միչ­նե­րից մնա­ցած ա­ռաս­պե­լա­բա­նու­թիւն­նե­րը, հա­յոց պատ­մու­թեան նո­ւի­րած ի­րենց գրքե­րում, ա­ռան­ձին դէպ­քե­րի թա­տե­րա­կա­նա­ցո­ւած նկա­րագ­րու­թիւն­նե­րում նրանք կեն­դա­նի են պա­հել թա­տե­րա­կան ա­րո­ւես­տի գո­յու­թիւ­նը։
­Հայ ժո­ղովր­դի հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան կեան­քում հսկա­յա­կան ի­րա­դար­ձու­թիւն հան­դի­սա­ցաւ հա­յոց գրե­րի գիւ­տը, շնոր­հիւ ո­րի ստեղ­ծուեց հա­րուստ գրա­կա­նու­թիւն, ո­րը ոչ միայն պահ­պա­նեց ժո­ղովր­դին, այ­լեւ նրա բազ­մա­դա­րեան մշա­կոյ­թի պատ­մու­թիւ­նը։ ­Հայ մեծ պատ­միչ­ներ ­Մով­սէս ­Խո­րե­նա­ցին, ­Փաւս­տոս ­Բիւ­զան­դը եւ ու­րիշ­ներ վե­րա­կանգ­նե­ցին հայ ժո­ղո­վուր­դի ո­րոշ ծի­սա­կա­տա­րու­թիւն­նե­րի թա­տե­րա­կա­նա­ցո­ւած օ­րի­նակ­ներ՝ կա­պո­ւած պատ­մա­կան ո­րո­շա­կի անձ­նա­ւո­րու­թիւն­նե­րի գոր­ծու­նէու­թեան հետ։
­Հին ­Հա­յաս­տա­նում երբ տի­րա­պե­տող դեր էր կա­տա­րում աս­տո­ւած­նե­րի՝ Ա­նա­հի­տի, ­Վա­հագ­նի, երկ­նա­յին ու երկ­րա­յին մար­մին­նե­րի ու ե­րե­ւոյթ­նե­րի պաշ­տա­մուն­քը, մեծ տա­րա­ծում է գտել յատ­կա­պէս մայր-դի­ցու­հու ա­մե­նա­բա­րե­րար ­Մայր Ա­նա­հի­տի պաշ­տա­մուն­քը, ո­րին նո­ւի­րո­ւած տօ­նա­կա­տա­րու­թիւ­նը հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան բնոյթ է կրել։ Ա­նա­հի­տի բա­րու­թեան, ա­նա­րա­տու­թեան աս­տո­ւա­ծու­հու տա­ճա­րը, որ­տեղ կա­տա­րո­ւել են թա­տե­րա­կա­նա­ցո­ւած ծի­սա­կա­տա­րու­թիւն­նե­րը, ըստ յոյն պատ­միչ Ստ­րա­փո­նի, գտնո­ւեր է Ե­կե­ղեաց գա­ւա­ռում։
Ա­ռա­ւել ի­րա­կան անձ­նա­ւո­րու­թիւն­նե­րի ա­նուն­ներ է յի­շա­տա­կել ­Մով­սէս ­Խո­րե­նա­ցին։ Օգ­տո­ւե­լով ­Գող­թան եր­գիչ­նե­րի պատ­մած­նե­րից, նա տուել է Ար­տա­շէս Ա.­ թա­գա­ւո­րի եւ նրա որ­դի Ար­տա­ւազ­դի մի­ջեւ տե­ղի ու­նե­ցած խօ­սակ­ցու­թիւ­նը, ո­րը մեզ հա­սած հնա­գոյն երկ­խօ­սու­թիւն­նե­րից մէկն է հայ գրա­կա­նու­թեան մէջ։ Ինչ­պէս յայտ­նի է Ար­տա­շէ­սի մա­հո­ւան ժա­մա­նակ ի սէր ի­րենց թա­գա­ւո­րի հե­թա­նո­սա­կան սո­վո­րու­թեան հա­մա­ձայն շատ մար­դիկ են ի­րենց զո­հել։ Այս ե­րե­ւոյ­թը զայ­րաց­րել է Ար­տա­ւազ­դին եւ նա ա­սել է.­

«Երբ դու գնա­ցիր
Ու ամ­բողջ եր­կի­րը քեզ հետ տա­րար,
Ես այս ա­ւե­րակ­նե­րի վրայ
Ո՞ւմ թա­գա­ւո­րեմ»։
­Հայ­րը ա­նի­ծե­լով չար ու նա­խան­ձոտ որ­դուն ա­սել է.
«­Թէ դու ձի հեծ­նես որ­սի գնաս
Ա­զատն ի վեր դէպ ­Մա­սիս,
­Քաջ­քե­րը քեզ բռնեն տա­նեն
Ա­զատն ի վեր դէպ ­Մա­սիս,
Այն­տեղ մնաս լոյս չտես­նես»։

Այս երկ­խօ­սու­թիւ­նը ա­մե­նա­ցայ­տուն թա­տե­րա­կան հնա­րամ­տու­թիւն է թէ­կուզ հէնց այն տե­սա­կէ­տից, որ դա տե­ղի է ու­նե­ցել մե­ռած եւ կեն­դա­նի մարդ­կանց մի­ջեւ։ Այն էլ ա­սենք, որ Ար­տա­շէ­սի թաղ­ման ա­րա­րո­ղու­թիւ­նը ին­քը եւ մի թաղ­ման թա­տե­րա­կա­նա­ցո­ւած ծի­սա­կա­տա­րու­թիւնն է ե­ղել, ո­րը կա­տա­րո­ւել է պղին­ձէ փո­ղեր հնչեց­նե­լով, ձայ­նար­կու եւ լալ­կան կա­նանց խմբե­րով, ո­րոնք ող­բա­գին ար­տա­սա­նու­թեամբ ու եր­գե­րով փա­ռա­բա­նել են թա­գա­ւո­րի բա­րե­մաս­նու­թիւն­նե­րը ու քա­ջա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը։ Այս սրտա­ռուչ պատ­մու­թիւնն այն­քան է հե­տաքրք­րել պա­տա­նի բա­նաս­տեղծ ­Յով­հան­նէս ­Թու­մա­նեա­նին, որ նա թե­րեւս 19րդ ­դա­րի 90ա­կան թո­ւա­կան­նե­րին փոր­ձել է մի ող­բեր­գու­թիւն գրել նա­խան­ձոտ Ար­տա­ւազդ թա­գա­ւո­րի մա­սին։
Ըստ նրա մտայ­ղաց­ման պիէ­սը պէտք է ա­ւար­տո­ւէր Ար­տա­ւազ­դի, իբ­րեւ չա­րու­թեան մարմ­նա­ցու­մի վախ­ճա­նով, բայց դժբախ­տա­բար պիէսն ա­ւար­տի չի հասց­րել։
Այս­պի­սով, որ­քան պատ­մու­թիւ­նը մօ­տե­ցել է մեզ, այն­քան հիմ­նա­ւոր ու հա­ւաս­տի աղ­բիւր­ներ են հա­սել հայ թատ­րո­նի զար­գաց­ման փու­լե­րին ու անձ­նա­ւո­րու­թիւն­նե­րի մա­սին։ ­Հե­թա­նո­սա­կան շրջա­նի նախ­նա­կան թա­տե­րա­կան ու թա­տե­րա­կա­նա­ցո­ւած մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը հիմ­նա­կա­նում ար­տա­յայ­տո­ւել են ծի­սա­կա­տա­րու­թիւն­նե­րի գե­ղա­րո­ւես­տա­կան մա­տուց­ման ձե­ւե­րով։ Ա­ւե­լի հա­սուն շրջա­նի թատ­րո­նը իր ար­տա­յայ­տու­թիւնն է գտել Մ.Թ.Ա. ա­ռա­ջին դա­րում։ ­Դա Ար­տա­շէ­սի թատ­րոնն է, ո­րի մա­սին մեր յա­ջորդ զրոյ­ցում։