Ե­ղի­շէ ­Չա­րեն­ց

ՍԵԴՕ ՊՈՅԱՃԵԱՆ

Երբ կը պատ­րաս­տո­ւինք ան­խառն հպար­տու­թեամբ դի­մա­ւո­րե­լու մեր հան­րա­պե­տու­թեան հա­րիւ­րա­մեա­կը, պար­տա­ւոր ենք կառ­չած մնա­լու մեր պատ­մու­թեան հա­րա­զա­տու­թեան։ ­Սե­փա­կան պատ­մու­թե­նէն կտրո­ւի­լը ա­հա­ւոր է ժո­ղո­վուր­դի մը հա­մար։ Ան կը կորսնց­նէ իր հա­ւա­քա­կան յի­շո­ղու­թիւ­նը. կ­՚այ­լա­սե­րի ա­նոր ազ­գա­յին նկա­րա­գի­րը. կը վե­րա­ծո­ւի ազ­գա­յին ի­տէալ­նե­րէ զուրկ հա­ւա­քա­կա­նու­թեան։
­Մեր ժո­ղո­վուր­դը ապ­րե­ցաւ այդ ա­հա­ւո­րու­թեան փոր­ձա­ռու­թիւ­նը խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րու բռնա­տի­րու­թեան տակ։ ­Բայց տո­կաց ու դի­մադ­րեց մեր պատ­մու­թիւ­նը խոր­թաց­նե­լու պոլ­շե­ւի­կեան ճի­գե­րուն։ Այս պայ­քա­րին մէջ ժո­ղո­վուր­դին միա­ցաւ մեր մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան բա­ցա­ռի­կը՝ Ե­ղի­շէ ­Չա­րեն­ցը։
­Չա­րենց ե՛ւ հան­ճար էր, ե՛ւ յանդգ­նու­թիւն։ Ի դէմ պոլ­շե­ւի­կեան ա­պազ­գայ­նաց­ման սադ­րանք­նե­րուն, իր կեան­քի վեր­ջին տա­րի­նե­րուն ան վե­րագ­տաւ ազ­գա­յին ինք­նա­ճա­նա­չո­ղու­թեան իր ար­մատ­նե­րը։ «­Նա­ցիո­նա­լիս­տա­կան» եւ «­Դաշ­նակ­ցա­կան» պի­տա­կա­ւո­րո­ւե­լու գնով ան վե­րա­կա­պեց մեր պատ­մու­թեան շղթա­յի օ­ղակ­նե­րը։ 1933ին գրո­ւած իր «­Գիրք ­Ճա­նա­պար­հի»ն ­կեն­դա­նի վկա­յա­րա­նը կը հան­դի­սա­նայ ­Չա­րեն­ցեան ազ­գա­յին ինք­նա­ճա­նա­չո­ղու­թեան։
Եւ ­Չա­րենց սո­վո­րա­կան յե­ղա­փո­խա­կան չէր։ ­Պա­րոյր ­Սե­ւա­կի իսկ բնո­րո­շու­մով՝ «­Յե­ղա­փո­խու­թիւ­նը նրա հա­մար ոչ թէ կե­ցո­ւածք էր, ինչ­պէս շա­տե­րի հա­մար, այլ պար­զա­պէս կե­ցու­թիւն»։ Այս յե­ղա­փո­խա­կան «կե­ցու­թեան» ար­գա­սիքն էր «­Գիրք ­Ճա­նա­պար­հի»ն, իսկ հոն տեղ գտած բա­նաս­տեղ­ծա­կան չոր­րորդ կտո­րը՝ «­Մա­հո­ւան ­Տե­սիլ»ը ­Չա­րեն­ցի ազ­գա­յին «ճամ­բոր­դու­թեան» թա­գադ­րումն է։
«­Գիրք ­Ճա­նա­պար­հի»ին մէջ ­Չա­րենց միա­ձու­լեց մեր ներ­կան՝ մեր ան­ցեա­լին ու ա­պա­գա­յին հետ։ ­Հոն տե­ղադ­րո­ւած գրու­թիւն­նե­րը մէ­կա­կան ճամ­բոր­դու­թիւն­ներ են ներ­կա­յէն ան­ցեալ ու ա­պա­գայ։ ­Կո­մու­նիս­տա­կան բռնա­տի­րա­կան ու այ­լա­մեր­ժա­կան դրու­թեան ներ­քեւ նման «ճամ­բոր­դու­թիւն» ոչ միայն խա­փա­նե­լի էր, այ­լեւ վտան­գա­ւոր։ ­Միայն ­Չա­րենց, իր յե­ղա­փո­խա­կան յանդգ­նու­թեամբ, կրնար նման «ճամ­բոր­դու­թիւն» կա­տա­րել՝ ազ­գա­յին ներ­կա­յէն դէ­պի ան­ցեալ ու ա­պա­գայ։
