Հայ ժողովուրդը 21րդ դար եւ նոր ժամանակներ մուտք գործեց հասակը բարձր կանգնած, մէջքը շտկած եւ ճակատը բաց ու պայծառ։
Ազգային ինքնավստահութեան եւ ինքնահաստատման այդ խոյանքը մեր ժողովուրդը նուաճեց Արցախեան Ազատամարտով, որ անհաւասար ուժերով ճակատումներէ ու լինելութեան մաքառումներէ յաղթական դուրս գալու հայկական ներոյժի հրաշքին նորօրեայ վկայութիւնը հանդիսացաւ։
Իսկ Արցախեան հրաշազօր Ազատամարտը մենք նուաճեցինք հերոսական հայորդիներու թանկագին արեամբ՝ անոնց աներեր հաւատքին եւ անսակարկ անձնազոհութեան անկասելի խոյանքով։
Ազատամարտիկ այդ Սերունդին ներկայացուցչական դէմքերէն է կրակի մկրտութեամբ Դուշման անուանակոչուած Վարդան Ստեփանեան, որու ծննդեան տարեդարձը կը նշենք Մարտ 9ին։
Դուշման ծնած էր 1966ին, Երեւան: Հիմնական ուսումը ստացած էր Երեւանի Յովհաննէս Թումանեանի անուան թիւ 32 միջնակարգ դպրոցին մէջ, ուր ուշադրութիւն գրաւած էր իր գերազանց յառաջադիմութեամբ, ինչպէս որ կը վկայեն կենսագիրները:
Մանկութեան տարիներուն շատ ժամանակ անցուցած է գրադարանի մէջ, ուր կ’աշխատէր մայրը: Տարիներ ետք, Արցախեան Ազատամարտի օրերուն, Վարդան Դուշման խոր յուզումով պիտի յիշէր եւ գրի առնէր գիրքերու աշխարհին հետ իր կապուածութեան վերաբերեալ խորհրդածութիւններն ու ապրումները։ Իր ընթերցումներուն ծանրութեան կեդրոնը եղած են Չարենց, Թումանեան եւ Շիրազ:
1983ին, աւարտելով դպրոցը՝ աշխատանքի անցած է Երեւանի բուրդէ գործուածքներու գործարանին մէջ: 1984ին կամաւոր ծառայութեան անցած է Աֆղանիստան տեղակայուած խորհրդային բանակի կազմին մէջ: Ինչպէս ինք պիտի խոստովանէր հետագային, Վարդան իր բանակային ծառայութեան ժամանակ կ’երազէր տիրապետել ռազմական արուեստի հմտութիւններուն: Կարծէք կը նախազգար, որ հայ ժողովուրդին համար կը սպասուէր պատերազմ մը, որ պիտի ըլլար աֆղանականին չափ եւ աւելիով դաժան ու արիւնալի.
— «Աֆղանստան ծառայելու գնացի կամաւոր, ուզում էի լաւ կռուել սովորել եւ կռուեցի: Վատ զինուոր չեմ եղել եւ միշտ հաւատացել եմ, որ մի օր Հայոց Բանակի զինուոր եմ լինելու»…
Զօրացրուելէ ետք, Վարդան ընդունուեցաւ Երեւանի Պետական Համալսարանի Իրաւաբանական բաժինը: Ուսման նուիրուած այդ ժամանակը շատ կարճ տեւեց սակայն։ 1988ին բռնկեցաւ Արցախեան պահանջատիրական շարժումը եւ 22ամեայ համալսարանականը, իր սերունդի «լաւագոյն տղերք»ի օրինակով, ամբողջապէս նուիրուեցաւ Արցախեան պայքարին՝ հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական շարժման մերօրեայ շղթայազերծումին յառաջամարտիկներէն դառնալով։
Շարժման առաջին իսկ փուլերէն Վարդան ճանաչում ու յարգանք նուաճեց ոչ միայն ազատամարտիկ իր ընկերներուն, այլեւ ժողովրդային շրջանակներուն մէջ։ Իր կենդանութեան իսկ դարձաւ բառին բուն իմաստով առասպելատիպ հերոս։ Նոյնինքն ազերի նախայարձակներուն կողմէ անմիջապէս «Դուշման» մակդիրը ստացաւ Վարդան Ստեփանեան՝ ռազմի ճակատներուն վրայ իր քաջագործութեանց եւ մարտունակութեան համար։
Արցախեան իր գործունէութեան սկզբնական փուլին իսկ Վարդան միացած էր Դաշնակցութեան մեծ ընտանիքին եւ գաղափարական այդ պորտակապը մղում տուաւ Դուշմանի հերոսական երթին։ Արժանաւորապէս մարմնաւորեց ֆետայական խոյանքը Արցախեան Ազատամարտին՝ Նիկոլ Դումաններու եւ Հրայր Դժոխքներու հարազատ ժառանգորդն ու մերօրեայ կենդանի մարմնաւորումը դառնալով։ Ֆետայական այդ ներշնչումով ալ Դուշման չէր ծամծմեր բառերը՝ երբ ընդվզումով կը խարանէր պարտուողականութիւնը իր սերնդակիցներուն.
— «Ամօթ է այն երիտասարդների համար, ովքեր գնում են Ռուսաստան եւ դառնում այնտեղ հնոցապան կամ մեխանիկ: Թուրքիան մեր դարաւոր թշնամին է, ո՞վ պէտք է դառնայ զինուոր կամ սպայ, ո՞վ պէտք է կռուի»:
Դուշման միայն 26 տարի ապրելու բախտ ունեցաւ. երիտասարդական իր լաւագոյն չորս տարիները՝ 1988էն 1992, նուիրաբերեց հայ ժողովուրդին եւ Արցախի ազատագրութեան։ Քառամեայ այդ հերոսապատումը նաեւ արձանագրուած է համապատասխան գրականութեամբ եւ Դուշման այն ազատամարտիկներէն է, որուն մարտական կենսագրութիւնն ու մտածողութիւնը բաց եւ յաւերժ ուսանելի գիրք են հայոց սերունդներուն համար։
Նաեւ՝ մարտական իր ընկերներուն կողմէ յղացուած երգերով եւ տեսանիւթերով անմահացան գործն ու կերպարը Վարդան Դուշմանի, որուն մօտ հայրենի հողին պաշտամունքը անհուն եւ անսահման էր.- Ականատես կենսագիրները կը վկայեն, թէ ձեռքով կը վերցնէր բուռ մը հող եւ կ’ուտէր զայն՝ պահանջելով, որ նոյնը ընեն նաեւ իր մարտիկ տղաները: Յետոյ կը սկսէր խօսիլ՝ պատգամելով, որ «մեր երկիրը, մեր հողը մեր մայրն է, եւ աշխարհում նրանից աւելի քաղցր բան չկայ: Սիրէք նրան, ինչպէս սիրում էք ձեր հօրն ու մօրը, որովհետեւ մեր հողը մեր բոլորիս ծնողն է»:
Դժուար է սիւնակի մը սահմաններուն մէջ լիարժէք ներկայացնել Դուշմանի քառամեայ գործունէութեան եւ մղած հերոսական կռիւներուն առասպելատիպ աւանդը։ Բայց անպայման պէտք է յիշատակել Դուշմանի գործունէութեան վերջին ամիսներու քաջագործութիւնները, որոնք բախտորոշ նշանակութիւն ունեցան Արցախեան պայքարի յաղթանակով պսակումին մէջ։
Կենսագիրները կը պատմեն, որ «1991ի Հոկտեմբերի 30ին, «Դաշնակցութիւն» ջոկատի կազմում, որի հրամանատարն էր Աշոտ Ղուլեանը (Բեկոր), Դուշման մասնակցում է Լ.Ղ.Հ. Հադրութի շրջանի Տող գիւղի ազատագրման մարտերին: Այնուհետեւ Վարդանի ջոկատը մտնում է Քարագլուխ գիւղ, որը ադրբեջանցիների կողմից իրականացուած «Օղակ» օպերացիայի արդիւնքում աւերակ էր դարձել:
«Վարդանի տղերքի յաջորդ յաղթանակը Ստեփանակերտի արուարձան Կրկժանի` ադրբեջանական ամուր յենակէտի ոչնչացման ուղղուած գործողութիւնն էր` 1992 թուականի Յունուարի 22ին: Կրկժանն ուղիղ կապ ունէր Շուշիի հետ, որտեղից թուրքերն անընդհատ մարդկային ու ռազմական համալրում էին ստանում: Կրկժանի համար մղուող դիրքային մարտերը տեւեցին աւելի քան մէկ ամիս եւ ահա եկել էր վճռական յարձակման անցնելու պահը: Հայկական գրոհը սկսուեց գիշերը՝ երկու ուղղութեամբ: Քարին Տակի յաղթանակը դարձաւ հայկական ուժերի առաջին խոշոր յաղթանակը Արցախեան պատերազմում: Սա դրեց հայերի իրար յաջորդող յաղթանակների սկիզբը:
«Յաջորդ կարեւորագոյն յաղթանակներից էին Խոջալուի կրակակէտների ոչնչացումը Փետրուարի 25-26ի գիշերը եւ Ստեփանակերտի օդանաւակայանի ու Ստեփանակերտ-Ասկերան աւտօ-ճանապարհների բացումն ու ազատագրումը ազերիներից: Գործողութիւնն իրականացուեց փայլուն կերպով եւ դարձաւ անգնահատելի յաղթանակ Լ.Ղ.Հ. մայրաքաղաքի ու շրջափակման մէջ գտնուող բնակավայրների անվտանգութեան ապահովման համար: «Դուշմանը վստահութիւն էր ներշնչում իր տղաներին: Նրա համոզուածութիւնը, որ հայերը անպայման կ’ազատագրեն Արցախ աշխարհի պատմական Շուշի մայրաքաղաքը, ոգեպնդում էր տղերքին: Շուշի մտած առաջին հրասայլը.- «Հայրենիքի անունից սխրանքներ գործել եւ հաւատալ յաղթանակին՝ ահա սա՛ է մեր ուժի աղբիւրը»: Եւ հայ զէնքի, հայ զինուորի իսկական սխրանքը դարձաւ հնամենի Շուշիի ազատագրումը ադրբեջանաթուրքական 72ամեայ գրաւումից: Անառիկ բերդ յիշեցնող Շուշի մտած ստորաբաժանումների մէջ առաջիններից էր Աշոտ Բեկորի գլխաւորած առաջին՝ դաշնակցական վաշտը, որի մէջ մտնում էր նաեւ Դուշման Վարդանի գլխաւորած խումբը: Մայիսի 7-8ի գիշերը Շուշիի ուղղութեամբ իրականացուեց հրետանային հուժկու հարուած, որից յետոյ սկսուեց գրոհը: Շօշ գիւղի կողմից սկսուեց գնդապետ (այժմ` գեներալ-մայոր) Արկադի Կարապետեանի գլխաւորած գումարտակի գրոհը: Հիւսիս-արեւմուտքից գրոհին միացաւ նաեւ Աշոտ Բեկորի գլխաւորած ուժերի մնացած մասը: Հարաւից յարձակում գործեցին Նուէր Չախոյեանի այսպէս կոչուած «աֆղանների» վաշտը, ինչպէս նաեւ Ժիրայր Սէֆիլեանի եւ Աշոտ Խաչատրեանի գլխաւորած գումարտակները:
Նոյն ժամանակ գնդապետ Սէյրան Օհանեանի գլխաւորած ուժերը շրջանցեցին քաղաքը հարաւ արեւմուտքից` ազատագրելով Քեսալար, Բաշքենդ, Ջավադլար եւ ուրիշ բնակավայրներ` ընդհանուր առմամբ 17: Շուտով յարձակմանը միացաւ նաեւ Վալերի Չիտչեանի գումարտակը: Սամուէլ Բաբայեանի գլխաւորած ջոկատը Բերձորի կողմից փակեց ադրբեջանցիների հնարաւոր օգնութեան ճանապարհը»…
Մայիս 1992ի ամբողջ տեւողութեան, Վարդան Դուշման գրոհի մէջ եղաւ՝ Արցախեան Ազատամարտիկներու հայրենակերտ մեծ խոյանքին յառաջապահ դիրքերէն։ Շուշիի ազատագրումէն ետք հալածեց անարգ թշնամիի տակաւին դիմադրող ուժերը եւ միշտ յաղթանակով պսակեց իր ձեռնարկած գործողութիւնները։ Այդ մթնոլորտին մէջ ըսուած խօսք է Դուշմանի այն կանխատեսումը, թէ՝ «Ես պատերազմին շատ եմ պէտք, ինձ գնդակ չի կպչի, իսկ եթէ զոհուեմ, միայն դաւադիր ականից կը լինի»։ Ինչպէս կþըսեն՝ մեծերը կը նախազգան գալիքը… Այդպէս ալ եղաւ. Դուշման զոհուեցաւ 1992 թուականի Յուլիս 3ին, Արցախի Միւրիշէն գիւղի մերձակայքը, դաւադիր ականի պայթումին հետեւանքով… երբ իր ընկերներուն՝ Երոյի (Արմէն Երիցեան) եւ Արայիկի (Արա Աւագեան) հետ մարտական առաջադրանք կը կատարէին Լ.Ղ.Հ. Մարտունի շրջանին մէջ։
Իր կտակն էր՝ «Եթէ զոհուեմ` զինուած, մաքուր հագնուած կը գաք թաղմանս ու գլխիս տակ դաշոյն կը դնէք, որ էն աշխարհում էլ պայքարեմ»։
Վարդան Դուշմանի մարմինը յանձնուեցաւ իր այդքա՜ն սիրելի հողին` Եռաբլուրի մէջ։
Արցախեան Ազատամարտի ֆետայական խոյանքը մարմնաւորած անմոռանալի Դուշմանի յիշատակին նուիրուած յուշատետրի այս էջը կ’արժէ փակել ազգային հերոսի յաղթական երթը իմաստաւորող գաղափարական կտակով.
Երբ ազատագրուեցաւ Շուշին՝ Դուշման ձայն տուաւ հերոսական իր ուղին հարթած անմահ ֆետայիներուն.
— Մեր պապեր, հայոց Շուշին ազատագրուեց, լոյս իջաւ ձեր տառապած հոգուն, հանգիստ ննջէք…
Տարբեր աւանդ չէր կրնար կտակել ԴՈՒՇՄԱՆ մկրտուած դաշնակցական ֆետային, որ առիթով մը ըսած էր մօրը.
— Լաւ է քսանհինգ տարի ապրել տղամարդու պէս, քան տասնեակ տարիներ գոյութիւն քարշ տալ…: Մարմինս մի օր հողը պիտի մաշի. թող որ ազգիս համար մաշեմ այն:
