ԱՐՏԱՇԷՍ ՇԱՀՊԱԶԵԱՆ (յա­պա­ւու­մով)

Այս օ­րե­րին հա­յաս­տա­նեան եւ սփիւռ­քի մա­մու­լը բազ­միցս անդ­րա­դար­ձան ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին պատ­մող, ա­մե­րի­կեան ար­տադ­րու­թեան «­Խոս­տում» ժա­պա­ւէ­նին: ­Մե­զա­նում առ­կայ հե­տաքրք­րու­թիւ­նը բնա­կան է նախ այն պատ­ճա­ռով, որ ազ­գա­յին զգա­յուն նիւ­թով ստեղ­ծո­ւել է հեր­թա­կան ժա­պա­ւէ­նը եւ ի­հար­կէ ու­նենք այն ակն­կա­լի­քը, թէ ­Հո­լի­վու­տեան ար­տադ­րու­թեան եւ հա­մա­պա­տաս­խան «փայլ» ու­նե­ցող այս նկա­րը կա­րող է նպաս­տել աշ­խար­հում ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան նիւ­թին քա­րոզ­չու­թեա­նը:
Անդ­րա­դառ­նանք բուն գոր­ծին:
­Սա ա՛յն դէպքն է, երբ կա­րե­լի է հաս­տա­տել յայտ­նի ճշմար­տու­թիւ­նը, թէ ներդ­րո­ւած մի­ջոց­նե­րը ե­րաշ­խա­ւո­րել են յա­ջո­ղու­թեան կէ­սը: ­Դի­տո­ղի հա­մար ակ­նա­ռու է, որ գոր­ծի ար­տադ­րու­թեան վրայ շօ­շա­փե­լի գու­մար է ծախ­սուել, ինչն ա­պա­հո­վել է քատ­րե­րի «հա­րուստ» լի­նե­լը եւ միւս կող­մից ա­պա­հո­վել է լայ­նա­մասշ­տաբ տե­սա­րան­նե­րի, անհ­րա­ժեշտ պատ­մա­կան մի­ջա­վայ­րի հա­ւաս­տիու­թիւ­նը: Իս­կա­պէս ի­րա­կան են թւում ­Պո­լիս մայ­րա­քա­ղաքն իր ա­սիա­կան-եւ­րո­պա­կան բազ­մա­զա­նու­թեամբ, գա­ւա­ռա­կան հա­մայ­նա­պատ­կե­րը, ինչ­պէս եւ զան­գո­ւա­ծա­յին տե­սա­րան­ներն ի­րենց հա­մոզ­չա­կա­նու­թեամբ ու ազ­դե­ցի­կու­թեամբ:
Այս­տեղ ցան­կա­նում եմ շեշ­տել մէկ ոչ-ան­կա­րե­ւոր հան­գա­մանք: ­Ժա­պա­ւէ­նը դի­տե­լուց ա­ռաջ այն մտա­վա­խու­թիւնն ու­նէի, որ կեր­պար­նե­րը, ա­ռար­կա­ներն ու մի­ջա­վայ­րը կա­րող են վատ նմա­նե­ցո­ւած լի­նել, ա­ւե­լի շուտ՝ ու­նե­նալ տա­րաշ­խար­հիկ ու անդր պատ­կեր, ին­չի ակն­դիրն ենք յա­ճախ դառ­նում ­Հո­լիվու­տեան ար­տադ­րու­թեան այս կամ այն տե­սա­կի գործ դի­տե­լով: ­Պէտք է փաս­տել, որ հե­ղի­նակ­նե­րը կա­տա­րել են ման­րակր­կիտ ու բա­րե­խիղճ աշ­խա­տանք, ին­չի ար­դիւն­քում ի­րա­կան են դիտ­ւում ե՛ւ հա­յե­րի կեր­պար­նե­րը, ե՛ւ թուր­քե­րը՝ ի­րենց դի­մա­պատ­կեր­նե­րով, հա­գուս­տով, խառ­նո­ւած­քով, կեն­ցա­ղա­յին մի­ջա­վայ­րով եւ, ինչ­պէս ակ­նար­կուեց վե­րե­ւում, ճշմար­տան­ման է ու հա­մո­զիչ ընդ­հա­նուր մի­ջա­վայ­րը: Ան­գամ հե­րոս­նե­րի մաշ­կի իւ­րա­յա­տուկ թուխ գոյ­նը ճիշտ է ար­տա­յայ­տո­ւած եւ այս ա­մէ­նը վկա­յում է, որ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեամբ են ի­րենց առ­ջեւ դրո­ւած նպա­տա­կին մօ­տե­ցել շար­ժա­պատ­կերն ստեղ­ծող սցե­նա­րիս­տը (բե­մագ­րո­ղը), ռե­ժի­սո­րը (բե­մադ­րի­չը), նկա­րիչ­նե­րը, ի­հար­կէ օ­պե­րա­տորն (գոր­ծի­քա­վա­րը) ու միւս­նե­րը: ­Ժա­պա­ւէ­նը դի­տե­լուց յե­տոյ ակն­յայտ է դառ­նում, նաեւ, որ հե­ղի­նակ­նե­րը կամ գու­ցէ պա­տո­ւի­րա­տու ան­ձը մի շարք հար­ցադ­րում­ներ են ցան­կա­ցել ներ­կա­յաց­նել ժա­պա­ւէ­նում՝ այդ պատ­ճա­ռով ընդգր­կուն ա­սե­լի­քի նե­րա­ռած տար­բեր գա­ղա­փար­ներ ա­ռան­ձին դրուագ­նե­րի ձե­ւով հա­զիւ ակ­նարկ­ւում են ժա­մա­նա­կա­յին սահ­մա­նա­փակ տա­րա­ծու­թեան մէջ:
Ի­հար­կէ ո­րոշ ե­րե­ւոյթ­ներ մի­տում­նա­ւոր կեր­պով ըն­դա­մէ­նը ակ­նարկ­ւում են, քա­նի որ ակն­յայ­տօ­րէն խնդիրն այդ­պէս է դրո­ւել:
Ա­սո­ւա­ծի մէկ օ­րի­նա­կը Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի նա­խօ­րեա­կին եւ ըն­թաց­քում Ե­րիտ­թուր­քե­րի կող­քին գեր­մա­նա­ցի զի­նո­ւո­րա­կա­նու­թեան (բնա­կա­նա­բար որ­պէս այդ երկ­րի պաշ­տօ­նա­կան կե­ցո­ւածքն ար­տա­յայ­տող ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի) կանգ­նած լի­նելն էր: Ի­հար­կէ գաղտ­նիք չէ այն փաս­տը, որ Ե­րիտ­թուր­քե­րը վա­յե­լում էին ­Գեր­մա­նիոյ հո­վա­նա­ւո­րու­թիւ­նը, սա­կայն այս դէպ­քում ար­դա­րա­ցիօ­րէն ան­հար­կի է հա­մա­րո­ւել ժա­պա­ւէ­նում այս նիւ­թի զար­գա­ցու­մը:
­Յա­ջորդ ակ­նար­կը թրքա­կան բարձ­րաս­տի­ճան ըն­տա­նի­քի զա­ւա­կի հա­յան­պաստ ա­րարք­ներն էին, ո­րոնց հա­մար իւ­րա­յին­նե­րը գնդա­կա­հա­րում են նրան:
Ի­րա­պէս ժա­մա­նա­կագ­րու­թեան կող­մից ար­ձա­նագ­րո­ւած այս­պի­սի մի փաստ շար­ժան­կար բե­րե­լը ե­թէ ա­ւե­լորդ չէ, ա­պա ա­ւե­լորդ կը լի­նէր դրա ուռ­ճա­ցու­մը:
Այս­տեղ մի փոքր շե­ղո­ւե­լով ար­ժէ ար­ձա­նագ­րել, որ վեր­ջին տա­րի­նե­րին, նաեւ ոչ-ա­ռանց այ­լոց խրա­խու­սիչ ձայ­նակ­ցու­մի, մե­զա­նում թշնա­մի­նե­րի մէջ «եղ­բայր­ներ» յայտ­նա­բե­րե­լու եւ նրանց ա­րարք­նե­րը տար­փո­ղե­լու, ինչ-ինչ սե­փա­կան մեղ­քեր «յայտ­նա­գոր­ծե­լու» հի­ւան­դա­գին «մարդ­կայ­նու­թիւն» է ի յայտ ե­կել: ­Խօս­քը վե­րա­բե­րում է թէ՛ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան շրջա­նին, թէ՛ հայ-ատր­պէյ­ճա­նա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րին եւ թէ՛, նաեւ, պատ­մա­կան ո­րոշ այլ դրո­ւագ­նե­րի: Ի­րա­կա­նու­թիւնն այն է, որ թշնա­մու «հա­յա­սէր» կամ «ար­դար» ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի ա­ռան­ձին ա­րարք­նե­րը բա­ցա­ռիկ պա­րա­գա­ներ են, եր­բեք ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րի վրայ մեծ ազ­դե­ցու­թիւն չեն ու­նե­ցել եւ «շրջա­հա­յեաց» ու «մար­դա­սէր» խա­ղա­լու, զո­հի ու դա­հի­ճի մի­ջեւ հա­ւա­սա­րու­թեան եզ­րեր փնտռե­լու, յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը պատ­մա­կան դէպ­քե­րի զու­գադր­մամբ ար­դա­րաց­նե­լու ոչ մի պատ­ճառ չու­նենք, ե­թէ ան­գամ դրա հա­մար ինչ-որ մէ­կը խրա­խու­սա­բար կը թփթփաց­նի ու­սե­րիս կամ այս կամ այն մի­ջո­ցառ­ման ժա­մա­նակ ինչ-որ մրցա­նակ կը տան: ­Մեզ կո­տո­րել են, մեր եր­կիրն ու ու­նե­ցո­ւած­քը մե­զա­նից խլել են եւ մենք բո­լոր տե­սա­կի ի­րա­ւունք­ներ ու­նենք ա­մէն գնով ֆի­զի­քա­կան ու բա­րո­յա­կան հա­տուց­ման հաս­նե­լու:
­Ժա­պա­ւէնն առ­հա­սա­րակ օժ­տո­ւած է ա­սե­լի­քի զսպո­ւա­ծու­թեամբ եւ չա­փա­ւո­րու­թեամբ, ին­չը վեր­ջի­նիս ա­ռա­ւե­լու­թիւն­նե­րից է: ­Մաս­նա­ւո­րա­պէս նկա­տի ու­նեմ ջար­դե­րի տե­սա­րան­նե­րը, մարդ­կա­յին ող­բեր­գա­կան ճա­կա­տագ­րե­րի պատ­կե­րու­մը, ո­րոնք ի­հար­կէ տակ­նուվրայ են ա­նում հան­դի­սա­կա­նին, բայց նախ­ճի­րի սահմռ­կե­ցու­ցիչ դրո­ւագ­նե­րով չեն տրո­րում հո­գիդ եւ ազ­գա­յին ար­ժա­նա­պա­տո­ւու­թիւնդ:
­Վե­րա­դառ­նա­լով ժա­պա­ւէ­նի ակ­նարկ­նե­րի նիւ­թին՝ նշեմ դրան­ցից մի քա­նի­սը.
— ­Հան­դի­սա­կա­նի աչ­քե­րի առ­ջեւ պատ­կեր­ւում են ­Պոլ­սոյ մե­ծա­հա­րուստ­նե­րի ան­հոգ կեանքն ու եղ­բայ­րու­թիւ­նը թուրք մե­ծա­մե­ծե­րի հետ: Ի­րա­կա­նում այս մար­դիկ կար­ծում էին, թէ ճիշ­տը լռելն ու հա­մա­կեր­պո­ւելն է՝ հա­ւա­տա­լով եւ հա­ւա­տաց­նե­լով, թէ թրքա­կան «զայ­րոյ­թի» այս ա­լիքն էլ կ­՚անց­նի: Եւ հայ յե­ղա­փո­խա­կան ըմ­բոս­տա­ցում­նե­րին նիւ­թա­կան ու այլ մի­ջոց­նե­րով օգ­տա­կար լի­նե­լու փո­խա­րէն՝ քննա­դա­տում էին դրանք: Տ­րա­մա­բա­նա­կան էր, որ ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը նրանց էլ չէր խնա­յե­լու: Ան­գամ ե­թէ վեր­ջին­ներս մո­ռա­ցու­թեան տա­յին սե­փա­կան ինք­նու­թիւ­նը՝ այդ մա­սին թշնա­մին էր յի­շեց­նե­լու: Այդ­պէս ե­ղել է այն ժա­մա­նակ, նոյ­նը ե­ղել է ­Պաք­ւում ու ­Սում­կա­յի­թում, այդ­պէս լի­նե­լու է միշտ: ­Լաւ կը լի­նի, որ այս մա­սին չմո­ռա­նան նաեւ թրքա­կան որ­ջում այ­սօր բախտ ու բա­րե­կե­ցու­թիւն փնտռող մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րը:
­Ժա­պա­ւէ­նում այս նիւ­թը այս խո­րու­թեա­նը չի հաս­նում ի­հար­կէ, սա­կայն այդ «եղ­բայ­րու­թեան ակ­նար­կը» եւ հե­տե­ւանք­նե­րը, ինչ­պէս ա­սո­ւեց, ներ­կա­յա­ցո­ւած են:
— ­Շա­հե­կան մօ­տե­ցում է այն օ­րե­րի ա­մե­րի­կեան դես­պան ­Հեն­րի ­Մոր­կըն­թաո­ւի կեր­պա­րի ընդգր­կու­մը: ­Կա­րե­ւոր է, որ ա­մե­րի­կա­ցի ու ոչ միայն ա­մե­րի­կա­ցի հան­դի­սա­կա­նին հէնց Ա.Մ.Ն. դես­պա­նի շրթե­րով է փո­խանց­ւում, որ թուր­քե­րի կող­մից ի­րա­կա­նա­ցո­ւո­ղը կան­խամ­տա­ծո­ւած ջար­դեր են ե­ղել եւ մէկ ժո­ղովր­դի ոչն­չաց­ման ծրա­գիր: Այս դրո­ւա­գը փաս­տագ­րու­թեան ուժ ու­նի, քա­նի-որ հա­մա­պա­տաս­խա­նում է ի­րա­կա­նու­թեա­նը: ­Մարդ­կայ­նա­կան ու հա­յա­սէր ­Մոր­կըն­թաո­ւի թո­ղած փաս­տաթղ­թերն ու յու­շագ­րու­թիւն­նե­րը այ­սօր էլ թրքա­կան վայ­րա­գու­թիւն­նե­րի մա­սին վկա­յող ար­ժէ­քա­ւոր նիւթ են: ­Նոյն ի­մաս­տով կա­րե­ւոր է նաեւ գլխա­ւոր հե­րոս­նե­րից մէ­կի` ա­մե­րի­կա­ցի լրագ­րո­ղի կեր­պա­րը: ­Մարդ, ո­րի հա­մար գու­ցէ նա­խա­պէս շատ տար­բեր չեն ե­ղել հայն ու թուր­քը, բայց ո­րի աչ­քե­րի առ­ջեւ ծա­ւալ­ւում են դա­ժան ի­րո­ղու­թիւն­ներ: Ճշ­մար­տու­թիւ­նը փաս­տե­լու հա­մար նա մեկ­նում է գա­ւառ­ներ ու գիւ­ղեր, վկան է դառ­նում ջար­դե­րի տե­սա­րան­նե­րի եւ կա­րո­ղա­նում է բա­ցա­յայ­տել թրքա­կան սու­տը: ­Սա եւս կա­րե­ւոր շեշ­տադ­րում է ժա­պա­ւէ­նում, քա­նի որ, ինչ­պէս գի­տենք, այ­սօր եւս տի­րա­պե­տող թրքա­կան պաշ­տօ­նա­կան կեղ­ծի­քի հա­մա­ձայն, իբ­րեւ թէ պա­տե­րազ­մա­կան ի­րո­ղու­թիւն­նե­րի թե­լադ­րան­քով տե­ղի է ու­նե­ցել բնակ­չու­թեան տե­ղա­հա­նու­թիւն, ո­րի ժա­մա­նակ էլ ար­ձա­նագ­րո­ւել են մե­ծա­թիւ մա­հա­ցու­թեան դէպ­քեր: Լ­րագ­րո­ղի այս կեր­պա­րը նոյն­պէս հա­ւաս­տի է ըն­կալ­ւում, ո­րով­հե­տեւ ի­րա­կա­նում ե­ղել են լրագ­րող­ներ, ո­րոնց թղթակ­ցու­թիւն­ներն օ­րը-օ­րին, ի­րա­զեկ աղ­բիւր­ներ որ­պէս, տե­ղե­կու­թիւն­ներ են փո­խան­ցել եւ­րո­պա­կան ու ա­մե­րի­կեան մա­մու­լին:
— ­Կա­րե­ւոր շեշ­տադ­րում է այն, որ եզ­րա­փա­կիչ հա­տո­ւա­ծում հա­յու­թեան բե­կոր­նե­րը խմբո­ւե­լով ըմ­բոս­տա­նում են` կազ­մա­կեր­պե­լով ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թիւն: ­Հե­ղի­նակ­նե­րը ար­դա­րա­ցիօ­րէն անհ­րա­ժեշտ են հա­մա­րել շեշ­տել, որ հայ ժո­ղո­վուր­դը ստրկա­կան խո­նար­հու­թեամբ չի գնա­ցել կա­ռափ­նա­րան, այլ նաեւ տար­բեր վայ­րե­րում ըմ­բոս­տա­ցել է եւ ըմ­բոս­տա­նա­լով փրկու­թիւն է գտել: Եզ­րա­փա­կիչ հա­տո­ւա­ծում ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րի զար­գա­ցու­մը ակն­յայ­տօ­րէն յի­շեց­նում է ­Մու­սա ­Լե­րան ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թիւ­նը: Ի­հար­կէ այս­տեղ պատ­մա­կան ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րի շա­րադ­րում չպէտք է փնտռել, բայց նմա­նեց­նե­լու մօ­տե­ցումն ար­դա­րա­ցո­ւած է, ո­րով­հե­տեւ մեզ ներ­կա­յա­ցո­ւո­ղը գե­ղա­րո­ւես­տա­կան` ոչ-փաս­տագ­րա­կան պատ­րաս­տու­թիւն է:
— ­Կա­րե­ւոր է այն ու­ղեր­ձը, որ հնչում է գլխա­ւոր հե­րո­սու­հի Ան­նա­յի շուր­թե­րից. «­Մենք պէտք է յաղ­թենք ապ­րե­լով»: Եւ պայ­քա­րե­լու գնով ա­զա­տո­ւող­նե­րը ապ­րե­լով յաղ­թում են թշնա­մուն, յաղ­թում են ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ծրագ­րին, յաղ­թում են ազ­գո­վի բնա­ջինջ լի­նե­լու ճա­կա­տագ­րին:
­Մէկ կա­րե­ւոր շեշ­տադ­րում էլ կա­տար­ւում է ներ­կա­յաց­նե­լով թրքա­կան այն մի­ջա­վայ­րը, ուր ուռ­ճա­նում են հա­յու­թեա­նը բնաջն­ջե­լու ծրա­գիրն ու հա­մո­զու­մը, ա­տե­լու­թիւնն ու ան­հան­դու­ժո­ղու­թիւ­նը ե­րէ­կո­ւան դրա­ցու ու բա­րե­կա­մի հան­դէպ: Ինչ­պէս այդ տրա­մադ­րու­թիւն­նե­րը իջ­նում են փո­ղոց ծնե­լով այն մո­լե­ռանդ խու­ժա­նին, ո­րը թրքա­կան նա­ցիո­նա­լիզ­մի (ազ­գայ­նա­մո­լու­թեան) մո­լուց­քից ար­բած՝ պատ­րաստ է բռնա­նա­լու, սպան­նե­լու եւ կո­ղոպ­տե­լու:
­Դե­րա­կա­տար­նե­րը, ո­րոն­ցից շա­տե­րը յայտ­նի դե­րա­սան­ներ են, խա­ղում են լաւ եւ հա­մո­զիչ: ­Ներ­կա­յա­ցո­ւած հա­յե­րը գե­ղե­ցիկ, ար­ժա­նա­պա­տիւ ու ազ­նիւ մար­դիկ են:
Ի դէմս թուր­քե­րի կեր­պար­նե­րի՝ ներ­կա­յա­ցո­ւած են մար­դիկ, ով­քեր վա­րա­կո­ւած են ազ­գայ­նա­մո­լու­թեան ու շո­վի­նիզ­մի (այ­լա­մեր­ժու­թեան, նեղմտու­թեան) մո­լա­գա­րու­թեամբ եւ հաս­տա­տա­կամ են ե­րէ­կո­ւայ մեր­ձա­ւոր­նե­րին ոչն­չաց­նե­լու, նրանց ու­նե­ցո­ւած­քին տի­րա­նա­լու մո­լա­գար կրքով:
­Գոր­ծի ա­ռանց­քում յու­զիչ սի­րա­յին ե­ռան­կիւ­նի է, ո­րի հան­գու­ցա­լու­ծու­մը տե­ղի է ու­նե­նում ոչ թէ գոր­ծող հե­րոս­նե­րի վճիռ­նե­րով, այլ դա­ժան ու ա­մե­նա­կուլ բնաջնջ­ման մե­քե­նա­յի կող­մից:
­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ող­բեր­գա­կան պատ­մու­թիւ­նը հիւ­սո­ւած է պարզ մարդ­կա­յին ճա­կա­տագ­րե­րի վրայ: Ա­մե­նայն հա­ւա­նա­կա­նու­թեամբ նման խնդիր է ա­ռա­ջադ­րել գա­ղա­փա­րի հե­ղի­նակ եւ բե­մագ­րող ­Քըրք Գ­րի­գո­րեա­նը: ­Միայն շնոր­հա­կալ կա­րե­լի է լի­նել նրան մա­հուա­նից ա­ռաջ եւս մէկ բա­րի ու հա­յանպաստ նա­խա­ձեռ­նու­թիւն կեան­քի կո­չե­լու հա­մար:
Այս գոր­ծը դի­տե­լուց յե­տոյ, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ, մէկ հարց է ծնւում մտքումդ. այն ինչ հե­տաքր­քիր է մեզ հա­մար, ո­րով­հե­տեւ մեր ազ­գա­յին կեն­սագ­րու­թեան ա­ռանց­քում է, ար­դեօ՞ք հե­տաքրքիր կը լի­նի նաեւ օ­տար­նե­րի հա­մար: Այն նկա­տա­ռու­մով ի­հար­կէ որ այս ժա­պա­ւէ­նը կը կա­րո­ղա­նայ ի­րա­կա­նաց­նել քա­րոզ­չա­կան ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը:
Եւ վեր­ջին միտ­քը` ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին հեր­թա­կան ժա­պա­ւէ­նը դի­տե­լուց յե­տոյ: Այս գոր­ծը եւս ա­սել է այն­քան` ինչ­քան ցան­կա­ցել է ա­սել, սա­կայն պէտք է մտա­ծել մեծ կտա­ւի փաս­տագ­րա­կան-գե­ղա­րո­ւես­տա­կան գոր­ծի մա­սին: ­Ժա­պա­ւէն, ո­րը վա­ւե­րագ­րա­կան ճշգրտու­թեամբ կը ներ­կա­յաց­նի ցե­ղաս­պա­նու­թեան պատ­կերն ու հե­տե­ւանք­նե­րը, կը դառ­նայ քա­ղա­քա­կան փաս­տա­թուղթ, կը մեր­կաց­նի թրքա­կան կեղ­ծի­քը եւ կը բա­ցա­յայ­տի այ­լես ան­վի­ճե­լի ճշմար­տու­թիւ­նը: Ի­հար­կէ քա­ղա­քա­կան լուրջ ակն­կա­լի­քը պար­տա­դիր չէ, որ կա­պո­ւի գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան հետ, բայց եւ ցան­կա­լի է` նկա­տի ու­նե­նա­լով շար­ժա­պատ­կե­րա­յին ա­րո­ւես­տի քա­րոզ­չա­կան մեծ ու­ժը:
Ին­չը շատ լաւ հաս­կա­ցել եւ փոր­ձել են ա­նել ու­րիշ­նե­րը: Վս­տա­հա­բար ին­չի գի­տակ­ցու­մից էլ ծնո­ւել է «­Խոս­տում»ը: