— «Մեր երկիրը, մեր հողը մեր մայրն է, եւ աշխարհում նրանից աւելի քաղցր բան չկայ։ Սիրէք նրան, ինչպէս սիրում էք ձեր հօրն ու մօրը, որովհետեւ մեր հողը մեր բոլորիս ծնողն է»:
— «Հայրենիքի անունից սխրանքներ գործել եւ հաւատալ յաղթանակին — ահա սա՛ է մեր ուժի աղբիւրը»։
— «Ես պատերազմին շատ եմ պէտք, ինձ գնդակ չի կպչի, իսկ եթէ զոհուեմ, միայն դաւադիր ականից կը լինի»։
— «Եթէ զոհուեմ` զինուած, մաքուր հագնուած կը գաք թաղմանս ու գլխիս տակ դաշոյն կը դնէք, որ էն աշխարհում էլ պայքարեմ»։
— «Ինչքան մենք ենք մեր ազգը սիրում, գոնէ մի փոքր էլ ազգը մեզ սիրի»։
ԴՈՒՇՄԱՆ
Այսօրինակ գաղափարներով եւ ջերմեռանդ հաւատքով տոգորուած հերոսական հայորդիներու թանկագին արեամբ եւ գերագոյն զոհաբերութեամբ հայ ժողովուրդը նուաճեց Արցախի ազատագրումը։ Անոնց աներեր կամքին եւ անսակարկ անձնազոհութեան անպարտելի ուժով՝ հայ ժողովուրդը կեանքի կոչեց եւ կռանեց իրողապէս ազատ ու անկախ Արցախի Հանրապետութիւնը։
Ահա ազատամարտիկ այդ հերոսական սերունդին ներկայացուցչական դէմքերէն է կրակի մկրտութեամբ Դուշման անուանակոչուած Վարդան Ստեփանեանը, որուն ծննդեան տարեդարձը կը նշենք Մարտ 9ի այս օրը։
Դուշման ծնած է 1966ին, Երեւան: Հիմնական ուսումը ստացած է Երեւանի Յովհաննէս Թումանեանի անուան թիւ 32 միջնակարգ դպրոցին մէջ, ուր ուշադրութիւն գրաւած է իր գերազանց յառաջադիմութեամբ, ինչպէս որ կը վկայեն կենսագիրները:
Մանկութեան տարիներուն շատ ժամանակ անցուցած է գրադարանի մէջ, ուր կ’աշխատէր մայրը՝ տիկին Զարուհին: Վարդանի ընթերցումներուն ծանրութեան կեդրոնը եղած են Չարենց, Թումանեան եւ Շիրազ:
1983ին, աւարտելով դպրոցը՝ աշխատանքի անցած է Երեւանի բուրդէ գործուածքներու գործարանին մէջ: 1984ին կամաւոր ծառայութեան անցած է Աֆղանստան տեղակայուած խորհրդային բանակի կազմին մէջ: Ինչպէս ինք խոստովանած է հետագային, Վարդան իր բանակային ծառայութեան ժամանակ երազած է տիրապետել ռազմական արուեստի հմտութիւններուն: Կարծէք կը նախազգար, որ հայ ժողովուրդին համար կը սպասուէր պատերազմ մը, որ պիտի ըլլար աֆղանականին չափ եւ աւելիով դաժան ու արիւնալի.
— «Աֆղանստան ծառայելու գնացի կամաւոր, ուզում էի լաւ կռուել սովորել եւ կռուեցի: Վատ զինուոր չեմ եղել եւ միշտ հաւատացել եմ, որ մի օր Հայոց Բանակի զինուոր եմ լինելու»…
Զօրացրուելէ ետք, Վարդան ընդունուեցաւ Երեւանի Պետական Համալսարանի իրաւաբանական բաժինը: Ուսման նուիրուած այդ ժամանակը շատ կարճ տեւեց սակայն։
1988ին բռնկեցաւ Արցախեան պահանջատիրական շարժումը եւ 22ամեայ համալսարանականը, իր սերունդի «լաւագոյն տղերք»ի օրինակով, ամբողջապէս նուիրուեցաւ Արցախեան պայքարին՝ հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական շարժման մերօրեայ շղթայազերծումին յառաջամարտիկներէն դառնալով։
Շարժման առաջին իսկ փուլերէն՝ Վարդան ճանաչում ու յարգանք նուաճեց ոչ միայն ազատամարտիկ իր ընկերներուն, այլեւ ժողովրդային շրջանակներուն մօտ։ Իր կենդանութեան իսկ դարձաւ բառին բուն իմաստով առասպելատիպ հերոս։
Նոյնինքն ազերի նախայարձակներուն կողմէ անմիջապէս «Դուշման» մակդիրը ստացաւ Վարդան Ստեփանեան՝ ռազմի ճակատներուն վրայ իր քաջագործութեանց եւ մարտունակութեան համար։
Արցախեան իր գործունէութեան սկզբնական քայլերէն իսկ Վարդան միացած էր Դաշնակցութեան մեծ ընտանիքին եւ գաղափարական այդ պորտակապը մղում տուաւ Դուշմանի հերոսական երթին։ Արժանաւորապէս մարմնաւորեց Արցախեան Ազատամարտի դաշնակցականի ֆետայական խոյանքը՝ Նիկոլ Դումաններու եւ Հրայր Դժոխքներու հարազատ ժառանգորդն ու մերօրեայ կենդանի ճառագայթումը դառնալով։ Ֆետայական այդ ներշնչումով ալ Դուշման չէր ծամծմեր բառերը՝ երբ ընդվզումով կը խարանէր պարտուողականութիւնը իր սերնդակիցներուն.
— «Ամօթ է այն երիտասարդների համար, ովքեր գնում են Ռուսաստան եւ դառնում այնտեղ հնոցապան կամ մեխանիկ: Թուրքիան մեր դարաւոր թշնամին է, ո՞վ պէտք է դառնայ զինուոր կամ սպայ, ո՞վ պէտք է կռուի»:
Դուշման միայն 26 տարի ապրելու բախտ ունեցաւ. երիտասարդական իր լաւագոյն չորս տարիները՝ 1988էն 1992, ան նուիրաբերեց հայ ժողովուրդին եւ Արցախի ազատագրութեան։
Քառամեայ այդ հերոսապատումը արձանագրուած ու անմահացած է համապատասխան գրականութեամբ։ Դուշման այն ազատամարտիկներէն է, որուն մարտական կենսագրութիւնն ու մտածողութիւնը բաց եւ յաւերժ ուսանելի գիրք են հայոց սերունդներուն համար։ Նաեւ՝ մարտական իր ընկերներուն կողմէ յղացուած երգերով եւ տեսանիւթերով անմահացան գործն ու կերպարը Վարդան Դուշմանի, որուն մօտ հայրենի հողին պաշտամունքը անհուն եւ անսահման է։
Ականատես կենսագիրները կը վկայեն, թէ ձեռքով կը վերցնէր բուռ մը հող եւ կ’ուտէր զայն՝ պահանջելով, որ նոյնը ընեն նաեւ իր մարտիկ տղաները: Յետոյ կը սկսէր խօսիլ՝ պատգամելով, որ «մեր երկիրը, մեր հողը մեր մայրն է, եւ աշխարհում նրանից աւելի քաղցր բան չկայ: Սիրէք նրան, ինչպէս սիրում էք ձեր հօրն ու մօրը, որովհետեւ մեր հողը մեր բոլորիս ծնողն է»:
Դուշմանի քառամեայ գործունէութեան եւ մղած հերոսական կռիւներուն առասպելական երկար շարքէն կ’արժէ յիշատակել անոր վերջին ամիսներու քաջագործութիւնները, որոնք բախտորոշ նշանակութիւն ունեցան Արցախեան պայքարի յաղթանակով պսակումին մէջ։
Կը պատմեն, որ «1991ի Հոկտեմբերի 30ին, «Դաշնակցութիւն» ջոկատի կազմում, որի հրամանատարն էր Աշոտ Ղուլեանը (Բեկոր), Դուշման մասնակցում է Լ.Ղ.Հ. Հադրութի շրջանի Տող գիւղի ազատագրման մարտերին: Այնուհետեւ Վարդանի ջոկատը մտնում է Քարագլուխ գիւղ, որը ադրբեջանցիների կողմից իրականացուած «Օղակ» օպերացիայի արդիւնքում աւերակ էր դարձել:
«Վարդանի տղերքի յաջորդ յաղթանակը Ստեփանակերտի արուարձան Կրկժանի` ադրբեջանական ամուր յենակէտի ոչնչացման ուղղուած գործողութիւնն էր` 1992 թուականի Յունվարի 22ին: Կրկժանն ուղիղ կապ ունէր Շուշիի հետ, որտեղից թուրքերն անընդհատ մարդկային ու ռազմական համալրում էին ստանում:
Կրկժանի համար մղուող դիրքային մարտերը տեւեցին աւելի քան մէկ ամիս եւ ահա եկել էր վճռական յարձակման անցնելու պահը: Հայկական գրոհը սկսուեց գիշերը՝ երկու ուղղութեամբ:
Քարին Տակի յաղթանակը դարձաւ հայկական ուժերի առաջին խոշոր յաղթանակը Արցախեան պատերազմում: Սա դրեց հայերի իրար յաջորդող յաղթանակների սկիզբը:
«Յաջորդ կարեւորագոյն յաղթանակներից էին Խոջալուի կրակակէտների ոչնչացումը Փետրուարի 25-26ի գիշերը եւ Ստեփանակերտի օդանաւակայանի ու Ստեփանակերտ-Ասկերան աւտօ-ճանապարհների բացումն ու ազատագրումը ազերիներից: Գործողութիւնն իրականացուեց փայլուն կերպով եւ դարձաւ անգնահատելի յաղթանակ Լ.Ղ.Հ. մայրաքաղաքի ու շրջափակման մէջ գտնուող բնակավայրերի անվտանգութեան ապահովման համար:
«Դուշմանը վստահութիւն էր ներշնչում իր տղաներին: Նրա համոզուածութիւնը, որ հայերը անպայման կ’ազատագրեն Արցախ աշխարհի պատմական Շուշի մայրաքաղաքը, ոգեպնդում էր տղերքին: …Հայ զէնքի, հայ զինուորի իսկական սխրանքը դարձաւ հնամենի Շուշիի ազատագրումը ադրբեջանաթուրքական 72ամեայ գրաւումից:
Անառիկ բերդ յիշեցնող Շուշի մտած ստորաբաժանումների մէջ առաջիններից էր Աշոտ Բեկորի գլխաւորած առաջին՝ դաշնակցական վաշտը, որի մէջ մտնում էր նաեւ Դուշման Վարդանի գլխաւորած խումբը»:
Մայիս 1992ի ամբողջ տեւողութեան, Վարդան Դուշման գրոհի մէջ եղաւ՝ Արցախեան Ազատամարտիկներու հայրենակերտումի մեծ խոյանքին յառաջապահ դիրքերէն։ Շուշիի ազատագրումէն ետք հալածեց անարգ թշնամիի տակաւին դիմադրող ուժերը եւ միշտ յաղթանակով պսակեց իր ձեռնարկած գործողութիւնները։
Այդ մթնոլորտին մէջ ըսուած խօսք է Դուշմանի այն կանխատեսումը, թէ՝ «Ես պատերազմին շատ եմ պէտք, ինձ գնդակ չի կպչի, իսկ եթէ զոհուեմ, միայն դաւադիր ականից կը լինի»։
Ինչպէս կ’ըսեն՝ մեծերը կը նախազգան գալիքը…
Այդպէս ալ եղաւ. Դուշման զոհուեցաւ 1992 թուականի Յուլիս 3ին, Արցախի Միւրիշէն գիւղի մերձակայքը, դաւադիր ականի պայթումին հետեւանքով… երբ իր ընկերներուն՝ Երոյի (Արմէն Երիցեան) եւ Արայիկի (Արա Աւագեան) հետ մարտական առաջադրանք կը կատարէին Լ.Ղ.Հ. Մարտունի շրջանին մէջ։
Դումանի կտակն էր.- «Եթէ զոհուեմ` զինուած, մաքուր հագնուած կը գաք թաղմանս ու գլխիս տակ դաշոյն կը դնէք, որ էն աշխարհում էլ պայքարեմ»։
Վարդան Դուշմանի մարմինը յանձնուեցաւ իր այդքա՜ն սիրելի հողին` Եռաբլուրի մէջ։
Դուշմանի օրինակով հայոց քաջորդիները իրենց արեամբ նուաճեցին հայ ժողովուրդին արդար իրաւունքը, որպէսզի ազգովին մենք 21րդ դար եւ նոր ժամանակներ մուտք գործենք յաղթահասակ՝ ամրապինդ մէջքով եւ բաց ու պայծառ ճակատով։
Երբ ազատագրուեցաւ Շուշին՝ Դուշման ձայն տուաւ հերոսական իր ուղին հարթած անմահ ֆետայիներուն.
— Մեր պապեր, հայոց Շուշին ազատագրուեց, լոյս իջաւ ձեր տառապած հոգուն, հանգիստ ննջէք…
Տարբեր աւանդ չէր կրնար կտակել ԴՈՒՇՄԱՆ մկրտուած դաշնակցական ֆետային, որ առիթով մը ըսած էր մօրը.
— Լաւ է քսանհինգ տարի ապրել տղամարդու պէս, քան տասնեակ տարիներ գոյութիւն քարշ տալ…: Մարմինս մի օր հողը պիտի մաշի. թող որ ազգիս համար մաշեմ այն:
