­Հայ­կա­կան քան­դա­կա­գոր­ծու­թեան ու գե­ղան­կար­չու­թեան լու­սապսակ դէմ­քե­րու փա­ղան­գին մէջ ա­ռաջ­նա­կարգ եւ ինք­նա­տիպ իր տե­ղը ու­նի Ե­րո­ւանդ ­Քո­չար, ո­րուն մա­հո­ւան 39րդ ­տա­րե­լի­ցը կ­’ո­գե­կո­չենք ­Յու­նո­ւար 22ի այս օ­րը։
­Հայ­կա­կան կեր­պա­րո­ւես­տի նո­րա­րար հսկա­նե­րէն է Ե­րո­ւանդ ­Քո­չար, որ իր նկար­չու­թեամբ եւ քան­դա­կա­գոր­ծու­թեամբ էա­պէս յե­ղաշր­ջեց ընդ­հան­րա­պէս գե­ղա­րո­ւես­տի եւ յատ­կա­պէս գե­ղան­կար­չու­թեան մա­սին մեր պատ­կե­րա­ցում­նե­րը։
Ս­տեղ­ծա­գոր­ծեց եւ սե­րունդ հաս­ցուց այն հա­ւատ­քով, որ՝
— «Ա­մէն ար­ժէք գե­ղեց­կու­թիւն է դառ­նում, բայց գե­ղեց­կու­թիւնն ա­մէն ար­ժէ­քից բարձր է…»։
— «Ա­րո­ւեստն ա­նի­րա­կան կեանք է, ու նրա ճշմար­տու­թիւնն այլ է, քան կեան­քի ճշմար­տու­թիւ­նը… »:
Ա­րո­ւես­տի քննա­դատ­նե­րը միա­հա­մուռ կը վկա­յեն, որ «իր ա­րո­ւես­տով՝ ­Քո­չա­րը դա­սո­ւեց այն մե­ծե­րի շար­քում, ո­րոն­ցով պայ­մա­նա­ւո­րո­ւեց (1920-1930ա­կան տա­րի­նե­րուն) եւ­րո­պա­կան ա­ւան­գարդն ու հա­մաշ­խար­հա­յին կեր­պա­րո­ւես­տի հե­տա­գայ ըն­թաց­քը: ­Քո­չա­րը հիմ­նա­դիրն է ­Տա­րա­ծա­կան նկար­չու­թեան (Peinture dans l՚espace)՝ պլաս­տիկ-գե­ղա­րուես­տա­կան նոր ար­տա­յայտ­չա­ձե­ւի, ո­րը նե­րա­ռում է ժա­մա­նա­կը որ­պէս լրա­ցու­ցիչ չոր­րորդ չափ: Եւ­րո­պա­կան ա­րո­ւես­տա­բա­նա­կան միտ­քը ­Քո­չա­րին հա­մա­րում էր ժա­մա­նա­կա­կից ա­րո­ւես­տի այն ռահ­վի­րան­նե­րից մէ­կը, «ո­րոնք մի քա­նի տա­րում վե­րա­փո­խե­ցին ար­դի գե­ղան­կար­չու­թեան մա­սին պատ­կե­րա­ցում­ներն ու տակ­նուվ­րայ ա­րե­ցին աշ­խար­հը…»։
­Գե­ղա­րո­ւես­տա­կան տար­բեր ու­ղիով իր նո­ւա­ճած բար­ձուն­քին չէր կրնար հաս­նիլ ­Քո­չար, որ ա­ռի­թով մը պի­տի խոս­տո­վա­նէր, թէ՝
«­Պի­կաս­սոն վա­խե­նում էր ժա­մա­նա­կից, իսկ իմ յոյ­սը ժա­մա­նա­կի վրայ է»:
Ե­րո­ւանդ ­Սի­մո­նի ­Քո­չա­րը (­Քո­չա­րեան) ծնած է 1899ի ­Յու­նիս 27ին (­Յու­նիս 15ին՝ հին տո­մա­րով), ­Թիֆ­լիս: ­Նախ­նա­կան ու­սու­մը ստա­ցաւ ­Ներ­սի­սեան ճե­մա­րա­նի մէջ։ ­Տա­կա­ւին դպրո­ցա­կան տա­րի­նե­րէն ա­նոր մօտ նկա­տե­լի դար­ձաւ նկար­չա­կան տա­ղան­դը:
1915էն 1918 ան յա­ճա­խեց ­Թիֆ­լի­սի նկար­չու­թեան եւ քան­դա­կա­գոր­ծու­թեան դպրո­ցը, որ­մէ ետք մաս­նա­գի­տաց­ման հա­մար մեկ­նե­ցաւ ­Մոս­կո­ւա, ուր հե­տե­ւե­ցաւ «Ա­զատ գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ա­րո­ւեստ­ներ»ու դա­սըն­թաց­նե­րուն:
1919ին, ա­ւար­տե­լով ու­սու­մը, վե­րա­դար­ձաւ ծննդա­վայր ­Թիֆ­լիս, քսան տա­րե­կա­նին բա­ցաւ իր ա­ռա­ջին անձ­նա­կան ցու­ցա­հան­դէ­սը եւ սկսաւ նկար­չու­թիւն դա­սա­ւան­դել տեղ­ւոյն հայ­կա­կան դպրոց­նե­րուն մէջ, իսկ 1921էն սկսեալ դա­սա­խօս նշա­նա­կուե­ցաւ ­Թիֆ­լի­սի բարձ­րա­գոյն գե­ղա­րո­ւես­տա­կան հաս­տա­տու­թեանց մէջ:
1922ին ­Քո­չար հրա­ւի­րո­ւե­ցաւ ­Վե­նե­տիկ, ուր նկար­չու­թիւն դա­սա­ւան­դեց ­Լա­զա­րեան ճե­մա­րա­նի մէջ: Իսկ 1923ին բնա­կու­թիւն հաս­տա­տեց ­Փա­րիզ, ուր ու­նե­ցաւ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան աշ­խոյժ եւ բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թիւն, մին­չեւ 1936 թո­ւա­կա­նին իր վերջ­նա­կան ներ­գաղ­թը ­Հա­յաս­տան։
­Փա­րի­զեան այդ շրջա­նին, հայ մե­ծա­տա­ղանդ ա­րո­ւես­տա­գէ­տին գոր­ծե­րը ցու­ցադ­րո­ւե­ցան ժա­մա­նա­կի մե­ծա­գոյն վար­պետ­նե­րու՝ ­Փի­քա­սո­յի, Պ­րա­քի, Պ­րան­կու­զիի, ­Լե­ժէի եւ ­Կի­րի­կո­յի գոր­ծե­րուն հետ: ­Նոյն այդ նո­րա­րար հսկա­նե­րուն, ինչ­պէս նաեւ ­Տիւ­շա­նի, ­Մի­րո­յի, ­Քան­տինս­քիի, ­Մո­հո­լի եւ ­Տե­լո­նէի հետ, 1936ին, ­Քո­չար ստո­րագ­րեց «­Տի­ման­սիո­նիզ­մի մա­նի­ֆեստ»ը, որ այդ ժա­մա­նա­կի նո­րա­գոյն գե­ղա­գի­տա­կան սկզբունք­նե­րու ազ­դա­րա­րը հան­դի­սա­ցաւ։
­Հա­յաս­տան ներ­գաղ­թե­լէ ետք, ­Քո­չար բնա­կա­նա­բար լուրջ դժո­ւա­րու­թիւն­ներ դի­մագ­րա­ւեց, ո­րով­հե­տեւ իր ա­ռա­ջին քայ­լե­րը զու­գա­դի­պե­ցան հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան դէմ ստա­լի­նեան հա­լա­ծան­քի տա­րի­նե­րուն։ Իր կար­գին 1941ին ձեր­բա­կա­լո­ւե­ցաւ եւ բան­տար­կո­ւե­ցաւ կարճ ժա­մա­նա­կով։ Երկ­րորդ Աշ­խար­հա­մար­տի տա­րի­նե­րուն նաեւ ապ­րուս­տի դժո­ւա­րու­թիւն­ներ ան­ցուց եւ ստի­պո­ւե­ցաւ տար­բեր աշ­խա­տանք­ներ կա­տա­րել։
1945 էն ետք ­Քո­չար իր ար­ժա­նի տե­ղը գտաւ։ Սկ­սաւ նկար­չու­թիւն դա­սա­ւան­դել Ե­րե­ւա­նի գե­ղա­րո­ւես­տա­թա­տե­րա­կան եւ պո­լի­տեխ­նի­կա­կան հիմ­նարկ­նե­րուն մէջ: ­Միա­ժա­մա­նակ ան­դուլ ստեղ­ծա­գոր­ծեց։
­Քո­չա­րի յայտ­նի նկար­նե­րէն են «Կշ­ռա­քա­րե­րով նա­թիւր­մորթ»ը,«Ջու­թակ»ը, «Ըմ­պա­նա­կով կին»ը, «Ն­կար­չի մօր դի­ման­կար»ը, «­Ղա­զա­րո­սի յա­րու­թիւն»ը, «­Տե­սիլք»ը, «­Սի­րա­հար­ներ»ը, «­Կո­մի­տաս»ը, «­Բա­նաս­տեղծ»ը եւ այլն: Այ­սօր ­Քո­չա­րի նկար­նե­րը կը զար­դա­րեն աշ­խար­հի հան­րա­յայտ թան­գա­րան­նե­րու պա­տե­րը:
Իսկ քան­դա­կա­գոր­ծու­թեան մար­զին մէջ ­Քո­չար ան­մա­հա­ցաւ իր կեր­տած ­Մաք­սիմ ­Կոր­քիի, Ա­լեք­սանդր ­Փուշ­կի­նի, ­Խա­չա­տուր Ա­բո­վեա­նի, Ա­նա­նիա ­Շի­րա­կա­ցիի, ­Մես­րոպ ­Մաշ­տո­ցի, ­Մի­քա­յէլ ­Նալ­բան­դեա­նի, ­Սա­սուն­ցի ­Դա­ւի­թի, ­Վար­դան ­Մա­մի­կո­նեա­նի ար­ձան­նե­րով։ ­Յատ­կա­պէս իր «­Սա­սուն­ցի ­Դա­ւի­թը» դար­ձաւ խորհր­դա­նիշ­նե­րէն մէ­կը հա­յոց քա­ղա­քա­մայր Ե­րե­ւա­նի։
Ե­րո­ւանդ ­Քո­չար վախ­ճա­նե­ցաւ Ե­րե­ւան, 1979ի ­Յու­նո­ւար 22ին՝ պատ­գա­մե­լով, որ՝ «Ա­րո­ւես­տը մի ա­նա­ւարտ կա­մուրջ է, ո­րի մէկ ոտ­քը յե­նո­ւած է կեան­քի վրայ, իսկ միւ­սը մեկնուած է դէ­պի ա­նեզ­րու­թիւ­նը… ա­մէն մի հան­ճար եր­կա­րաց­նում է այդ ոտ­քը, որ­պէս­զի գտնի երկ­րորդ յե­նա­րա­նը… եւ այդ­պէս ան­վերջ… Դ­րա հա­մար ա­րո­ւես­տը մարդ­կու­թեան լա­ւա­գոյն իղ­ձե­րի ան­վախ­ճան պատ­մու­թիւնն է…»։
­Հայ կեր­պա­րո­ւես­տի նո­րա­րար հսկա­յին մա­հո­ւան տա­րե­լի­ցին նուի­րո­ւած այս հա­կիրճ յու­շա­րա­րը եզ­րա­փա­կե­լու հա­մար, հա­ղոր­դու­թեան պէս ըն­կա­լենք եւ մեր օ­րը լու­սա­ւո­րենք ­Քո­չա­րի յու­զաշ­խար­հին բնո­րոշ ա­նոր խորհր­դա­ծու­թիւն­նե­րէն քա­ղուած հե­տե­ւեալ փուն­ջով.
— Ա­ւե­լի լաւ է շտա­պել, քան ու­շա­նալ։
— Զ­գա­յուն մար­դը նման է սառ­ցակտո­րի՝ տա­քաց­րո՛ւ, իս­կոյն կը հա­լո­ւի։
— ­Սէ­րը միակ բանն է, որ ապ­րում է՝ երբ սո­ված է. մեռ­նում է՝ երբ կշտա­նում է…
— ­Մար­դը ծնւում է իր ա­նա­ւարտ դէմ­քով ու բնա­ւո­րու­թեամբ, բայց նրա ապ­րե­լա­ձե­ւը յղկում ու ա­ւար­տում է պա­կա­սը։
— Ա­րո­ւես­տը ին­քը ա­նի­րա­կան ճշմար­տու­թիւն է։
— Երբ մարդ կո­րած է բո­լո­րի հա­մար, նա գտնում է ինքն ի­րեն… եւ իր Աստ­ծուն…
— Ո՞վ է մեզ մղում ծնո­ւե­լու, ո՞վ է մեզ մղում ապ­րե­լու եւ ո՞վ է մեզ մղում մեկ­նե­լու այս­տե­ղից։ Ոչ ոք ի­մա­ցել է, ոչ ոք գի­տէ եւ ոչ ոք կը գի­տե­նայ, քան­զի այդ խոր­հուր­դը հա­ղորդ­ւում է միայն հէնց մա­հո­ւան պա­հին…
— Աչ­քե­րի մէջ կա­րե­լի է կար­դալ, թէ ի՛նչ է ա­նում ու­ղե­ղը եւ ի՛նչ են գոր­ծում ձեռ­քե­րը, բայց դրա հա­մար պէտք է գի­տե­նալ հո­գու քե­րա­կա­նու­թիւ­նը, որ շատ քչե­րին է տրո­ւած։
— Ե­թէ սի­րում ես մի կնոջ, քո սէրն ես սի­րում նրա մէջ։ ­Դա իր հետ բե­րում է քո ու­զած գե­ղեց­կու­թիւ­նը, թէեւ դա մի են­թա­գի­տակ­ցա­կան ըն­թացք է, եւ մենք այդ գե­ղեց­կու­թիւնն ըն­դու­նում ենք իբ­րեւ ի­րո­ղու­թիւն։
Երբ մէ­կին նկա­րում ես՝ յափշ­տակ­ւում ես նրա­նով եւ գու­ցէ այդ սի­րուց է, որ նրան տես­նում ես ա­ւե­լի լաւ, քան նա իս­կա­պէս կայ։ ­Դու չես մտա­ծում լա­ւաց­նել նրան։ ­Դու ուղ­ղա­կի նրան տես­նում ես լաւ։ ­Դա հո­գե­կան վե­րագ­րում է։