Գրեց՝ Ա. ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ (*) «Ամէնուն Տարեգիրքը» — 1961
Գործիս բերումով, 1939 թ. գտնւում էի Լենինականում (Ալեքսանդրապոլ)։ Անսպասելի կերպով հանդիպեցի բարեկամներիցս մէկին, որի բանտարկութեան մասին լսել էի։ Երբ իրեն տեսայ, զարմանքով յայտնեցի ուրախութիւնս, որ ազատուել է եւ հետաքրքրուեցի, թէ ինչո՛ւ էր բանտարկուել։ Նրա պատմութիւնը շատ կարճ էր ու պարզ։ Իրեն յանձնուած է եղել 2000 ռուբլի, որպէսզի դպրոցի ներկելուն եւ վերանորոգման հոգ տանի, սակայն ինքը դրամը ծախսել է եւ ժամանակին չի կարողացել ճարել ու վերադարձնել։ Այդ պատճառով դատում են բարեկամիս եւ մէկ ու կէս տարուայ բանտարկութեան վճիռ արձակում։ Վճիռն անմիջապէս գործադրւում է եւ նրան բանտարկում Երեւանի բանտում։
Բարեկամս լինելով երիտասարդ ուսուցիչ եւ քրէական յանցագործ (ոչ-քաղաքական), համեմատած միւս բանտարկեալներին, բաւական «արտօնութիւններ» է վայելում, մինչդեռ քաղաքականները իրենց խցիկներում, մեկուսարաններում փակուած, զուրկ են արեւի լոյսից անգամ։
Մի օր էլ իրեն առաջարկում են, որ գայ բանտապետին գրասենեակը։ Ներկայանում եւ ստանում է նոր յանձնարարութիւն, որով ամէն օր եւ երկու անգամ, բանտի խոհանոցից ճաշ պիտի տանի մի հիւանդ բանտարկեալի։ Բնական է, որ բարեկամս պարտաւոր էր յանձն առնել եւ մերժելու պատճառ կամ իրաւունք չունէր։
Հիւանդ բանտարկեալը Եղիշէ Չարենցն էր։ Բարեկամս առաջին անգամ ճաշը տանելիս ճանաչում է, բայց հսկիչի ներկայութեամբ ոչինչ չի կարողանում հարցնել կամ խօսել հետը։ Այսպէս շարունակ, մի քանի ամիս, մինչեւ Չարենցի մահը։
Երբ ես հետաքրքրուեցի, թէ Չարենցի մահուան մանրամասնութիւնների մասին ինչ գիտէ, նա մի պահ լռեց, դէմքը մռայլուեց, նայեց չորս կողմը զգուշութեան համար եւ հետեւեալը պատմեց.
— «Չարենցը բանտարկուած էր մեկուսարանում (իզօլեատոր)։ Նրա մեկուսարանը զուրկ էր արեւի լոյսից, խոնաւ էր եւ միակ լոյսը ելեկտրական փոքրիկ մի ճրագ էր։
Անկողին չկար, դրան փոխարինում էր խոնաւացած խոտի մի կոյտ, իսկ մեկուսարանի ուղիղ մէջտեղը կար մի երկաթեայ սիւն, որ ամրացած էր յատակից մինչեւ առաստաղ։ Երբեմն հսկիչը դուրսն էր կանգնում եւ ես առիթից օգտուելով փորձում էի խօսեցնել Չարենցին, բայց ի զուր. նա միշտ լուռ էր, երբեմն մռլտում էր եւ փորը բռնում, կամ կծկւում ինչ որ սուր ցաւերից։ Ինչպէս յետոյ իմացայ, նա ջղերի հիւանդութիւն ունէր եւ երբ ազատ էր, բուժւում էր, այդ ցաւերը մեղմացնող դեղօրայք ընդունում, իսկ բանտում բուժում չկար, նոյնիսկ ծխելն արգիլել էին։
«Մի անգամ, երբ նորից փորձեցի խօսեցնել, նա շատ ջղայնացած հարցրեց.¬ «Ծխո՞ւմ ես». ասացի ոչ.- «Դէ գնա՛, ասաց, եթէ կարող ես ինձ համար մի հատ ծխախոտ ճարիր» … Ծխախոտ ճարեցի եւ տարայ։ Պէտք էր տեսնել, թէ ի՜նչ ագահութեամբ էր ծխում այդ էժան մախորկան, լրագրի թղթով փաթաթած։
«Տարածս կերակուրներից շատ քիչ էր ուտում, որովհետեւ անորակ էին, անհամ, օրինակ՝ աղի ձուկով ապուր, կիսաեփ սեւ հաց, կամ կաղամբի մնացորդներով ապուր, առանց իւղի կամ ճարպի։ Գնալով նրա ցաւերը ուժեղանում էին. նա այլեւս չդիմանալով՝ սկսում էր գոռգոռալ, հայհոյել, աղաղակել։
«Վերջին շաբաթները նա գրեթէ ճաշին ձեռք չէր տալիս։ Ինձ հետ միշտ գալիս էր հսկիչը, որ բաց էր անում դուռը եւ դրսում սպասում, մինչեւ Չարենցը վերջացնի. յետոյ ես ամանները վերցնում ու դուրս էի գալիս։
«Մի օր էլ ճաշ տարայ եւ տեսայ, որ հսկիչը ներս մտաւ (սովորաբար ներս չէր մտնում, այլ դուրսը սպասում էր) ու սկսեց բաց անել Չարենցի կապերը։ Նա կապուած էր իր մեկուսարանի մէջտեղի երկաթեայ ձողին, որպէսզի զուրկ լինի շարժուելու եւ դուռը ծեծելու հնարաւորութիւնից։ Այսպէս շարունակուեց մի քանի օր եւս։ Մի օր էլ, երբ հսկիչը դուռը բացեց, ես սարսափով տեսայ, որ Չարենցը կապուած է ու նրա մեծ գլուխը կախուած է… Նա լուռ էր եւ նա լռեց յաւիտեան»…
Բարեկամիս աչքերը լցուած էին արտասուքի երկու խոշոր կաթիլներով ու ձայնը կերկերում էր։ Ես ասելիք չունէի եւ երկար ժամանակ քայլում էի լռութեամբ։
Յետոյ՝ անշուք մի դագաղ, անյայտ մի մեռել եւ Չարենցն անցաւ պատմութեան…
Եւ այսպիսի «մահը», խորհրդային քննադատների համար կը նշանակի «վախճանուե՜լ» … Հապա խեղդամահ անե՞լը որն է։
Բոլորին յայտնի է, որ Չարենցը, մինչեւ 1929-1930ական թուականները համոզուած բոլշեւիկ էր, ուղղափառ մարքսիստ, բայց 1930 թուից յետոյ նա հիասթափուեց եւ նրա նման՝ ուրիշ շատ համոզուած համայնավարներ։
Համատարած կոլեկտիվացումը, բռնութիւնները եւ Հայաստանի ղեկավարութեան մաքրագործումները խախտեցին այն հաւատը, զոր Չարենցն ունէր կոմունիզմի եւ խորհրդային իշխանութեան հանդէպ։ Խորհրդային իշխանութիւնը հաստատուելուց յետոյ Չարենցը այնքան վստահելի էր, որ 1924 թ. նրան արտօնեցին աշխարհը շրջել եւ լայն մտահորիզոններ ունենալ։ Երբ նա վերադարձաւ, գրեց «Լենինն ու Ալին»։ Ուրեմն նա բոլշեւիկի յատկութիւններ ունէր, որ ամբողջ աշխարհում միայն Լենինին (ռուս) եւ Ալիին (թուրք) տեսաւ։ Տեսաւ ու գովերգեց միայն նրանց, որոնք հայ ժողովրդի անկախութիւնը խլողներն էին եւ նրա ազատութիւնը բռնի տապալողներ։
Նրա հիասթափութեան արդիւնքը եղաւ 1933ին հրատարկուած «Գիրք ճանապարհի» հատորը եւ նրա նշանաւոր Պատգամը, որով կոչ էր անում.
— «Ո՜վ հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկութիւնը քո հաւաքական ուժի մէջ է»…
(*) Իբրեւ պատմական հաստատում Եղիշէ Չարենցի վերջին օրերու ահաւոր դառնութեան ու տառապանքին, կը հրատարակենք պատմութիւնը ականատեսի մը, որ եղած է անուանի բանաստեղծին բանտակիցը Երեւանի մէջ եւ տեսած է անոր չարչարալից մահը։ Գրութեան հեղինակը Հայաստանէն արտասահման ապաստանած տարագիր մըն է։ «Ա. Տ.»
