Մարիա Մարկոսեան-Տամատեան
«Այո, մի փոքրիկ լոյս է սա, բայց գիշերն այնքա՛ն խաւար է». Գարէն Եփփէ
«Սուգի քոյրեր ենք մենք» գրութեամբ ժապաւէնը ձեռքներին՝ լուսանկարում հայուհիներ են. իսլամական գերութիւնից փրկուած։ Հայուհիներ, որ բազում փորձութիւնների միջով անցնելով, ճակատագրի միեւնոյն դառնութիւնը կրելով՝ դարձեալ միասին են, հայկական միջավայրում:
Գարէն Եփփէ՝ հայ կանանց եւ որբերի հաւաքագրման գործում մեծ դեր ունեցող դանիացի գեղեցկադէմ, ոսկեծամ «միսիոներուհին»։ Հայ հերոսամարտերի անմիջական վկայ, զոհ դարձած միլիոնաւոր հայերի նահատակութեանն ականատես։
«Մէկ հայ` մէկ ոսկի» կարգախօսով նրան յաջողուել է հարեմներից ազատագրել մօտ 400 հայուհու՝ վճարելով նրանց փրկութեան գինը. փրկուած հայուհիները ապաստանել են Սիրիայի մի շարք բնակավայրերում, գիւղերում։
Գարէն Եփփէն՝ Դանիայում ծնուած (1876թ.), կրթութիւն ստացած, համիդեան ջարդերի մասին տեղեկացել էր եւրոպական մամուլից, ապա դանիացի գիտնական, մարդասէր Օ. Մ. Բենեդիքսենի դասախօսութիւնից։ Վերջինս, այցելելով Ուրֆայի Գերմանական որբանոցը, համիդեան ջարդերից (1894-1896) փրկւած հայ որբերին տեսնելով՝ գրել էր նրանց մասին։ Գարէնը, գրքի տպաւորութիւնից յուզուած եւ ցնցուած, հասկանալով, որ որբանոցը ուսուցչի կարիք ունի, առանց յապաղելու 1903-ին մեկնել է Ուրֆա՝ ընտանիքի կամքին հակառակ։
Մինչ այդ նա դարձել էր «Հայերի դանիացի բարեկամները» կազմակերպութեան անդամ եւ աշխատակցելու ցանկութեամբ ներկայացել Եօհաննես Լեփսիուսին։
Կամաւոր հեռանալով ծննդավայրից՝ նա փրկել է հայ կանանց եւ որբերին ֆիզիկական ու հոգեւոր բնաջնջումից։
«Սովորելը չի բաւէր, պէտք է նաեւ աշխատել»,- մէկ տարի անց Գարէնը այսպէս է ասել իր սաներին՝ որբերին։ Այո, ընդամէնը 1 տարուայ ընթացքում նա Ուրֆայում սովորել է հայերէն, արաբերէն, քրդերէն, թուրքերէն։ Տիրապետելով լեզուներին, արդէն կարողացել է շփուել մանուկների հետ եւ ծաւալել մանկավարժական գործունէութիւն։ Նրա ջանքերի շնորհիւ Ուրֆայում բացուել են մետաքսագործութեան, հելիւնագործութեան, ասեղնագործութեան արհեստանոցներ՝ որբերին աշխատանքով ապահովելու նպատակով։
1915ին, Մեծ կոտորածի գիշերը, Գարէն Եփփէն Ուրֆայի իր տանն էր. տեղի շէյխերից մէկը փրկում է նրան։ Մտահոգ իր սաների ճակատագրով՝ «երեխաները կարող են գազանի երախին կուլ գնալ», նա փախնում է շէյխի տնից, հասնում հայերի քարաւաններին եւ հնարաւորինս փրկում շատ գերիների։
Որդեգրել է փրկուած 2 երեխայ՝ Միսակին եւ Լուսինէին, որոնք
յետագայում ամուսնացել եւ ընտանիք են կազմել՝ շարունակելով հայի գենը։
Գարէնը, քրդերի ու արաբների շորեր փոխանցելով բռնագաղթուածներին, քարաւաններով անցնող մարդկանց, նրանց ջուր բաժանելով՝ փրկում է մահուանից, ապա թաքցնում նրանց իր տան մառանում։
Դժոխային պատկերները աչքի առջեւ, տառապած եւ հիւծուած՝ մինչեւ 1918 թուականը Գարէնը հայերի կողքին է եղել, ապա ստիպուած վերադարձել է Դանիա՝ բուժուելու. բժիշկներն ախտորոշել էին նեարդային հիւանդութիւն.
«Որքան լաւ կը լինէր չտեսնել մահուան այդ ճանապարհը, որ ձգւում էր Ուրֆայի պարիսպներից դէպի հեռու-հեռու՝ դեղին, արեւից խանձուած, անծայրածիր հարթավայրը: Այն լի էր ոչ թէ թարմ կանաչ, ստուերաշատ ծառերով, այլ մարդկանց դիակներով՝ քայքայման տարբեր աստիճանում: Ոմանք ընկած էին հէնց քաղաքի դարպասների մօտ: Հիւանդներին դուրս էին քշել իրենց մահճից՝ փայտերով ծեծելով, ովքեր կարողացել են մի քանի հարիւր քայլ եւս կատարել»,- գրել է Եփփէն:
Երեք տարի անց՝ 1921ին, նա արդէն ապաքինուած վերադառնում է Հալէպ։ Կառուցում բուժարան, մանկապարտէզ, հագուստի գործարան, ապա հայուհիների ձեռագործ աշխատանքները Դանիա է ուղարկում եւ ստացուած հասոյթով բարելաւում գաղթականների վիճակը։ Այդ ընթացքում Գարէնին առաջարկել են Ազգերի Լիգայի հայ կանանց ու որբերի ազատագրութեան Կոմիտէի յանձնաժողովի անդամ դառնալ։
20-ից 30.000 բռնագաղթուած հայ կանանց եւ երեխաներին փրկելու առաքելութեամբ՝ Եփփէին յաջողուել է մահմեդական հարեմներից շուրջ 2000 հայուհի ու որբ երեխայ ազատագրել.
«Այո, մի փոքրիկ լոյս է սա, բայց գիշերն այնքա՛ն խաւար է»,- ասել է նա Ազգերի Լիգայում հնչած իր ամենակարճ ելոյթի ընթացքում։
Ստրկացուած ու հարեմներում գտնուող հայազգի կանանց ու աղջիկներին փրկելու նպատակով, երբ Ազգերի Լիգան գումարներ յատկացնելու որոշում է կայացնում, Գարէնը շտապ գործի անցնելով՝ ստեղծում է որոնման եւ առաջին օգնութեան կայաններ, որպէս ապաստարան հայ կանանց։
Նրանք, որոնք արդէն յղի էին մնացել եւ երեխաներ ունէին, խնդրի առաջ յայտնուելով, ստիպուած էին լինում մնալ իրենց առեւանգածների մօտ։ Արդէն ցեղախմբի նշանով դաջուած հայուհիները, ամաչելով՝ չեն ներկայանում արձանագրուելու…
Առանձնայատուկ խնամք, սնունդ, հագուստ, ինչպէս նաեւ անհրաժեշտ բժշկական օգնութիւն էին ստանում Իսլամական գերութիւնից ազատագրուածները, ստուգում էին նրանց ինքնութիւնը, ապա անուանացանկերը՝ կից լուսանկարներով, ուղարկում էին եկեղեցիներին, հայկական միութիւններին ու թերթերին՝ հարազատներին գտնելու յոյսով։
Գարէն Եփփէն, տարիներով այլազգիների հետ ապրած հայերի մէջ անցեալի յիշատակն արթնացնելու, ինքնութեանը վերադարձնելու գործում, ազատագրեալ երեխաների դաստիարակութեան մէջ կարեւորել է Հայ եկեղեցու դերը իր ծէսերով, արարողութիւններով։ Ժամանակ առ ժամանակ մեկնելով Ժնեւ՝ նա դրամահաւաք է կազմակերպում, ապա իր բարեկամ շէյխի կալուածքներից վարձակալում է տարածք եւ հիմնում հայկական գաղութ։ Տեղեկութիւնների համաձայն, Հալէպից դուրս եւս 6 փոքրիկ գիւղ է հիմնած եղել նա, վարժարան, արհեստագործական դպրոցներ, արհեստանոցներ, բնակելի տներ է կառուցել, խաղողի այգիներ տնկել՝ կեանքի վերադարձնելով մեծ աղէտից փրկուածներին։
Հանդէս է եկել դասախօսութիւններով՝ այցելելով Սիրիայի հայաշատ բնակավայրերը, յօդուածներ է տպագրել Եւրոպական մամուլում, հայերի կոտորածների մասին իր վկայութիւններով փորձել է աշխարհին տեղեկացնել կատարուող ոճրի մասին։
ՀԱՅԵՐԻ ՊԱՀԱՊԱՆ ՀՐԵՇՏԱԿԸ…
1935 թուականի Յուլիսի 7-ին Գարէն Եփփէն Հալէպում կնքել է իր մահկանացուն. վարակուել էր մալարիայով՝ անբուժելի մի հիւանդութեամբ։ Նրան յուղարկաւորել են հայ առաքելական եկեղեցու ծիսակարգով, Հալեպի հայոց ազգային գերեզմանատանը՝ իր ցանկութեամբ։
Դեռեւս 1927 թուականին Գարէն Եփփէին պարգեւատրել են ոսկէ մեդալով՝ մարդկութեանը մատուցած ծառայութիւնների համար, սակայն հրաժարուել է…
Գարէնը արժանացել է նաեւ Դանիայի «Պատուոյ լեգէոնի ասպետ» առաջին կարգի շքանշանի, պարգեւատրուել է ֆրանսիական իշխանութիւնների կողմից՝ Սիրիայում ֆրանսիական մանդատի շրջանում իր կատարած ծառայութիւնների համար:
1947 թուականին Գարէն Եփփէի անուան ազգային ճեմարան է բացուել իր հիմնադրած որբանոցի տեղում. այն գործում է մինչ օրս:
«Հայերի պահապան հրեշտակը», այսպէս է մակագրուած յուշաքարի վրայ, որ Հալէպում կառուցուել է ի յիշատակ Գարէնի։
Հայոց մեծ եղեռնի 100-րդ տարելիցի առիթով, 2015 թուականին Երեւանում բացուեց «Երախտիքի ծառուղի»՝ բաղկացած յայտնի անձանց 12 կիսանդրիներից, որոնց շարքում է նաեւ Գարէն Եփփէն. Երեւանի պետական համալսարանի Սարգիս եւ Մարի Իզմիրլեանների անուան գրադարանի մուտքի մօտ՝ Հայոց ցեղասպանութեան տարիներին հայանպաստ գործունէութիւն ծաւալած Հայ դատի պաշտպաններին ի յիշատակ։
Իր կեանքն անձնուրաց կերպով նուիրաբերեց հայ ժողովրդի զաւակներին՝ կիսելով նրանց վշտերն ու տառապանքները, միաժամանակ հիանալով նրանց անկոտրում կամքով, ոգու արիութեամբ, լաւատեսութեամբ։
Հայերի մեծագոյն բարեկամը… Գարէն Եփփէ։