ԱՐՄԻՆԷ ԱՂԱԲԵԿԵԱՆ
յատուկ մանկավարժ, լոգոթերապեւտ (Λογοθεραπεύτρια)
Այսօր երկրագնդի տարբեր մասերում ծնւում են երեխաներ, որոնք որոշակի ախտանշաններով տարբերւում են բնականոն զարգացում ունեցող երեխաներից: Խօսքը 21րդ դարի համախտանիշ (սինդրոմ) համարուող աուտիզմի (αυτισμός) մասին է: Ուսումնասիրութիւնները ցոյց են տալիս, որ բաւականին մեծ թուով երեխաներ են տառապում այս սինդրոմից, եւ նրանց թիւը գնալով աւելանում է. ըստ վիճակագրական տուեալների` 1970թ. աշխարհում գրանցուել է աուտիզմով 1 երեխայ 10.000ից, իսկ 2013թ. 1 երեխայ՝ 50ից: Հայաստանում 2007 թ. գրանցուել է աուտիզմի 73 դէպք, իսկ 2012թ.` արդէն 127 դէպք:
Զարգացման խանգարումներ ունեցող երեխաների, յատկապէս աուտիզմից տառապող երեխաների հետ աշխատելու բազմաթիւ մեթոդներ կան, որոնք այս կամ այն չափով օգնում են շտկելու երեխայի խնդիրները եւ զարգացնելու նրա իմացական ոլորտը, հաղորդակցումը, վարքը, ինքնասպասարկման հմտութիւնները, հասարակական շփումը եւայլն: Այդ մեթոդներից կարելի է առանձնացնել «Affolterի մոդելը»` որպէս կարեւորագոյն մեթոդ եւ լաւագոյն միջոց՝ երեխայի հետ աշխատելու եւ ցանկալի արդիւնքի հասնելու համար: Սոյն մեթոդն ստեղծել է շուեցարիացի կին հոգեբան Ֆելիսիէ Աֆֆոլտեր (Francois Affolter — ծնեալ 1926թ.), որը Ժան Պիաժէի հետ միասին 30ից աւելի տարիներ հետազօտութիւններ է կատարել Շուեցարիայում եւ Ա.Մ.Ն.ում: Ա Affolterի մեթոդի հիմնական գաղափարը հետեւեալն է.- Առօրեայ կեանքում միջավայրի հետ փոխազդեցութիւնը երեխային տալիս է աշխարհի մասին առաջին փորձառութիւնը, քանի որ մեր առօրեան հարուստ աղբիւր է սովորելու եւ զարգանալու համար: Բայց որպէսզի սովորելն ու զարգանալն իրականութիւն դառնան, երեխան պէտք է փոխազդեցութեան մէջ մտնի իրեն շրջապատող աշխարհի հետ, ինչը տեղի է ունենում միայն շօշափողաշարժողական համակարգի միջոցաւ. մեր շօշափողաշարժողական համակարգը ուղիղ կապ է միջավայրի եւ օրգանիզմի միջեւ: Հէնց այդ փոխազդեցութիւնն է, որ երեխային փորձառութիւն է տալիս: Բազմաթիւ հետազօտութիւններ ապացուցել են, որ զգայական փորձառութիւնը սովորելու եւ զարգանալու հիմնական նախապայմանն է. երեխան դիպչում է առարկային, բռնում, վերցնում, բաց է թողնում եւ բացայայտումներ կատարում: Միջավայրը փոխելով՝ երեխան ինքն իրեն է փոխում, իսկ հաւաքած փորձը երեխային օգնում է աւելի ակտիւ (գործուն) դառնալու: Առանց այդ ակտիւութեան՝ որեւէ այլ փորձառութիւն հնարաւոր չէ: Աւելի ուշ, հաւաքած փորձի եւ ներքին մտապատկերների, անհատական փորձառութեան հիման վրայ զարգանում է լեզուն:
Զգայական ընկալման խանգարումով երեխաները դժուարանում են փոխազդեցութեան մէջ մտնելու իրենց միջավայրի հետ. նրանք տեղեկատուութիւն են փնտռում միօրինակ, կրկնուող շարժումներով` իրենց ինքնաբուխ ակտիւութեան միջոցաւ չկարողանալով ձեռք բերել փորձառութիւն: Ի վերջոյ, նրանց գործողութիւնները զարգացման չեն յանգեցնում: Ի՞նչ կարելի է անել, որպէսզի այս երեխաները շօշափողաշարժողական փոխազդեցութեան մեջ մտնեն իրենց միջավայրի հետ: Affolterի մոդելն այդ խնդիրը լուծում է ուղղորդման միջոցաւ (Guiding): Ուղղորդումը այլ անձի միջոցաւ երեխային՝ իրեն շրջապատող միջավայրում իմաստային փոխազդեցութեան բերելն է: Ուղղորդումը օգնում է երեխային ընկալել շրջապատը, փոխազդեցութեան մէջ մտնելու դրա հետ, փորձ, ներքին մտապատկերներ հաւաքել եւ, հիմնուելով այդ ամէնի վրայ, ունենալ խօսք: Երեխաների հետ աշխատելիս ուղղորդումը որպէս օգտակար եւ յարմար միջոցներ, կիրառում է առօրեայ կեանքի խնդիրներ լուծելու իրավիճակները: Ուսումնասիրութիւններն էլ են ցոյց տալիս, որ խնդիրներ լուծելու գործընթացները ուղեղում աւելի շատ կապեր են առաջացնում, քան կրկնուող վարժութիւնները:
Զգայական ընկալման խնդիր ունեցող երեխաները դժուարութիւններ ունեն նաեւ ճանաչողութեան իրականութիւնը հասկանալու առումով: Մարդն իրականութիւնն ընկալում է հինգ զգայարանների միջոցով՝ տեսողութիւն, լսողութիւն, համ, հոտոտելիք, շօշափելիք: Եթէ որեւէ զգայարանի գործառոյթ բացակայում է կամ խանգարւում, ապա այս կամ այն չափով փոխւում է նաեւ իրականութեան ընկալումը: Օրինակ՝ ինչպէս որ փազըլ (puzzle) հաւաքելով դնում ենք բոլոր մասերը եւ ստանում ամբողջական պատկերը, նոյն կերպ մեր զգայարաններից ստացուած տեղեկութիւնները, համադրուելով, մեզ են տալիս իրականութեան մասին ամբողջական, համալիր պատկերը: Աուտիստ երեխաները նման հմտութիւններ չունեն, նրանք դժուարանում են համադրելու մի քանի զգայարաններից ստացած տեղեկութիւնները: Նկատի ունենալով միջավայրը եւ իրականութիւնն ընկալելու նրանց դժուարութիւնները, հասկանալի է դառնում, որ այս երեխաները ինքնուրոյն զարգանալ չեն կարող: Ուստի եւ անհրաժեշտ է յատուկ մօտեցում եւ ուղղորդում, որպէսզի աուտիստ երեխաները ճանաչեն իրենց շրջապատը եւ, փոխազդեցութեան մէջ մտնելով այդ միջավայրի հետ, կարողանան հաւաքել փորձառութիւն եւ հմտութիւններ: Այսպիսով՝ Affolterի մեթոդը այն ճանապարհն է, որն օգնում է աուտիստ երեխային ձեռք բերելու վերը նշուած ընկերային (սոցիալական) փորձառութիւնը եւ ունակութիւնները: Մասնագէտներն Affolterի մեթոդը պատկերաւոր ներկայացնում են ծառի օրինակով. այն ծառը, որը թոյլ, տկար արմատներ ունի, չի կարող լիարժէք զարգանալ, մինչդեռ այն ծառը, որի արմատներն ուժեղ են, աճում է և պտղաբերում: Affolterի մեթոդն աշխատում է հէնց մարդու «արմատների»` այսինքն շօշափողաշարժողական համակարգի վրայ: Վերջինիս հետ կապուած խնդիրների լուծումը թոյլ է տալիս հնարաւորինս յաղթահարել նաեւ աուտիզմի ախտանշանները: