Գի­տա­ժո­ղո­վ

ՄԵԼԻՆԷ ԱՆՈՒՄԵԱՆ
Թուր­քա­գէտ, պատ­մա­կան գի­տու­թիւն­նե­րի թեկ­նա­ծու
«ԱԿՈՒՆՔ»

Ս­փիւռ­քի նա­խա­րա­րու­թեան մէջ տե­ղի ու­նե­ցած «­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան պատ­ճա­ռով հա­յու­թեան կրած նիւ­թա­կան վնաս­նե­րը. «լքեալ գոյք» եւ հայ­րե­նազր­կում» նիւ­թով գի­տա­ժո­ղո­վին ար­տա­սա­նո­ւած զե­կու­ցում:
1919-1920 թթ. ­Պոլ­սի ռազ­մա­կան ար­տա­կարգ ա­տեան­նե­րում քննո­ւած Ե­րիտ­թուր­քե­րի ­Դա­տա­վա­րու­թիւն­նե­րի 5 հիմ­նա­կան մե­ղադ­րանք­նե­րից 2ը վե­րա­բե­րում էին տնտե­սա­կան չա­րա­շա­հում­ներ թոյլ տա­լու եւ սեւ շու­կա­յում գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լե­լու փաս­տե­րին:
1919-1921 թթ. հա­յե­րի տե­ղա­հա­նու­թեան եւ կո­տո­րած­նե­րի մե­ղադ­րան­քով յա­րու­ցո­ւած դա­տա­կան գոր­ծե­րի ըն­թաց­քում ար­ծար­ծո­ւած էա­կան հար­ցե­րից էին նաեւ հա­յե­րի ու­նե­ցո­ւած­քի կո­ղոպտ­մա­նը եւ լքեալ գոյ­քի յանձ­նա­ժո­ղով­նե­րի գոր­ծու­նէու­թեանն առն­չո­ւող խնդիր­նե­րը:
­Հարկ է նշել, որ նախ­քան դա­տա­վա­րու­թիւ­նը` դեռ 1918 թ. ­Հոկ­տեմ­բե­րի 28ին օս­մա­նեան խորհր­դա­րա­նում տե­ղի ու­նե­ցած քննար­կում­նե­րի ըն­թաց­քում, ­Տիո­ւա­նի­յէ (Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեա­նը պատ­կա­նած շրջան­նե­րից մէկն է, որ ներ­կա­յում գտնւում է Ի­րա­քում) շրջա­նից ընտ­րո­ւած պատ­գա­մա­ւոր ­Ֆո­ւատ 10 կէ­տից բաղ­կա­ցած մի ա­ռա­ջարկ էր ներ­կա­յաց­րել խորհր­դա­րա­նին, ո­րը քննար­կո­ւել էր նոյն տա­րուայ ­Նո­յեմ­բե­րի 4ին: ­Սոյն ա­ռա­ջար­կով պա­հանջ­ւում էր դա­տե­լու նպա­տա­կով օս­մա­նեան պե­տու­թեան ­Բարձ­րա­գոյն Ա­տեա­նին յանձ­նել ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ եւ ­Թա­լէաթ փա­շա­նե­րի վար­չա­կազմ­նե­րի ան­դամ­նե­րին: Ա­ռա­ջար­կի 5րդ­ եւ 10րդ ­կէ­տերն ուղ­ղա­կիօ­րէն անդ­րա­դառ­նում էին հա­յե­րի կո­տո­րած­նե­րի եւ գոյ­քի կո­ղոպտ­ման փաս­տե­րին: Այս ա­ռա­ջար­կի հի­ման վրայ կազ­մա­ւո­րո­ւել էր օս­մա­նեան խորհր­դա­րա­նի ­Հին­գե­րորդ ­Յանձ­նա­խում­բը, ո­րը հար­ցաքն­նել էր այդ եր­կու կա­ռա­վա­րու­թիւն­նե­րի այն բո­լոր ան­դամ­նե­րին, ով­քեր չէին կա­րո­ղա­ցել փախ­չել երկ­րից: Այս­պէս, 1918 թ. ­Հոկ­տեմ­բե­րի 24-26 տե­ղի ու­նե­ցած հար­ցաքն­նու­թեան ժա­մա­նակ ֆի­նանս­նե­րի (ե­լեւմ­տա­կան) նախ­կին նա­խա­րար ­Ճա­ւի­տը փոր­ձել էր խու­սա­փել պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նից` ընդգ­ծե­լով, որ «­Հա­յե­րի գոյ­քին վե­րա­բե­րող օ­րէնք­նե­րի եւ հրա­հանգ­նե­րի կի­րառ­ման ըն­թաց­քում հիմ­նա­կա­նում գոր­ծել են` ընդ­հա­նուր գա­ղա­փա­րով շար­ժո­ւե­լով»:
­Հա­յե­րի եւ յոյ­նե­րի լքեալ գոյ­քի հար­ցը օս­մա­նեան խորհր­դա­րա­նում քննար­կո­ւել էր նաեւ 1918 թ. ­Հոկ­տեմ­բեր-­Նո­յեմ­բեր ա­միս­նե­րին տե­ղի ու­նե­ցած այլ նիս­տե­րում: Այս­պէս, 1918 թ. ­Նո­յեմ­բե­րի սկզբնե­րին խորհր­դա­րա­նի օ­րա­կարգ էր բե­րո­ւել 1915 թ. ­Սեպ­տեմ­բե­րի 26ին ըն­դու­նո­ւած լքեալ գոյ­քի մա­սին ժա­մա­նա­կա­ւոր օ­րէն­քի հար­ցը, ո­րի առն­չու­թեամբ խորհր­դա­րա­նում ե­լոյթ ու­նե­ցած ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րար ­Ֆեհ­մին՝ շեշ­տե­լով, որ սոյն օ­րէն­քը ժա­մա­նա­կավ­րէպ է, պա­հան­ջել էր վերց­նել զայն:
Իսկ 1918 թ. ­Նո­յեմ­բե­րի 2ին օս­մա­նեան խորհր­դա­րա­նի հայ պատ­գա­մա­ւոր­ներ ­Մատ­թէոս ­Նալ­պան­տեան, Օն­նիկ Իհ­սան, ­Տիգ­րան ­Պար­սա­մեան եւ ու­րիշ­ներ հան­դէս էին ե­կել մէկ այլ ա­ռա­ջար­կով, հա­մա­ձայն ո­րի՝ պա­հանջ­ւում էր վերց­նել Ե­րիտ­թուր­քա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի կող­մից 1915 թ. ­Մա­յի­սի 27ին ըն­դու­նո­ւած տե­ղա­հա­նու­թեան եւ նոյն տա­րուայ ­Սեպ­տեմ­բե­րի 26ին կա­յա­ցո­ւած [լքեալ գոյ­քի] ­Լու­ծար­ման մա­սին օ­րէնք­նե­րը, ո­րոնք, ըստ էու­թեան, հա­կա­սում էին սահ­մա­նադ­րու­թեա­նը: ­Սոյն հար­ցապնդ­մանն ի պա­տաս­խան` ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րար ­Ֆեթ­հին խոս­տա­ցել էր փու­լա­յին տար­բե­րա­կով լու­ծել այդ հար­ցը: ­Սա­կայն վար­չա­պետ Ահ­մեթ Իզ­զէ­թի կա­ռա­վա­րու­թեան կեան­քը ըն­դա­մէ­նը մէկ ա­միս էր տե­ւել:
Ն­րան փո­խա­րի­նած ­Թեւ­ֆիկ փա­շա­յի կա­ռա­վա­րու­թիւնն իր ծրա­գի­րը խորհր­դա­րա­նին էր ներ­կա­յաց­րել 1918 թ. ­Հոկ­տեմ­բե­րի 18ին: ­Նոր կա­ռա­վա­րու­թեան ծրագ­րում նաեւ ընդգր­կո­ւած էին խորհր­դա­րա­նում ա­րո­ւած վե­րո­յի­շեալ ա­ռա­ջարկ­նե­րը: ­Բայց եւ այն­պէս, այս վար­չա­կազ­մը նոյն­պէս եր­կար կեանք չէր ու­նե­նա­լու. այն, խորհր­դա­րա­նի կող­մից վստա­հու­թեան քո­ւէ ստա­նա­լուց յե­տոյ, գոր­ծե­լու էր մին­չեւ 1919 թ. ­Յու­նո­ւար ա­մի­սը, իսկ վե­րոն­շեալ ա­ռա­ջարկ­ներն ու հար­ցապն­դում­ներն այդ­պէս էլ մնա­լու էին միայն օս­մա­նեան ­Մեճ­լի­սի (խորհր­դա­րան) ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րում…
Ու­շագ­րաւ է, որ այս հարցն ար­ծար­ծո­ւել է նաեւ օս­մա­նեան ծե­րա­կոյ­տում, ո­րի` 1919 թ. ­Դեկ­տեմ­բե­րի 9ին կա­յա­ցած նիս­տում, ծե­րա­կոյ­տի նա­խա­գահ Ահ­մէտ ­Ռը­զա ա­ռա­ջարկ է ներ­կա­յաց­րել` «Ամ­բողջ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան հպա­տակ­նե­րի դէմ ի­րա­գոր­ծո­ւած ա­նար­դա­րու­թիւն­նե­րի եւ մաս­նա­ւոր յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­նե­րի կա­պակ­ցու­թեամբ հե­տաքն­նու­թիւն սկսե­լու» վե­րա­բե­րեալ:
Օս­մա­նեան խորհր­դա­րա­նի եր­կու պա­լատ­նե­րում տե­ղի ու­նե­ցած այս քննար­կում­նե­րից յե­տոյ, օս­մա­նեան պե­տու­թեան նա­խա­րար­նե­րի խոր­հուր­դը, 1918 թ. ­Դեկ­տեմ­բե­րի 12ին եւ 14ին կա­յա­ցո­ւած ո­րոշ­ման հա­մա­ձայն, նա­խա­րա­րու­թիւն­նե­րին հա­ղոր­դում է [հա­յե­րի] տե­ղա­հա­նու­թեան ժա­մա­նակ ո­ճիր գոր­ծած ան­ձանց դէմ հե­տաքն­նու­թիւն սկսե­լու հրա­հան­գը: Գլ­խա­ւոր հա­մա­րո­ւող` Ե­րիտ­թուր­քե­րի կու­սակ­ցու­թեան եւ կա­ռա­վա­րու­թեան ան­դամ­նե­րի դա­տաքն­նու­թիւնն սկսում է 1919 թ. Ապ­րի­լին:
­Ռազ­մա­կան դա­տա­րա­նում 1919 թ. Ապ­րի­լի 27ին հրա­պա­րա­կո­ւած` Ե­րիտ­թուր­քե­րի ­Դա­տա­վա­րու­թիւն­նե­րի գլխա­ւոր մե­ղադ­րա­կա­նում ­Միու­թիւն եւ ­Յա­ռաջ­դի­մու­թիւն ­Կու­սակ­ցու­թեան ան­դամ­նե­րի իշ­խա­նու­թեան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը ո­րա­կո­ւեց որ­պէս յափշ­տա­կում­նե­րի եւ ա­նօ­րի­նա­կա­նու­թիւն­նե­րի շրջան:
­Սոյն ամ­բաս­տա­նագ­րում նշւում էր, որ հա­յե­րի բնաջն­ջու­մը նա­խա­պէս ո­րո­շո­ւել էր ­Միու­թիւն եւ ­Յա­ռաջ­դի­մու­թիւն ­Կու­սակ­ցու­թեան կենտ­րո­նա­կան կո­մի­տէի ման­րա­մասն քննար­կում­նե­րի ար­դիւն­քում: Այս­պէս, դա­տա­րա­նին գրա­ւոր կեր­պով վկա­յու­թիւն տո­ւած օս­մա­նեան եր­րորդ բա­նա­կի հրա­մա­նա­տար ­Մեհ­մէտ ­Վե­հիպ փա­շան յայտ­նել էր, թէ հա­յե­րի հան­դէպ կա­տա­րո­ւած վայ­րա­գու­թիւն­ներն ու կո­տո­րած­նե­րը, ինչ­պէս նաեւ ու­նե­ցո­ւած­քի կո­ղո­պու­տը ո­րո­շուած են ե­ղել ­Միու­թիւն եւ ­Յա­ռաջ­դի­մու­թիւն ­Կու­սակ­ցու­թեան կենտ­րո­նա­կան կո­մի­տէի կող­մից, եւ որ` այդ ջար­դե­րի ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար ­Պե­հաէտ­տին ­Շա­քի­րը եր­րորդ բա­նա­կի շրջա­նում պատ­րաս­տել էր յա­տուկ մար­դաս­պան­ներ, ո­րոնց ան­ձամբ էր ղե­կա­վա­րել: Ե­րիտ­թուր­քե­րի գլխա­ւոր դա­տա­վա­րու­թեան ամ­բաս­տա­նագ­րում նշւում էր նաեւ, որ ­Միու­թիւն եւ ­Յա­ռաջ­դի­մու­թիւն կու­սակ­ցու­թեան ան­դամ­նե­րի մեծ մա­սը հարս­տա­ցել էր հա­յե­րի ան­շարժ ու շար­ժա­կան գոյ­քե­րի թա­լա­նի հա­շո­ւին:
­Հա­յե­րի ու­նե­ցո­ւած­քի կո­ղոպտ­ման հար­ցը քննար­կուել է նաեւ Ե­րիտ­թուր­քե­րի պա­տաս­խա­նա­տու քար­տու­ղար­նե­րի դա­տա­վա­րու­թեան ժա­մա­նակ: Այս­պէս, օ­րի­նակ, պա­տաս­խա­նա­տու քար­տու­ղար­նե­րի վե­րա­բե­րեալ կա­յա­ցո­ւած դա­տավճ­ռի հա­մա­ձայն, ամ­բաս­տա­նեալ­նե­րից ­Քաս­տա­մո­նո­ւի պա­տաս­խա­նա­տու քար­տու­ղար ­Հա­սան ­Ֆեհ­մին մահ­մե­տա­կան բնակ­չու­թեա­նը շա­րու­նա­կա­բար հա­յե­րի դէմ հրահ­րե­լու, սե­փա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ նա­հան­գա­պե­տին պաշ­տօ­նազր­կե­լու, հա­յե­րի գոյ­քը իւ­րաց­նե­լու, իր կող­մից նշա­նա­կո­ւած նոր նա­հան­գա­պետ Ա­թի­ֆի հետ հա­յե­րի տե­ղա­հա­նու­թիւնն ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար դա­տա­պար­տո­ւել էր 10 տա­րո­ւայ տա­ժա­նա­կիր աք­սո­րի:
Լ­քեալ գոյ­քի հարցն ար­ծար­ծո­ւել է նաեւ 1919-1921 թթ. Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան տար­բեր նա­հանգ­նե­րի եւ գա­ւառ­նե­րի կա­ռա­վա­րիչ­նե­րի դէմ հա­յե­րի տե­ղա­հա­նու­թեան եւ կո­տո­րած­նե­րի մե­ղադ­րան­քով յա­րու­ցո­ւած ա­ռան­ձին դա­տա­կան գոր­ծե­րի ժա­մա­նակ: Օ­րի­նակ` այս դա­տա­վա­րու­թիւն­նե­րի շար­քում ա­ռա­ջի­նը տե­ղի ու­նե­ցած Եոզ­կաթ գա­ւա­ռի դա­տաքն­նու­թեան ըն­թաց­քում, 1919 թ. ­Փետ­րո­ւա­րի 11ին կա­յա­ցած դա­տա­կան նիս­տի ժա­մա­նակ, ունկնդ­րու­թեան ար­ժա­նա­ցած վկա­նե­րից Ար­թի­նը յայտ­նել է, որ աք­սո­րեալ հա­յե­րի մօ­տից խլո­ւել էին բո­լոր թան­կար­ժէք ի­րերն ու դրա­մը:
Իսկ 1919 թ. Ապ­րի­լի 16ին օս­մա­նեան «Ա­լեմ­տար» օ­րա­թեր­թում հրա­պա­րա­կո­ւած Տ­րա­պի­զո­նի հա­յե­րի տե­ղա­հա­նու­թեա­նը եւ կո­տո­րած­նե­րին վե­րա­բե­րող ամ­բաս­տա­նագ­րում նշւում էր, որ` «Տ­րա­պի­զո­նի վի­լա­յէ­թում ­Միու­թիւն եւ ­Յա­ռաջ­դի­մու­թիւն ­Կու­սակ­ցու­թեան կենտ­րո­նա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան կող­մից հա­յե­րի տե­ղա­հա­նու­թեան վե­րա­բե­րեալ ըն­դու­նո­ւած ո­րո­շում­նե­րի գոր­ծադր­ման ըն­թաց­քում նախ հայ տղա­մարդ­կանց եւ ա­պա` կա­նանց ու ե­րե­խա­նե­րին նշա­նա­կո­ւած վայ­րեր տե­ղա­փո­խե­լիս, նրանց մի մասն անգ­թա­բար սպան­նո­ւել է ­Տէ­յիր­մեն­տե­րէի կող­մե­րում, միւս կա­նայք ու ե­րե­խա­ներն էլ բեռ­նո­ւել են նա­ւակ­նե­րը եւ ջրա­խեղդ ա­րո­ւել բաց ծո­վում: ­Հա­յե­րի մի մա­սին էլ, իբր բուժ­ման նպա­տա­կով, թու­նա­ւո­րել են տար­բեր մի­ջոց­նե­րով «­Կար­միր մա­հիկ» հի­ւան­դա­նո­ցում, ո­րից յե­տոյ կո­ղոպ­տո­ւել են նրանց գոյ­քը, դրա­մը եւ թան­կար­ժէք ի­րե­րը…»:
Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան ա­ռան­ձին շրջան­նե­րի կա­ռա­վա­րիչ­նե­րի դա­տա­վա­րու­թիւն­նե­րի շար­քում կա­յին նաեւ հէնց հա­յե­րի գոյ­քի կո­ղոպտ­ման մե­ղադ­րան­քով յա­րու­ցո­ւած դա­տա­կան գոր­ծեր: Այս­պէս, օ­րի­նակ, 1920 թ. ­Յու­լի­սի 31ին օս­մա­նեան պե­տու­թեան պաշ­տօ­նա­թերթ «­Թա­քո­ւիմ-ի ­Վե­քա­յի»ում հրա­պա­րա­կո­ւած Երզն­կա­յի հա­յե­րի տե­ղա­հա­նու­թեան եւ կո­տո­րած­նե­րի դա­տա­վա­րու­թիւ­նը յա­րու­ցո­ւել էր «տե­ղա­հա­նու­թեան ըն­թաց­քում հա­յե­րի սպա­նու­թիւն­նե­րի եւ բնաջնջ­ման», ինչ­պէս նաեւ` «հա­յե­րի ու­նե­ցո­ւած­քի կո­ղոպտ­ման» մե­ղադ­րանք­նե­րով:
Ն­մա­նա­տիպ մե­ղադ­րանք­ներ են պա­րու­նա­կում նաեւ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան նա­հիէ­նե­րի, այ­սինքն գա­ւա­ռակ­նե­րի կա­ռա­վա­րիչ­նե­րի դէմ յա­րու­ցո­ւած դա­տա­կան գոր­ծե­րը:
Ընդ­հա­նուր 6 ամ­բաս­տա­նեա­լի դէմ բա­ցո­ւած սոյն գոր­ծի դա­տաքն­նու­թիւնն սկսել է 1919 թ. ­Նո­յեմ­բե­րի 27ին: ­Դեր­բեն­դի կա­ռա­վա­րիչ ­Վե­ճի­հի, ­Պահ­ճե­ճի­քի կա­ռա­վա­րիչ Ա­լի ­Շո­ւու­րիի եւ Իզ­մի­թի նախ­կին բան­տա­պետ Իպ­րա­հի­մի ու վեր­ջի­նիս յան­ցա­կից­նե­րի դէմ յա­րու­ցո­ւած այս դա­տա­կան գոր­ծի հիմ­նա­կան մե­ղադ­րանք­ներն են ե­ղել` թա­լա­նը, կո­ղո­պու­տը, տե­ղա­հա­նու­թիւ­նը եւ կա­շա­ռա­կե­րու­թիւ­նը:
­Հա­յե­րի ու­նե­ցո­ւած­քի կո­ղոպտ­ման հար­ցը յի­շա­տակո­ւել է նաեւ ­Տէր ­Զօ­րի նախ­կին կա­ռա­վա­րիչ ­Սա­լիհ ­Զե­քիի մա­հո­ւան դա­տավճ­ռում: ­Հարկ է նշել, որ ­Տէր ­Զօ­րի կա­ռա­վա­րի­չը սոյն դա­տավճ­ռով մա­հուան է դա­տա­պար­տո­ւել հե­ռա­կայ կար­գով, քա­նի որ գտնւում էր փա­խուս­տի մէջ:
­Դա­տավճ­ռում ընդգծ­ւում է, որ դա­տաքն­նու­թեան ժա­մա­նակ հար­ցաքն­նո­ւած բազ­մա­թիւ վկա­նե­րի ցուց­մունք­նե­րի հա­մա­ձայն՝ ­Տէր ­Զօ­րի կա­ռա­վա­րիչ ­Զե­քին Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տար­բեր շրջան­նե­րից դէ­պի ­Տէր ­Զօ­րի սան­ճաք (մարզ) տե­ղա­հա­նո­ւած բազ­մա­թիւ հա­յե­րի, դար­ձեալ տե­ղա­հա­նու­թեան պատ­րո­ւա­կով, աք­սո­րել է այլ շրջան­ներ` հրո­սակ­նե­րից կազ­մո­ւած հե­ծեալ եւ հե­տիոտն չե­թէ­նե­րի մի­ջո­ցով, եւ որ` նրա պար­տադ­րան­քով այս հրո­սա­կախմ­բե­րը ճա­նա­պար­հին մե­ղադ­րեա­լի ներ­կա­յու­թեամբ յար­ձա­կո­ւել են հա­յե­րի վրայ, յափշ­տա­կել վեր­ջին­նե­րիս մօտ գտնուող դրամ­նե­րը եւ ի­րե­րը, շա­տե­րին դա­ժա­նա­բար սպան­նել եւ ոչն­չաց­րել ­Խա­պուր գե­տի ա­ւա­զա­նի հե­ղե­ղատ­նե­րում:
­Մու­սու­լի նախ­կին գլխա­ւոր հրա­մա­նա­տար ­Նեւ­զա­թի դա­տա­վա­րու­թեան ա­ռա­ջին նիս­տում` 1919 թ. Ապ­րի­լի 8ին, կար­դա­ցո­ւել է հե­տաքն­նիչ ա­տեա­նի տե­ղե­կա­գի­րը, ըստ ո­րի, ամ­բաս­տա­նեա­լը մե­ղադր­ւում էր ­Մու­սու­լի հայ աք­սո­րեալ­նե­րի ու­նե­ցո­ւած­քը կո­ղոպ­տե­լու, հա­զար հո­գուց բաղ­կա­ցած հայ­կա­կան ­Կա­րա­ւա­նը կո­տո­րե­լու եւ ­Մու­սու­լում բազ­մա­թիւ հա­յեր սպան­նե­լու մէջ: ­Նեւ­զա­թի դա­տաքն­նու­թեան ըն­թաց­քում բազ­մա­թիւ վկա­յու­թիւն­ներ են ար­ձա­նագ­րո­ւել առ այն, որ մե­ղադ­րեա­լը խլել է աք­սո­րեալ հա­յե­րի մե­տա­ղեայ դրամ­նե­րը: 1919 թ. Ապ­րի­լի 22ին տե­ղի ու­նե­ցած նիս­տի ժա­մա­նակ ունկնդ­րու­թեան ար­ժա­նա­ցած մի շարք վկա­ներ հաս­տա­տել են, որ ամ­բաս­տա­նեա­լը ա­մէն կերպ կե­ղե­քել է հայ ժո­ղովր­դին:
­Թէեւ 1919-1921 թթ. ­Պոլ­սի ռազ­մա­կան ար­տա­կարգ ա­տեան­նե­րում կա­յա­ցած Ե­րիտ­թուր­քե­րի ­Դա­տա­վա­րու­թիւն­նե­րի եւ հա­յե­րի տե­ղա­հա­նու­թեան ու կո­տո­րած­նե­րի մե­ղադ­րան­քով յա­րու­ցո­ւած այլ դա­տա­կան գոր­ծե­րի շրջա­նակ­նե­րում ար­ծար­ծո­ւել են նաեւ հա­յե­րի ան­շարժ եւ շար­ժա­կան գոյ­քի կո­ղոպտ­մա­նը եւ ու­նե­ցո­ւած­քի թա­լա­նին առն­չո­ւող խնդիր­ներ, սա­կայն ու­շագրաւ է, որ 1919-1921 թթ. ­Պոլ­սի ռազ­մա­կան ար­տա­կարգ ա­տեան­նե­րի կող­մից մին­չեւ իսկ մա­հա­պատ­ժի դա­տա­պար­տո­ւած այդ ոճ­րա­գոր­ծու­թիւն­նե­րի հե­ղի­նակ­նե­րից մի քա­նի­սը հե­տա­գա­յում ոչ միայն հե­րո­սա­ցո­ւել են քե­մա­լա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի կող­մից, այլ նաեւ թուր­քա­կան պե­տու­թիւ­նը հէնց հա­յե­րի ու­նե­ցո­ւած­քից է թո­շակ եւ գոյք տրա­մադ­րել նրանց ըն­տա­նիք­նե­րին:
Այս­պէս, 1926 թ. ­Մա­յի­սի 31ին ար­դէն ­Թուր­քիա­յի ­Հան­րա­պե­տու­թեան Ազ­գա­յին ­Մեծ ­Ժո­ղո­վում ըն­դու­նո­ւեց ու նոյն տա­րո­ւայ ­Յու­նի­սի 27ին ու­ժի մէջ մտաւ թիւ 882 օ­րէն­քը, ո­րը բաղ­կա­ցած էր 4 յօ­դո­ւա­ծից: Օ­րէն­քը կրում էր հե­տե­ւեալ վեր­նա­գի­րը. «­Մա­հա­փոր­ձեր կազ­մա­կեր­պած կո­մի­տէ­նե­րի կող­մից սպան­նո­ւած կամ դրա կա­պակ­ցու­թեամբ զա­նա­զան ձե­ւե­րով եւ ա­նար­դար կեր­պով յար­ձակ­ման են­թար­կո­ւած ան­ձանց ըն­տա­նիք­նե­րին տրո­ւե­լիք գոյ­քի եւ հո­ղի կամ հա­տուց­ման մա­սին օ­րէն­քը»:
­Սոյն օ­րէն­քում յի­շա­տակ­ւում էին ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը կազ­մա­կեր­պած եւ ի­րա­գոր­ծած հե­տե­ւեալ 12 պաշ­տօ­նեա­նե­րի ա­նուն­նե­րը` ­Թա­լէաթ փա­շա, ­Ճե­մալ փա­շա, ­Ճե­մալ Ազ­մի, ­Պէ­հաէտ­տին ­Շա­քիր, ­Ճե­մալ փա­շա­յի համ­հարզ­ներ ­Սիւ­րէ­յա պէյ եւ ­Նուս­րեթ պէյ, ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ փա­շա, ­Ռազ­մա­կան Ար­տա­կարգ Ա­տեա­նի դա­տավճ­ռով մա­հո­ւան դա­տա­պար­տո­ւած Ուր­ֆա­յի միւ­թե­սա­րիֆ (­Սան­ճա­քի` մար­զի կա­ռա­վա­րիչ) ­Նուս­րէթ պէյ եւ ­Պո­ղազ­լըեա­նի գա­ւա­ռա­պետ ­Քե­մալ պէյ, բան­տից փա­խած եւ ինք­նաս­պան ե­ղած ­Տիգ­րա­նա­կեր­տի նախ­կին նա­հան­գա­պետ տոք­թոր ­Ռե­շիտ պէյ, երզն­կա­ցի ­Հա­ֆըզ Ա­պա­տուլ­լահ է­ֆեն­տի եւ ­Մու­շի միւ­թե­սա­րիֆ ­Սե­րո­ւեթ պէյ: ­Յի­շեալ օ­րէն­քի հա­մա­ձայն, այդ պաշ­տօ­նեա­նե­րի ըն­տա­նիք­նե­րին տրւում է 20 հա­զար թուր­քա­կան լի­րա­յի ար­ժէ­քով հայ­կա­կան գոյք:
Այս­պի­սով՝ թուր­քա­կան ար­դա­րա­դա­տու­թիւ­նը վե­րած­ւում է խեղ­կա­տա­կու­թեան եւ ան­հե­թե­թու­թեան, ի­րա­կան ոճ­րա­գործ­նե­րը ներ­կա­յաց­ւում են որ­պէս զո­հեր, ո­րոնց հա­տու­ցում է տրւում ի­րա­կան զո­հե­րի գրպա­նից, իսկ իս­կա­կան ար­դա­րա­դա­տու­թիւ­նը դեռ սպա­սում է իր հեր­թին…