Մայք Չիլինկիրեան
25 Օգոստոսին լրացաւ հայ ժողովուրդի երախտաւոր զաւակներէն՝ Գաբրիէլ Լազեանի մահուան 60րդ տարելիցը։ «Ազատ Օր» կը հրատարակէ «Նոր Օրի» հիմնադիրի եւ յունահայ գաղութի անզուգական գործիչի կենսագրութիւնը, որպէս նուազագոյն տուրք իր բազմավաստակ գործունէութեան եւ յիշատակին։
19րդ դարու երկրորդ կիսուն ծաւալած ազգային ազատագրական պայքարը խորապէս կապուեցաւ հայ ժողովուրդի ճակատագրին հետ եւ շեշտաւորեց անոր ուղին մինչեւ մեր օրերը։ Հակառակ այն իրողութեան, թէ հայութեան ամէնամեծ մասը կ՚ապրէր Օսմանեան Թուրքիոյ տարածքին, մեր ժողովուրդը իր ամբողջութեամբ պայքար տարաւ ձեռք բերելու համար իր իրաւունքները եւ դիմադրեց թրքական պետութեան կողմէ բնաջնջման եւ ազգային ինքնութիւնը վերացնելու ամէն ջանք։
Հայոց ցեղասպանութեան ծրագրի իրագործումը գաղտնի կերպով սկսաւ Երիտասարդ Թուրքերուն կողմէ 1915ի Ապրիլին, որոնք իրենց կողքին ունէին դաշնակից Գերմանիան։ Հայ ժողովուրդի ամբողջական բնաջնջման փորձը, իր աւելի քան մէկ ու կէս միլիոն նահատակներով, յառաջ բերաւ նաեւ քաոսային վիճակ մը տարածաշրջանէն ներս՝ հարիւր հազարաւոր թրքահայ գաղթականներու հոսանքներով դէպի Կովկասի եւ Ռուսահայաստանի քաղաքներն ու գիւղերը։ Սովը համատարած էր գաղթականներու զանգուածներուն մէջ. ամէն օր սովէն եւ հիւանդութիւններէն հազարաւոր մեռեալներ կ՚աւելնային Ցեղասպանութեան զոհերու թիւին վրայ, մինչ տասնեակ հազարներով որբ մանուկներ կը մնային անտէր ու թշուառ վիճակի մէջ։ Սակայն, հայ ժողովուրդը ցոյց տուաւ աննկուն կամք եւ կոռով, ու այսպէս՝ 28 Մայիս 1918ին, ջախջախեց թրքական զօրքերը եւ Հայաստանի մնացորդացը փրկեց։
Երեք ճակատներու վրայ ընթացող պատերազմը ճակատագրական դարձաւ նոյնիքն հայ ժողովուրդի ֆիզիքական գոյութեան համար։ Հերոսական ու կատաղի մարտերու շնորհիւ հայութիւնը փառապանծ յաղթանակներ նուաճեց, որոնց հետեւանքով հռչակուեցաւ Հայաստանի Անկախութիւնը եւ հիմը դրուեցաւ հայոց պետականութեան վերականգման։ Անկախութիւնը հազիւ երկու տարուայ կարճ կեանք մը ունեցաւ, որուն պահպանման համար հայ ժողովուրդը եւ իր ղեկավարութիւնը անթուլ կերպով պայքարեցան եւ աննկարագրելի չարչարանքներ կռեցին։ Մեծ զոհողութիւններու երկու տարիները ունեցան անփարունակ վախճան մը, սակայն միաժամանակ անկիւնադարձային եղան հայութեան համար, որովհետեւ այդ տարիներուն հիմերը դրուեցան ազգային, քաղաքական, հոգեմտաւոր եւ բարոյական այն արժէքներուն, որոնց վրայ խարսխուած է այսօրուան մեր նորանկախ Հայաստանի Հանրապետութեան յարատեւումը եւ բարգաւաճումը։
1920 թուականի աշնան, Հայաստանի կառավարութիւնը անելի մէջ գտնուեցաւ, երբ մեր երկիրը պաշարուեցաւ՝ հարաւ-արեւելեան կողմէն պոլշեւիկ հսկայ զօրքերէն, իսկ արեւմուտքէն՝ անգամ մը եւս թրքական բանակէն։ Ճակատագրական այդ օրերուն, չարեաց փոքրագոյնը ընտրելով, հայկական կառավարութիւնը երկիրը յանձնեց համայնավար ուժերուն՝ զայն փրկելու համար թրքական ճիրաններէն։ Բայց, նոյնիսկ այդ յանձնումը անարիւն չանցաւ։ Պոլշեւիկները ձեռնարկեցին անթիւ ձերբակալութիւններու, սպաննութիւններու եւ աքսորներու, գլխատումի ենթարկելով հայ քաղաքական եւ զինուորական ողջ ղեկավարութիւնը։ Շատեր կարողացան փախուստ տալ եւ հաստատուիլ Հայաստանէն դուրս՝ նորաստեղծ հայկական սփիւռքի գաղութներուն մէջ։
Այդ եւ հետագայ զարգացումներու ոլորտին մէջ, կարեւոր դերակատարութիւն ունեցաւ նաեւ Գաբրիէլ Լազեան, որ յիսուն տարիներու վրայ երկարող իր ազգային գործունէութեամբ, մեծապէս նպաստեց հայ ժողովուրդի ազատագրական պայքարի եւ անոր հոգեւոր զարթնումի գործին։ Ան եղաւ յունահայ գաղութի կազմակերպման առաջին եւ գլխաւոր դերակատարներէն մէկը, ինչպէս նաեւ՝ յունահայ մամուլի ստեղծման եւ զարգացման առաջին ուժերէն մին։
Ան, իր ծառայութեան ոսկի վատակը թողուց հայ ժողովուրդին որպէս պարզ զինուոր, սպայ, թերթի հրատարակիչ, լրագրող, հանրային գործիչ, քաղաքական մարդ եւ մտաւորական։
Գաբրիէլ Լազեան
Գաբրիէլ Լազեան ծնաւ 10 Սեպտեմբեր 1893ին, Երզնկայի մէջ, բազմանդամ եւ բարեկեցիկ ընտանիքի մը յարկին տակ։ Իր հօր՝ Գուրգէն Լազեանի ընտանիքը արդէն հաստատուած էր քաղաքին մէջ երկու սերունդներ առաջ եւ Կուրճեան ազգանունը փոխած էր Լազեանի։ 21 տարեկանին Գուրգէն ամուսնացաւ Զարուհի Ճիզմէճեանի հետ եւ ունեցան չորս տղայ եւ չորս աղջիկ։ Առաջին երկու զաւակները՝ Գաբրիէլը եւ Միքայէլը երկուորեակ էին, որոնց յաջորդեցին Ռաֆայէլը, Գէորգը, Հռիփսիմէն, Գայեանէն, Սաթենիկը եւ Գնարիկը։
1895ին, Գուրգէն Լազեան, պաշտպանելով հայ գիւղացիներու շահերը, բուռն հակամարտութեան մէջ մտաւ թուրք պետական պաշտօնեաներու հետ, որուն հետեւանքով ան ձերբակալուեցաւ եւ մէկ տարի Երզնկայի բանտերուն մէջ մնալով, տարուեցաւ Էրզրումի դատարանը եւ երկար տարիներու բանտարկութեան պատիժին ենթարկուեցաւ։ Այնուամենայնիւ, կարճ ժամանակ մը ետք՝ ազատ արձակուեցաւ։
Գաբրիէլ իր նախնական ուսումը ամբողջացուց «Ս. Փրկիչ» եւ «Կեդրոնական» վարժարաններուն մէջ։ 1910ին ան կ՚աւարտէ «Եզնիկեան» վարժարանը, ապա կը դառնայ անդամ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան, իբրեւ դաստիարակիչ ունենալով Հայկարամ Տէր Խաչատուրեանը։ Իր անդամագրութեան շրջանը զուգադիպեցաւ Երիտթուրքերու յեղաշրջումով եւ Օսմանեան պետութեան սահմանադրական փոփոխութիւններով։ Իր հօր առաջարկին հետեւելով, քննութիւն տալէ ետք մուտք կը գործէ Երզնկայի զինուորական վարժարան։ Յաջորդաբար, 1913ին կ՚ընդունուի Պոլսոյ «Հարպիէ» զինուորական բարձրագոյն վարժարանը։
Թրքական բանակի սպայ
Առաջին Համաշխարհային պատերազմի սկիզբին, գերմանացի սպաներ կը ստանձնեն թրքական զինուորական վարժարանի հրամանատարութիւնը եւ անոր սպաներու կրթութիւնը։ Այլ հայ սպաներու հետ, Գաբրիէլ Լազեան նախապէս կը փոխադրուի Միխալիցի զօրակայանը, ապա Իզմիրի Մէնէմէնի շրջանը։ Գերմանացի Բայֆէր սպան, որ յայտնի էր իր խստութեան եւ բարոյական կեցուածքին համար, շուտով նշմարեց հայ սպաներու բարոյական վերաբերմունքը ու աշխատասիրութիւնը եւ իրենց իր անմիջական խնամքին տակ առաւ։ Պատերազմի ընթացքին, շատ յաճախ իրմէ ուզուեցաւ արտօնել հայ սպաներու փոխադրութիւնը, սակայն Բայֆէր մնաց անդրդուելի։ Ան անոնց պահապան հրեշտակը դարձաւ։ Այդ պատճառով ալ, հայ սպաներու խումբը չունեցաւ մնացեալ հայ սպաներու ճակատագիրը, որոնք չարաչար աշխատեցան «ամելէ թամպուրու» կոչուած աշխատանքի խումբերուն մէջ եւ յաջորդաբար սպանդի ենթարկուեցան։ Վկայութեանց համաձայն, Լազեանի հայրը կացինահար եղաւ Զորբերան գիւղին մէջ, Եփրատ գէտի կողքին։ Իր մայրը, եղբայրները եւ քոյրերը մեռան տարագրութեան ճամբուն վրայ, իսկ ամբողջ գերդաստանը՝ աւելի քան 70 հոգի, ջարդուեցան։ Գաբրիէլ երբ իմացաւ այս եղելութիւնները ուզեց իր ծծնդավայրը ճամբորդել, սակայն իրեն յայտնեցին թէ այլեւս իմաստ չունէր հոն երթալ, քանի որ քաղաքին մէջ ոչ մէկ հայ կենդանի մնացած էր այլեւս։ Նոյն ժամանակին, ան կը փորձէ փախուստ տալ դէպի Եւրոպա, սակայն չի յաջողիր։
1917ին, Իզմիրի մէջ կը ծանօթանայ եւ կը նշանուի Նաթալի Իքոնոմիտուի հետ, ծագումով յոյն աղջիկ մը, որուն ընտանիքը եւս ճաշակած էր թրքական կառավարութեան չարչարանքները։ Նաթալիի մայրը Այտընէն էր եւ հայրը Պիթլիսէն՝ շոգեկարգերու կայանի վարիչ էր։ Իրենց պսակը տեղի ունեցաւ 1919ին, իսկ 1924ին կը ծնի իրենց միակ աղջիկը՝ Այտան։
Զինադադարէն քանի մը ամիս ետք, Գաբրիէլի ծառայած զինուորական ջոկատը կը փոխադրուի Կէլիպոլ, ուր 1915ին տեղի ունեցան կատաղի մարտեր թրքական եւ անգլո-ֆրանսական բանակներուն միջեւ։
Որոշ ժամանակ յետոյ, Գաբրիէլ կը վերադառնայ Իզմիր եւ այլ սպաներու հետ կը հիմնեն «Իզմիրի հայ սպաներու միութիւնը»։ Նոյն ժամանակին կը փորձէ առեւտուրով զբաղիլ, սակայն յաջողութիւն չ՚ունենար, ապա՝ որպէս պաշտօնեայ կ՚ընդունուի կերպասի գործարանի մը մէջ։
Հայոց բանակին մէջ
1919ին, Նաթալիի հետ իր ամուսնութենէն մի քանի ամիսներ ետք, «Պոլսոյ հայ սպաներու միութեան» կողմէ լուր կը տրուի իրեն, թէ նորաստեղծ Հայաստանի կառավարութիւնը կոչ կ՚ուղղէ փորձառու սպաներուն միանալ հայոց բանակին։ Առանց երկրորդ մտածումի, Յակոբ եւ Գէորգ Գէորգեան եղբայրներուն հետ միասին, Գաբրիէլ կը ճամբորդէ հայրենիք եւ կ՚ընդունուի որպէս ենթասպայ՝ 4րդ զօրաբանակի մեքենագիտական ջոկատին մէջ։
Իր առաջին ուղեւորութիւնը կ՚ըլլայ դէպի Իգտիր՝ խրամատներ բանալու եւ պաշտպանողական դիրքեր ստեղծելու համար։ Գարնան, օդի խիստ աննպաստ պայմաններու տակ, Արաքս գետի ջուրերուն վրայէն զինուորները կարողացան սարքել շարժուն կամուրջ մը։
Պոլսեցի Գրիգոր Ամիրեան իր յուշերուն մէջ այսպէս կը գրէ Գաբրիէլ Լազեանի մասին։
«… Զօրավար Սեպուհ պատերազմական նախարարութենէն հրաման առաւ կամուրջ մը շինելու համար Արաքս գետի վրայ։ Այս աշխատանքը կը յանձնէ Գաբրիէլ Լազեանին։ Ան ամէն առտու կանուխ կը մեկնէր դէպի Իգտիր, որ բաւական հեռու էր Արաքս գետէն, իսկ ամէն ուշ գիշեր ետ կը վերադառնար։ Այն ժամանակին, ան մաս կազմեց Նախիջեւանի մօտ ծայր առած մարտերուն։ Իր բացառիկ ուժը, իր աշխատունակութիւնը եւ հնարամտութիւնը շուտով մէջտեղ եկան, ու այսպէս ան դարձաւ զօրավար Սեպուհի անմիջական գործակիցը։ Ամբողջական պատկեր մը ունենալու համար, պէտք է նկատի առնէք թէ սնունդի միջոցները գրեթէ անգոյ էին։ Ինչպէս ժողովուրդը կ՚ըսէ, — սեղանին շուրջ կուշտ կը նստէինք եւ անօթի ոտքի կ՚ելլէինք…»։ 1920ի Հոկտեմբերին, Նաթալի Լազեան կը հասնի Երեւան եւ կը միանայ իր ամուսնոյն՝ Երեւանէն դուրս գտնուող Թազա գիւղին մէջ, ուր Գաբրիէլ պաշտպանողական դիրքերու պատասխանատուն էր։
Հայաստանը պոլշեւիկներու ձեռքը կ՚իյնայ
Կարճ ժամանակ առաջ, թրքական զօրքերը արդէն գրաւած էին Ալեքսանտրապոլը (Կիւմրի) եւ կը պատրաստուէին ընդհանուր յարձակման։ 2 Դեկտեմբեր 1920ին, հայկական կառավարութիւնը երկիրը կը յանձնէ համայնավարներուն եւ Հայաստան կը դառնայ սովետական տարածք։
Վրայ կը հասնին համայնավարներուն կողմէ նախկին հայկական կառավարութեան անդամներուն եւ բանակի սպաներու դէմ հալածանքները։ Գաբրիէլ, շուտով հասկնալով գալիք վտանգը, կը փորձէ Նաթալին երկրէն դուրս քշել։ Կը յաջողի իրեն համար յատուկ հրաման ձեռք ձգել։ 16 անձերու հետ միասին, որոնք պոլսեցիներ եւ իզմիրցիներ էին, Նաթալին կը ճամբորդէ դէպի Վրաստանի Պաթում նաւահանգիստը՝ նոյն շոգեկարգով, որ արդէն պիտի ճամբորդէր նորակազմ սովետական հայկական կառավարութեան արտաքին գործոց նախարար Ալեքսանտր Բէկզատեան։ Շոգեկարգի ապահովութեան համար յատուկ միջոցներ առնուած էին, քանի որ այդ պիտի անցնէր թրքական զօրքերու հակակշռին տակ գտնուող տարածքներէ։ Շոգեկարգը կը հասնի Սանահին, որ այդ ժամանակին յայտարարուած էր որպէս չէզոք գօտի, սակայն հոն կ՚արգիլուի անոր ճամբորդութիւնը։ Բոլոր ճամբորդները կը ստիպուին մէկ ամսուայ համար մնալ իրենց տեղը, ապա կ՚որոշեն ոտքով քալել դէպի Թիֆլիս։ Ամբողջ շաբաթ մը քալելէ ետք, կը հասնին քաղաք, սակայն կը ձերբակալուին եւ բանտ կը տարուին։
Վրացիները սարսափահար կը հետեւէին պոլշեւիկներու յառաջխաղացքը դէպի Կովկաս, լրջօրէն վերապահ էին օտարներուն հանդէպ, տեսնելով թէ ամէն տեղ կը գործէին համայնավար լրտեսներ եւ գործակիցներ։ Բարի բախտով մը, բանտին մէջ ծառայող վրացի սպայ մը կը լսէ Նաթալիի յունարէն խօսակցութիւնը ու կը յայտնէ թէ շուտով իրեն ազատ կ՚արձակեն։ Ան կը պատասխանէ «…Բոլորս ալ քիչ թէ շատ յոյներ ենք, չե՞ս լսէր թէ իրարու միջեւ յունարէն կը խօսինք»։ Այսպէս, բոլորը միասին ազատ արձակուելով, կը կարողանան հասնիլ Պաթում ու անկէ ետք՝ Իզմիր։
Անդին, Երեւանի մէջ, հազարէ աւելի հայ սպաներ կը ձերբակալուին եւ ձիւներուն մէջ ստիպողաբար քալելով կը տարուին դէպի հիւսիսային Ատրպէյճան՝ Ակսթաֆա (Ակսթեւ) քաղաքը, ապա անկէ շոգեկարգով դէպի Պաքու։ Իրենց մէջ կը գտնուէր նաեւ Գաբրիէլ Լազեան, որ իր բարեկամին՝ Մկրտիչ Մկրեանի հետ, կարողացան փախուստ տալ եւ հասնիլ Ռոստով։ Ապաստան գտան հիւանդանոցի մը մէջ, ուր աշխատեցան պնակ մը կերակուր ապահովելու համար։ Սովետական կառավարութեան ընդհանուր ներման յայտարարութենէն ետք, Գաբրիէլ կը վերադառնայ Երեւան։ Հոն կը հասկնայ թէ վիճակը նպաստաւոր չէ իրեն համար, քանի որ, որեւէ քաղաքական գրգրութեան պարագային, ան պիտի ըլլար առաջին զոհերէն մէկը։ Կը փախչի դէպի Պաթում, ապա Պոլիս ու վերջապէս կը հասնի Իզմիր, միանալու համար իր տիկնոջ՝ Նաթալիին։
Շրջան մը կ՚աշխատի որպէս պաշտօնեայ, մինչեւ զօրավար Թորգոմի ժամանումը Իզմիր՝ Հայկական Լեգիոնը կազմելու համար։
Փոքր Ասիոյ արշաւանքը արդէն ծաւալած էր եւ զօրավար Թորգոմ երկրոդ մտածումի առիթ չտուաւ Գաբրիէլին։ Ան անմիջապէս մաս կազմեց «Զինուորական գրաքննութեան» գրասենեակին, որպէս փոխ գնդապետ։
1922ի Օգոստոսին յունական զօրքերու նահանջին վրայ, զօրավար Թորգոմ կը պատուիրէ Գաբրիէլին Յունաստան մեկնիլ, որովհետեւ, իր հաւանական ձերբակալումէն ետք որպէս թրքական բանակի նախկին սպայ, ան մահապատիժի պիտի ենթարկուէր։ Օգոստոս 22ին, կը յաջողի արտօնագիր ձեռք ձգել։ Իր կնոջ հետ կը հասնին Բիրէայի նաւահանգիստը եւ սենեակ մը կը վարձեն Աթէնքի «Էւրիփիտու» ճամբուն վրայ գտնուող հիւրանոցի մը մէջ։
«Նոր Օր» օրաթերթը
1922ի Սեպտեմբերին, Փոքր Ասիոյ աղէտին հետեւանքով եւ Իզմիրի ամբողջական կորուստով, Յունաստան ողողուեցաւ միլիոնաւոր գաղթականներով, որոնց մէջ էին Իզմիրէն, Արեւելեան Թրակիայէն եւ Կիլիկիայէն աւելի քան 100.000 հայ գաղթականներ։
Նոյն շրջանին, Նաթալի Լազեան օգնութեան ձեռք երկարելով գաղթականներուն՝ իրենց կորսուած հարազատները գտնելու համար, իր հիւրանոցի սենեակէն նամակատան ճամբով Պոլսոյ «Ճակատամարտ» թերթը կ՚առաքէր Յունաստանի տարածքին գտնուող հայ գաղթակայաններուն։ Այն շրջանին, վերապրողներու եւ կորուսեալներու մասին անհամար ծանուցումներ լոյս կը տեսնէին թերթին մէջ։
7 Դեկտեմբեր 1922ին, Հ.Յ.Դաշնակցութեան անդամներ ժողով մը կը գումարեն Գումունտուրու հրապարակի վրայ գտնուող սրճարանի մը մէջ եւ կ՚որոշեն դաշնակցական կազմակերպական միաւորներ ստեղծել Ատիկէի հայկական գաղթակայաններէն ներս։ Հիմնադիր հանդիպումին ներկայ էին Անտոն Կազէլ, Գարեգին Մարգարեան, Արամ Շիրինեան եւ պատուելի Յարութիւն Աճէմեան։ Կազմակերպութեան գլխաւոր դերը կը ստանձնէ Գաբրիէլ Լազեան։
1923ին, Լազեանի նախաձեռնութեամբ եւ Անտոն Կազէլի, Արամ Շիրինեանի ու Պօղոս Սվաճեանի գործակցութեամբ հիմը կը դրուի «Նոր Օր» օրաթերթին։ Խմբագրական մարմինը կը յաջողի ապահովել Պոլսոյ «Ճակատամարտ»էն երկու տուփ հայկական տպագրական տառեր։ «Փերիքլէուս» պողոտայի 16րդ թիւի շէնքին մէջ կը վարցուի վայր մը, ուր տեղի կ՚ունենար թերթի խմբագրութիւնը եւ գրաշարութիւնը, իսկ տպագրական աշխատանքը կը ստանձնէ Փարասքեւաս Լէոնիս տպագրիչը, որ 1896էն մինչեւ 1901 տպեց նաեւ «Միութիւն» հայկական թերթը։
Թերթի արտօնատէրը դարձաւ Գաբրիէլ Լազեան, որ, ըստ օրէնքի, պէտք էր յունական հպատակութիւն ունենալ։ Մի քանի յոյն սպայ բարեկամներու միջամտութեամբ ան կարողացաւ հպատակութիւն ձեռք ձգել։ «Նոր Օր»ի առաջին թիւը լոյս տեսաւ 25 Մարտ 1923ին՝ Աթէնքի մէջ, նախապէս որպէս շաբաթաթերթ։ Առաջին իսկ թիւէն, ժողովուրդին կողմէ ընդունելութիւնը աննախընթաց եղաւ։ Թերթը կը բաժնուէր Յունաստանի տարածքի բոլոր գաղթականներուն մէջ։ Մի քանի ամիս յետոյ, թերթը դարձաւ երկօրեայ, իսկ 1 Յունուար 1924էն սկսեալ՝ երեկոյեան օրաթերթ, որ անխափան հրատարակուեցաւ մինչեւ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբը։ Անկէ ետք, 1945ին, վերահրատարակուեցաւ «Ազատ Օր» անունով ու կը շարունակէ մինչեւ այսօր հանդիսանալ յունահայ գաղութի միակ օրաթերթը։
Իր հրատարակութեան առաջին տարիներուն, թերթը մեծապէս նպաստեց կորսուած ընտանիքներու վերամիացման՝ ամէն օր ծանուցումներ հրատարակելով, ինչպէս նաեւ ցանկեր՝ թրքական բանտերէն հետզհետէ ազատ արձակուող հայերէ, որոնք Աթէնք կը հասնէին։ Երկար տարիներու ընթացքին, «Նոր Օր»ին կողմէ հրատարակուեցան տասնեակ գիրքեր՝ հայ բանաստեղծութեան, վէպերու, կենսագրականներու, օտար գործերու, թարգմանական եւ վերլուծական նիւթերով։
Շարունակութիւն … Եգիպտոս
1938ին, Եգիպտոսի մէջ գումարուեցաւ Հ.Յ.Դ. 13րդ Ընդհանուր Ժողովը, որու աւարտին Գաբրիէլ Լազեան ընտրուեցաւ Բիւրոյի անդամ եւ շարունակեց վերընտրուիլ մինչեւ իր մահը։
1939ին, իր ընտանիքով կը հաստատուի Եգիպտոս եւ կը ստանձնէ «Յուսաբեր» թերթի խմբագիրի պաշտօնը։ Իր ջանքերով թերթի տպարանը կ՚օժտուի արդիական սարքերով եւ իր ամբողջ ուժով կը զբաղի ազգային եւ կազմակերպական հարցերով։ Յաճախակի կերպով յօդուածեր կը ստորագրէ «Յուսաբեր»ի եւ «Հայրենիք»ի մէջ։
1950ական թուականներուն իր ձեռքէն լոյս կը տեսնէ եռահատոր «Հայաստանը եւ հայկական հարցը» աշխատութիւնը, երկհատոր «Հայ ազատագրական պայքարի դէմքեր»ը, ինչպէս նաեւ Հ.Յ.Դաշնակցութեան 60ամեակին առթիւ պատկերազարդ շքեղ ալպոմ մը։
Հաւատարիմ իր ծառայած կուսակցութեան գաղափարաբանութեան, Գաբրիէլ Լազեան հայ ժողովուրդի ցաւերու, իղձերու եւ պայքարի երգիչը եղաւ, մանաւանդ հայութեան ամէնէն դժնդակ պայմաններուն տակ։ Ընկերային արդարութեան եւ հայ ժողովուրդին հանդէպ իր հաւատքի ու սիրոյ մասին կը վկայէ նոյնիքն իր կողակիցը Նաթալին.- «Գաբրիէլին համար վատ մարդ չկար։ Որեւէ անգամ ան վատ խօսք չըսաւ իր շուրջիններուն համար, ան միշտ մարդոց դրական յատկանիշներուն մասին կը խօսէր, ժխտականներուն մասին չէր ուզէր արտայայտուիլ…»
Գաբրիէլ Լազեանի կեանքի թելը անսպասելի կերպով կը կտրուի 25 Օգոստոս 1959ին, իր յետին ձգելով իր կոթողական գործերու մեծ ժառանգութիւնը, որոնք երկար տարիներու համար ներշնչեցին յունահայ եւ եգիպտահայ գաղութներու իրերայաջորդ սերունդները։
ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ
«Հայրենիք» ամսագիր, Պոսթըն, Փետրուար 1960:
«Յուսաբեր» օրաթերթ, Գահիրէ, 26 եւ 28 Օգոստոս 1959, 4 եւ 11 Սեպտեմբեր 1959:
«Յուսաբեր»ի բացառիկ հրատարակութիւն՝ հայ լրագրութեան 160ամեակին առիթով, Դեկտեմբեր 1954:
«Ազատ Օր» օրաթերթ, Աթէնք, 26 եւ 27 Օգոստոս 1959 — 1, 2 եւ 11 Սեպտեմբեր 1959:
«Հայ տպագրութիւնը Յունաստանի մէջ», Արմենիքայի հրատարակութիւն, Աթէնք 2009:
«Ամէնուն Տարեգիրքը», Կարօ Գէորգեան, 1953 եւ 1960:
Գաբրիէլ Լազեանի ինքնագիր եւ ցարդ չհարատարակուած ինքնակենսագրութեան արձանագրութիւններ:
(Յունարէնէ թարգմանեց Ք.Է.)