«­Մա­հո­ւան ­Տե­սիլ»ը մեր ազ­գա­յին ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի շրջա­նի դիւ­ցազ­ներ­գու­թիւնն է, ուր կը ներ­կա­յա­ցո­ւի մեր նո­րա­գոյն պատ­մու­թիւ­նը՝ իր յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րով եւ ող­բեր­գու­թիւն­նե­րով։ ­Չա­րեն­ցի «տե­սի­լը» մե­զի կը տա­նի ետ՝ մեր ա­զա­տագ­րա­կան մարտն­չում­նե­րուն, հաս­նե­լով մին­չեւ մեր նոր «­Քա­ղա­քա­կան Ա­նօթ»ին՝ ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան եւ, եզ­րա­կաց­նե­լով, ՝ «պայ­ծառ գա­լիք»ի ակն­կա­լու­թիւն­նե­րով։
«­Մա­հո­ւան ­Տե­սիլ»ի ճամ­բով ­Չա­րենց պար­զա­պէս կը գա­ղա­փա­րա­կա­նաց­նէր մեր մօ­տիկ ան­ցեա­լի մա­հա­ցում­նե­րուն իր տե­սի­լը։ Ն­կա­տի ու­նե­նա­լով տի­րող կո­մու­նիս­տա­կան պայ­ման­նե­րը, «­Մա­հո­ւան ­Տե­սիլ»ը այ­լա­բա­նա­կա­նօ­րէն ներ­կա­յա­ցո­ւած ա­նա­նուն մար­դոց ու ա­նա­նուն դէպ­քե­րու մա­սին է։ Ու­շա­դիր ըն­թեր­ցա­նու­թեամբ թա­փան­ցիկ կը դառ­նան այ­լա­բա­նու­թեան մար­դոց ու դէպ­քե­րուն ինք­նու­թիւ­նը։
«­Տե­սիլ»ը ­Չա­րեն­ցին ճամ­բոր­դու­թիւնն է դէ­պի «գե­տին» միւս ա­փը, դէ­պի Եր­կիր՝ Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տան։ ­Նա­ւար­կե­լով դէ­պի ան­ցեալ, ­Չա­րենց կը հան­դի­պի «այ­լան­դակ» ա­րա­րած­նե­րու, ո­րոնք մեր ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի ռահ­վի­րա­ներն են՝ ­Ղե­ւոնդ Ա­լի­շան, ­Րաֆ­ֆի, Գ­րի­գոր Արծ­րու­նի, Մկր­տիչ ­Պէ­շիկ­թաշ­լեան, Ք­րիս­տա­փոր, ­Ռոս­տոմ, ­Զա­ւա­րեան, Ա­ւե­տիս Ա­հա­րո­նեան, ­Դա­նիէլ ­Վա­րու­ժան, ­Սիա­ման­թօ… բո­լո­րը։
­Հա­կա­ռակ պոլ­շե­ւի­կեան հա­կա­դաշ­նակ­ցա­կա­նու­թեան, տե­սի­լի ճամ­բով ­Չա­րեն­ցի յանդգ­նու­թիւ­նը կը հաս­նի բա­ցար­ձա­կու­թեան, երբ ան կը հան­դի­պի ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ա­ռաջ­նորդ­նե­րուն եւ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րուն։
Այս­պէս, ­Չա­րեն­ցի ճամ­բոր­դու­թիւ­նը կ­՚ուղ­ղո­ւի ան­տա­ռին բա­ցե­րը, ուր ան կը ներ­կա­յաց­նէ իր յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րու տե­սի­լը։ ­Հոն է, որ ան դէմ յան­դի­ման կու գայ հայ­կա­կան յե­ղա­փո­խու­թեան քրմա­պե­տին՝ Ք­րիս­տա­փոր ­Մի­քա­յէ­լեա­նին, ինչ­պէս նաեւ մնա­ցեալ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րուն։
­Յե­նե­լով այ­լա­բա­նա­կան ո­ճին, ան­տա­ռի մէջ իր տե­սա­ծը կը նկա­րագ­րէ, «Թ­ւում էր, թէ վա­ռել են այն­տեղ մի հսկայ տօ­նա­կան խա­րոյկ»։ Այս «տօ­նա­կան խա­րոյ­կը» հայ­կա­կան յե­ղա­փո­խու­թիւնն է։ Ա­պա, ան հոն կը տես­նէ «ոս­կո­րի ու մսի» կոյտ մը։ Այս տե­սի­լը Ք­րիս­տա­փոր ­Մի­քա­յէ­լեանն է, ո­րուն՝ ­Վի­տո­շի մէջ ռում­բի պատ­րաս­տու­թեան ըն­թաց­քին մա­հո­ւան հե­տե­ւան­քով՝ ­Չա­րենց հե­տե­ւեալ այ­լա­բա­նու­թեամբ կը ներ­կա­յաց­նէ.-

«Երբ մի քիչ եր­կար նա­յե­ցինք ոս­կո­րի ու մսի այդ կոյ­տին – ­Տե­սանք, որ կմախք է դա մի՝ գլխի տեղ՝ եր­կա­թեայ մե­քե­նայ, ­Ձեռ­քե­րը տե­ղե­րից պո­կած, գլու­խը հագց­րած ո­տին, Իսկ սրտի փո­խա­րէն – կրծ­քում պող­պա­տեայ զսպա­նակ դրած»։

­Չա­րենց խօս­քը կու տայ Ք­րիս­տա­փո­րին, որ կը բա­ցատ­րէ հայ­կա­կան յե­ղա­փո­խու­թեան պատ­րաս­տու­թիւ­նը.-

«Աշ­խար­հում ո­րո­ճում էի ես խո­հեր կռո­ւի ու մա­հի
Եւ գլխի փո­խա­րէն ու­նէի մե­քե­նայ՝ շի­նո­ւած թի­թե­ղից»։

­Մեր յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րուն եւ ֆե­տա­յի­նե­րուն ակ­նար­կե­լով՝ Ք­րիս­տա­փոր կ­՚ը­սէ.- «­Մեր երկ­րի ա­րի այ­րե­րից կազ­մե­ցի ես մե՛ծ մի բա­նակ»։ Ու կը շա­րու­նա­կէ, «Եւ մեր սեւ դրօ­շի վրայ գրե­ցի «­Հայ­րե­նիք կամ ­Մահ», այ­սինքն՝ կար­միր դրօ­շի վրայ Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան նշա­նա­բա­նը՝ «Ա­զա­տու­թիւն կամ ­Մահ»։
Ք­րիս­տա­փոր կը շա­րու­նա­կէ, «Ուխ­տե­ցի ըմ­պել մի բա­ժակ բռնա­կալ Ար­քա­յի ա­րիւ­նից»։ Այ­սինքն՝ ­Սուլ­թան Ապ­տիւլ ­Հա­մի­տի մա­հա­փոր­ձը։
­Բայց Ք­րիս­տա­փոր կլա­նո­ւած է ձա­խո­ղու­թեան մտա­հո­գու­թիւն­նե­րով, «Երբ յան­կարծ մօ­տե­ցան նրան եր­կու այր՝ դէմ­քե­րով կա­ւիճ»։ Այս եր­կու այ­րերն են ­Ռոս­տո­մը եւ ­Սի­մոն ­Զա­ւա­րեա­նը՝ «կրծքե­րին պղնձեայ նշան», այ­սինքն՝ Հ.Յ.Դ. զի­նան­շա­նը։
Խ­րա­խու­սե­լու հա­մար Ք­րիս­տա­փո­րին, եր­կու այ­րե­րը կը սկսին կրկնել «­Հը­դա­հի՜ւն, ­Հը­դա­հի՜ւն, ­Հը­դա­հի՜ւն», այ­սինքն՝ ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կան ­Դաշ­նակ­ցու­թիւն, եւ «­Խա՜ն ­Բա՜­նո՜տ, ­Խա՜ն ­Բա՜­նո՜տ, ­Բա՜­նո՜տ», այ­սինքն՝ ­Խա­նա­սո­րի Ար­շա­ւան­քը եւ ­Պանք Օ­թո­մա­նի Գ­րա­ւու­մը։
Եւ այս­պէս, ­Չա­րեն­ցեան հան­ճա­րը տե­սի­լի ճամ­բով յանդգ­նու­թիւ­նը ու­նե­ցաւ հա­րա­զատ մնա­լու մեր պատ­մու­թեան։ ­Նոյ­նիսկ ար­հա­մար­հե­լով պոլ­շե­ւի­կեան սպառ­նա­լի­քը, գո­վեր­գեց ­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը, Ք­րիս­տա­փո­րը, ­Սուլ­թա­նի ­Մա­հա­փոր­ձը, ­Խա­նա­սո­րի Ար­շա­ւան­քը, ­Պանք Օ­թո­մա­նի գրա­ւու­մը, ­Ֆե­տա­յի­նե­րը, Ա­զա­տու­թիւն կամ ­Մա­հը…
­Ներ­կա­յիս, երբ մեր հայ­րե­նի­քը կը մտա­ծէ ու կը գոր­ծէ ա­զատ պայ­ման­նե­րու տակ՝ զերծ պատ­մու­թիւ­նը կեղ­ծե­լու եր­բեմ­նի բռնա­տի­րա­կան ճնշում­նե­րէ, պար­տա­ւոր ենք ան­քակ­տե­լիօ­րէն կա­պո­ւե­լու մեր պատ­մու­թեան հա­րա­զա­տու­թեան։ ­Հայ­րե­նի մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան եւ ղե­կա­վա­րու­թեան պար­տա­ւո­րու­թիւնն է ա­նա­ղար­տօ­րէն ներ­կա­յաց­նե­լու մեր հան­րա­պե­տու­թեան պատ­մու­թիւնն ու ա­նոր հիմ­նա­դիր­նե­րը։
­Չա­րեն­ցի հան­ճա­րը կրնայ «ան­հաս փառ­քի ճամ­բայ» ըլ­լալ, սա­կայն հայ­րե­նի մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան հա­մար ­Չա­րեն­ցեան յանդգ­նու­թիւ­նը մեր պատ­մու­թեան նկատ­մամբ կրնա՛յ եւ պէ՛տք է ըլ­լայ վա­րա­կիչ։