Մայիս 10ի այս օրը կը նշենք ծննդեան 205ամեակը արժանաւոր հայ հոգեւորականի մը՝ Գաբրիէլ Արքեպիսկոպոս Այվազովսկիի։
Հմուտ հայագէտ, թարգմանիչ, նուիրեալ մանկավարժ եւ հոգեւորական անխոնջ գործիչն է հանճարեղ ծովանկարիչ Յովհաննէս Այվազովսկիի աւագ եղբայր Գաբրիէլը, որ ազգային հոգեմտաւոր բեղուն ծառայութեամբ իմաստաւորեց եւ պսակեց իրեն վիճակուած 68 տարիներու կեանքը՝ հայ լեզուի եւ մշակոյթի անկորնչելի արժէքներուն պաշտամունքը ամէնուր տարածելով։
Ամէն բանէ վեր Հաւատքի՛ մարդը եղաւ Գաբրիէլ Արքեպիսկոպոս, քրիստոնէական աստուածապաշտութեան աներեր նուիրեալ մը, որ թունդ պահպանողականի մտածողութեամբ փարեցաւ հայ հոգեւորականի իր կոչումին։ Իր համոզումներուն համար բուռն պայքար մղեց ժամանակի ազատախոհ ու յեղափոխաշունչ հայ մտաւորականութեան դէմ եւ թիրախ դարձաւ անոնց փոխադարձ՝ նոյնքան բուռն քննադատութեանց, յատկապէս 19րդ դարակէսի Զարթօնքի Սերունդին կողմէ, Միքայէլ Նալբանդեանի եւ Ստեփան Ոսկանի տարողութեամբ ազատախոհ գրողներու գլխաւորութեամբ։
Պահպանողական իր աշխարհայեացքի հիմքին միշտ արմատաւոր եւ հաստաբուն պահեց հաւատքի ու պաշտամունքի ծառը մայրենիին, հայոց լեզուի եւ ազգային մշակոյթի անփոխարինելիութեան։ Եւ բոլորին ու շարունակ քարոզեց՝
«Քանի որ ազգ մը իր լեզուն կը պահէ, թէպէտ եւ ուրիշ ամէն ազգային յատկութիւններն ալ կորսնցնէ, ազգութիւնը չի կորսնցներ, իսկ լեզուն մէկդի ձգելուն պէս՝ ազգութիւնն ալ խիստ շուտ կը կորսուի»:
Ծնաւ 1812ի Մայիս 10ին, Թէոդոսիա (Խրիմ)։ Նախնական կրթութիւնը ստացաւ ծննդավայրի գաւառական դպրոցին մէջ, որմէ ընթացաւարտ՝ 1826ին ուղարկուեցաւ Ս. Ղազար (Վենետիկ), Մխիթարեաններու մօտ ուսումը շարունակելու համար։ Ուսման աւարտին, 1830ին, հոգեւորական կոչումի տէր Գաբրիէլը միացաւ Մխիթարեան Միաբանութեան եւ 1834ին ձեռնադրուեցաւ վարդապետ։
Ս. Ղազարի մէջ ստանձնեց փիլիսոփայութեան եւ աստուածաբանութեան դասախօսի պաշտօն՝ միաժամանակ վարելով Միաբանութեան ընդհանուր քարտուղարի գործերը։ Թէեւ ազգային իր համոզումներուն բերմամբ այնքան ալ հաշտ չէր Կաթոլիկ եկեղեցւոյ հետ, այսուհանդերձ՝ Գաբրիէլ Վարդապետ շուտով դարձաւ Միաբանութեան սիւներէն մէկը։ 1842-48ին դասախօս հրաւիրուեցաւ Վենետիկի Ռաֆայէլեան վարժարանը։ 1843ին հիմնադրեց եւ խմբագրեց (մինչեւ 1848) Միաբանութեան «Բազմավէպ» հանդէսը:
1848-56ին եղաւ Փարիզի Մուրատեան վարժարանի տնօրէնը, ինչպէս եւ հայոց պատմութեան ու հայերէն լեզուի ուսուցիչը։
Բայց նոյն այդ շրջանին դաւանաբանական հարցերով բախում ունեցաւ Մխիթարեաններու հետ եւ 1856ին, գժտուելով անոնցմէ, վերադարձ կատարեց Հայ Առաքելական Եկեղեցիին՝ մնալով հանդերձ Փարիզի մէջ։ Իր գաղափարակիցներ Ս. Թէոդորեանի եւ Ա. Գալֆայեանի հետ, Փարիզի մէջ, հիմնեց ու ղեկավարեց Հայկազեան վարժարանը։ 1855-58ին խմբագրեց եւ հրատարակեց «Մասեաց Աղաւնի» ամսագիրը։
1858ին վերադարձաւ իր ծննդավայրը եւ շուտով նշանակուեցաւ Նոր Նախիջեւանի ու Բեսարաբիայի հայոց թեմակալ առաջնորդ։ Այդ շրջանին Թէոդոսիայի մէջ հիմնեց Խալիպեան վարժարանը (որուն տեսուչը եղաւ 1858էն 1865), շարունակեց խմբագրել ու հրատարակել (մինչեւ 1865) «Մասեաց Աղաւնին»։
1867ին Ս. Էջմիածնի մէջ ձեռնադրուեցաւ եպիսկոպոս, իսկ 1871ին արժանացաւ արքեպիսկոպոսի աստիճանին։ 1875ին, Գէորգ Դ. Կաթողիկոսի հրաւէրով նշանակուեցաւ Գէորգեան Ճեմարանի տեսուչ, իսկ երկու տարի ետք կարգուեցաւ Թիֆլիսի հայոց թեմակալ առաջնորդ։ Այդ պաշտօնին վրայ ալ, 1880ի Ապրիլ 8ին, Գաբրիէլ Արք. Այվազովսկի վախճանեցաւ Թիֆլիս։
Գաբրիէլ Այվազովսկի հայագիտական եւ պատմաբանասիրական հարուստ ժառանգութիւն մը կտակեց հայ ժողովուրդին։ Յիշատակելի են՝ «Համառօտ պատմութիւն ռուսաց» (1836), «Պատմութիւն Օսմանեան պետութեան» (Ա. եւ Բ. հատոր, 1841), «Նիկոլ Եպիսկոպոս եւ պատմութիւն դարձին հայկազանց Լեհաստանի ի կաթոլիկութիւն» (1877), «Պատմութիւն Խալիպեան ուսումնարանին ազգիս հայոց» (1880), «Խանգարմունք հայկաբանութեան ի հնումն եւ ի նորումս» (1869), «Ուղղագրութիւն լեզուիս հայոց» (1869), «Նախակրթանք հայերէն լեզուի…» (մաս 1-3, 1860-77), «Ընթերցարան լեզուին ռուսաց» (1862) գործերը։ Ունի կրօնական-աստուածաբանական շարք մը աշխատութիւններ: Տիրապետելով եւրոպական ու արեւելեան 12 լեզուներու՝ Գ. Այվազովսկի իր ետին ձգեց թարգմանական նշանակալի ժառանգութիւն։
Հայացուցած է իտալերէնէ՝ Սիլվիօ Բելլիքոյի «Բանտք իմ» վիպակը (1853), ֆրանսերէնէ՝ Յովսէփ Տրոզի «Խորհրդածութիւնք»ը (1854), ռուսերէնէ՝ Ի. Կռիլովի առակները (աշխարհաբարով)։ Իսկ հայերէնէ իտալերէնի թարգմանած է Մովսէս Խորենացիի եւ Ագաթանգեղոսի Պատմութիւնները (յաջորդաբար 1841ին եւ 1843ին)։
Ոչ միայն իր ժամանակին, այլեւ քսաներորդ դարուն ու մինչեւ վերջին տասնամեակները, Գաբրիէլ Արք. Այվազովսկի ընդհանրապէս մեղադրուած է իր պաշտպանած թունդ պահպանողական գաղափարներուն համար։
Յատկապէս խորհրդահայ պաշտօնական դիտանկիւնէն՝ Գ. Այվազովսկի կը նկատուէր արտայայտիչը հայ կղերի եւ ունեւոր խաւերու շահերուն՝ անվերապահօրէն պաշտպան կանգնելով ատենին տիրող հասարակական ու քաղաքական կարգերուն։ Ըստ Հայկական Սովետական Հանրագիտարանին՝ «ազգասիրութեան» ու «միաբանութեան» կոչելով ազգը, նա դատապարտում էր քաղաքացիական պատերազմը, ապստամբութիւնը, «անհնազանդութիւնը», յեղափոխութիւնը եւ նրանց, ովքեր ընդդիմանում էին «օրհնաբանեալ տէրութեանը» եւ «երկպառակութեան» հրահրում ազգը»…
Բայց վերջին շրջանին, հայ պահպանողական գաղափարախօսութեան դիրքերէ կատարուող վերարժեւորումներու ծիրին մէջ, հայրենի հեղինակներ սկսած են մատնանշել, որ ազգասիրութիւնն ու հայրենասիրութիւնը խոր արմատներ ունէին Գ. Այվազովսկիի մտածողութեան մէջ։ Դիտել կու տան, որ Ցարիզմի հակահայ քաղաքականութեան եւ Սուլթանական հակահայ խժդժութեանց դէմ պարբերաբար բողոքած է հայ հոգեւորականութեան այս պահպանողական ներկայացուցիչը։
Բայց անոր մէջ միշտ իշխեց այն խոր համոզումը, որ ըմբոստութեամբ եւ յեղափոխական քայլերով կը վտանգուին հայոց ազգային հաւատն ու լեզուն, որոնք Գաբրիէլ Արք. Այվազովսկիի համար «հայօրէն գոյատեւելու ամէնէն ապահով ու անփոխարինելի կռուաններն էին»՝ հայ ժողովուրդին պարտադրուած դաժան բռնատիրութեանց պայմաններուն տակ։
Իսկ ժամանակը եկաւ իր վճռորոշ տրամաբանութեամբ ցոյց տալու, որ նոյնինքն այդ անփոխարինելի կռուաններու պաշտպանութեան համար անխուսափելի անհրաժեշտութիւն էր մեր ժողովուրդին յեղափոխական ծառացումը։
