Սեպտեմբերի այս օրը, 198 տարի առաջ, Կեսարիոյ Էֆքերէ գիւղին մէջ ծնաւ շնորհալի հայ մանուկ մը, որ Նահապետ Ռուսինեան կոչուեցաւ եւ ազգային-հասարակական իր բեղուն գործունէութեամբ ու հանրանուէր վաստակով, բայց մանաւանդ «Կիլիկիա» քերթուածով անմահացաւ հայ ժողովուրդի ազգային յիշողութեան մէջ։
Նախնական կրթութիւնը ծննդավայրին մէջ ստանալէ ետք, տասը տարեկանին, հօր հետ տեղափոխուեցաւ Պոլիս։ Հայրը պալատական նկարիչ էր եւ ի վիճակի էր զաւակը արձանագրելու Սկիւտարի թաղային վարժարանին մէջ, ուր Նահապետ յափշտակութեամբ փարեցաւ հայ լեզուին ու գրականութեան, մեր անցեալի փառաւոր պատմութեան եւ հայ մշակոյթի անանց արժէքներուն։ Ուսումնասէր եւ ծայր աստիճան ուշիմ հայ պատանիին կեանքը յանկարծ խանգարուեցաւ, երբ հայրը վաղամեռիկ եղաւ եւ Նահապետ ստիպուեցաւ թարգմանի պաշտօն ստանձնել թուրք փաշայի մը մօտ։
Նահապետ Ռուսինեանի ընդունակութիւններուն լաւածանօթ ատենի հայ մեծատուն ազգայինները (ինչպէս Կարապետ Պալեան եւ Գրիգոր Օտեանի հայրը) հասան նիւթական օգնութեան, որպէսզի շնորհալի հայորդին չզրկուի բարձրագոյն ուսման հնարաւորութենէն։ Նահապետ Ռուսինեան մեկնեցաւ Փարիզ, ուր բժշկական համալսարանի դասաւանդութեանց կանոնաւորաբար հետեւելով եւ բժիշկի վկայականին արժանանալով մէկտեղ՝ գրականութեան եւ արուեստի նկատմամբ իր խոր պաշտամունքին յագուրդ տուաւ Սորպոնի համալսարանին դասաւանդութեանց իբրեւ ազատ ունկնդիր արձանագրուելով։
Փարիզի 1840ականներու միջավայրը վճռորոշ նշանակութիւն ունեցաւ Նահապետ Ռուսինեանի կազմաւորման մէջ՝ ոչ միայն գրական, լեզուագիտական, գեղարուեստական եւ փիլիսոփայական իր հետաքրքրութիւններու հունաւորման եւ զարգացման առումով, այլեւ՝ հասարակական-քաղաքական ազատախոհ աշխարհայեացքի արմատաւորման եւ լայն հորիզոնի տիրապետման իմաստով։ Այդ տասնամեակի ֆրանսական եւ եւրոպական յեղափոխական խմորումները համապատասխան կազմաւորում ջամբեցին երիտասարդ հայուն, որ 1851ին Պոլիս վերադառնալով՝ իբրեւ բժիշկ ու Պոլսոյ համալսարանի դասախօս իր առօրեայ աշխատանքին կողքին, ամբողջապէս նուիրուեցաւ ազգային-հասարակական եռուն, այլեւ յեղափոխական գործունէութեան։
Յեղափոխական էր Ռուսինեան ոչ միայն իր ընկերային աշխարհայեացքով՝ ազատ մտածողութեան, անկաշկանդ արտայայտութեան եւ ժողովրդավարական մասնակցութեան սկզբունքներուն համար անդուլ պայքարելու իր վճռականութեամբ, այլեւ ու մանաւանդ իր խառնուածքով։
Փարիզեան սերունդի իր գաղափարակիցներուն՝ Ստեփան Ոսկանի եւ Գրիգոր Օտեանի հետ անմիջապէս նետուեցաւ Ազգային Սահմանադրութեան մշակման եւ հաստատման համար ծաւալած պայքարին մէջ, երիտասարդական շունչ եւ թափ տալով անոր։ Իր ամբարած գիտութիւնը ի սպաս դրաւ աշխարհաբարի զարգացման եւ տարածման շարժումին։ Ազգային Զարթօնքի համար մղուող պայքարի բոլոր ճակատներուն վրայ տիրական ներկայութիւն եղաւ՝ հետեւողականօրէն իր ֆրանսական կազմաւորման դրոշմը զգալի դարձնելով թէ՛ սահմանադրական իրաւունքներու ընդլայնման, թէ՛ գրական թարգմանութիւններով գեղագիտական ճաշակի ձեւաւորման եւ թէ քերականագիտական ու պատմական-փիլիսոփայական իր աշխարհայեացքի ժողովրդականացման ուղղութեամբ։
Նահապետ Ռուսինեան Ազգային Ուսումնական Խորհուրդի անդամ էր 1854ին, երբ հրատարակութեան յանձնեց իր «Ուղղախօսութիւն» լեզուագիտական-քերականագիտական աշխատութիւնը, որ ինքնին յեղաշրջում առաջացուց ատենի արեւմտահայ իրականութեան մէջ։ Մեծ աղմուկ բարձրացաւ իր առաջադրած արմատական գաղափարներուն շուրջ. թէեւ աշխարհաբարի անունով իր պաշտպանած ծայրայեղական նորարարութիւններէն շատեր չդիմացան ժամանակի եւ մեր ժողովուրդի քննութեան, բայց ընդհանուր առումով Ռուսինեանի ստեղծած հայերէն բառերն ու գեղագիտական արտայայտչակերպերը ընդունուեցան եւ լայն կիրարկում գտան մեր ժողովուրդին մօտ։
Ազգային Սահմանադրութեան որդեգրումէն ետք Ռուսինեան ձեռնարկեց իր երկրորդ աղմկայարոյց գործի՝ «Տարեցոյց»ի պատրաստութեան, որուն հրատարակութիւնը բանադրական արշաւի առիթ մը դարձաւ Ռուսինեանի դէմ։ Հայ կղերականութիւնն ու անոր կողմնակից ամիրայական խաւը խաչակրութեան ձեռնարկեցին ֆրանսական տարեցոյցի ներշնչումով հայ աւանդական տարեցոյցը (տարուան սկզբնաւորման ամիսը, ամիսներու եւ եղանակներու անուանումը) փոխելու եւ յեղաշրջելու Ռուսինեանի ծայրայեղութեան դէմ։ Միայն պահպանողականութիւնը չէր, սակայն, որ ընդդիմացաւ այդ յեղաշրջական նորարարութեան դէմ։ Ազգային Զարթօնքի իր գաղափարակիցներն ալ մերժեցին այդ ծայրայեղութիւնները։ Այսուհանդերձ՝ իր զոյգ աշխատութեանց ընդմէջէն Ռուսինեան անջնջելի իր դրոշմը դրաւ արեւմտահայ աշխարհաբարի յղկումին եւ գեղեցկացման վրայ։
Ն. Ռուսինեան իւրայատուկ ներդրում ունեցաւ, մանաւա՛նդ, բուն Հայաստանը՝ հակական գաւառը հայ ազգային գաղափարաբանութեան սեւեռակէտին վերածելու Զարթօնքի Սերունդի գաղափարական կենսական արեւելումին արմատաւորման մէջ։
Ինչպէս որ «Լրաբեր Հասարակական Գիտութիւնների» ակադեմական հանդէսի 1956ի համարով, Նահապետ Ռուսինեանի մահուան ութսունամեակին նուիրուած իր հրապարակումին մէջ, Գ. Ստեփանեան կը վկայէ՝
«Ռուսինեանը այն կարծիքին էր, որ հայ ժողովրդի ճնշող մեծամասնութիւնր ապրում է գաւառում, հեռու կրթութիւնից ու լուսաւորութիւնից, եւ որ լուսաւորել հայ ժողովուրդը, դաստիարակել նրան՝ չի նշանակում միայն Պոլսում դպրոցներ բանալ եւ մի քանի հազար մարդու լուսաւորել։
«Դեռես ժամանակր եկած չհամարելով հանդերձ գաւառներում դպրոցական լայն ցանց ստեղծելու, գաւառային բոլոր քաղաքներում ու գիւղաքաղաքներում դպրոցներ բաց անելու, այնուամենայնիւ նա գտնում էր, որ անհրաժեշտ է գոնէ տարրական դպրոցներով որոշ դաստիարակութիւն տալ գաւառի հայ երիտասարդութեանը եւ չափահաս տղամարդկանց։ «Ռուսինեանը ցաւով էր նշում, որ Ազգային Ժողո։[ի համար դեպուտատ (երեսփոխան) ընտրող գաւառացիների ճնշող մեծամասնութիւնը չգիտի իր ցանկացած թեկնածուի անունը թղթի վրայ գրել եւ գցել քուէատուփը։
«(Նա)… այն կարծիքին էր, որ … պէտք է ընդհանուր հանրակրթական դպրոցների կողքին լինեն մասնագիտական դպրոցներ, որոնք կադրեր պատրաստեն եւ գաւառի լուսաւորութեան ու մանաւանդ գիւղատնտեսութեան համար։
«Ինչու ազզր քանի մր հողագործական դպրոցներ ու քանի մր արուեստա նոցներ չունի»,- ասում էր նա։
«Ռուսինեանը ժողովրդի դաստիարակութիւնը չէր պատկերացնում միայն արական սեռի դաստիարակութեամբ։ Նա այն կարծիքին էր, որ ընտանիքը հասարակութեան աոաջին բջիջն է, որը հնարաւորութիւն ունի կրթելու, դաստիարակելու հասարակութեան համար օգտակար անհատներ։ Եթէ տգէտ է ՄԱՅՐԸ՝ նա չի կարող գնահատել որդու ուսման արժանիքը, չի կարող օժանդակել նրան»։
Թէեւ Ռուսինեան դեռ չէր հասած այն համոզումին, որ հայ կինը լիարժէք կերպով պէտք է մասնակցի հասարակական կեանքին — «… նրա մօտ իգական սեռի դաստիարակութիւնը գերազանցապէս խարսխուած Էր երեխայի դաստիարակութեան անհրաժեշտութեան վրայ»։
Այսուհանդերձ՝ Ռուսինեանի այդ յառաջդիմութեան հասնելու հրամայականը ի մտի ունէր, երբ կը գրէր.- «Ինչո՞ւ մեր դուստրները վարժոցներոլ մէջ չկան»։
Գ. Ստեփանեան նաեւ կ’աւելցնէ.-
«Իսկ մի այլ տեղ շատ աւելի որոշակի Ռուսինեան գրում Էր.- «Մինչեւ որ աղջիկներու կրթութիւնը ընդհանուր ընելով՝ ընտանիքներու կիրթ մայրեր չտրուին, ազգէ մը կատարեալ կրթութիւն չի յուսացուիր»։
«Այլ խօսքով՝ Ռուսինեան պահանջում Էր, որ երկու սեռերը «համաքայլ ընթանան», «հաստատ համոզուված ըլլալով, թէ քանի կիները չը կրթուին, այրերու կատարեալ կրթութեան վրայ յոյս տածելը ինքզինքը պատրել Է»։
Այսպիսի մտքերով հայ կեանքը առաջնորդելու ելած ազգային գործիչն էր Ռուսինեան։
Նահապետ Ռուսինեան իր հասուն տարիքի ամէնէն բեղմնալի շրջանին կը գտնուէր, երբ ուղեղախռնումի հետեւանքով 57 տարեկանին առյաւէտ փակուեցան աչքերը հայ արժէքներու ամէնէն «խռովիչ» դէմքերէն բժիշկ Նահապետ Ռուսինեանի։
Ճակատագրի դաժան հարուածով՝ մեր կեանքէն հեռացաւ տակաւին այնքա՜ն տալիք ունեցող հայ գրականութեան եւ ազգային մտածողութեան արդի զարթօնքի նահապետը։
Ծննդեան իր տարեդարձին առիթով գրուած այս հակիրճ վկայութիւնը կարելի չէ եզրափակել առանց անդրադառնալու Նահապետ Ռուսինեանի հետ անմահացած «Կիլիկիա» քերթուածին։ «Կիլիկիա»ն ներշնչուած էր ֆրանսական «Նորմանտի»ին նուիրուած քերթուածէ մը, որ սակայն իր հայերէնով եւ գեղարուեստական բարձրարժէք մշակումով այնքան հայացուած էր, որ իբրեւ ինքնուրոյն ստեղծագործութիւն ընկալուեցաւ եւ անժամանցելի երգի վերածուեցաւ հայ ժողովուրդին կողմէ։
Ահա՛ քերթուածը.
Երբ որ բացուին դռներն յուսոյ,
Եւ մեր երկրէն փախ տայ ձըմեռ.
Չըքնաղ երկիրն մեր Արմենիոյ
Երբ փայլէ իւր քաղցրիկ օրեր,
Երբ որ ծիծառն ի բոյն դառնայ,
Երբ որ ծառերն հագնին տերեւ,
Ցանկամ տեսնել զիմ Կիլիկիա,
Աշխա՜րհ, որ ինձ ետուր արեւ։
Տեսի դաշտերըն Սիւրիոյ,
Լեառն Լիբանան եւ իւր մայրեր,
Տեսի զերկիրն Իտալիոյ,
Վենետիկ եւ իւր կոնտոլներ.
Կըղզի նման չիք մեր Կիպրեայ
Եւ ո՛չ մէկ վայրն է արդարեւ
Գեղեցիկ քան զիմ Կիլիկիա,
Աշխա՜րհ, որ ինձ ետուր արեւ։
Հասակ մը կայ մեր կենաց մէջ,
Ուր ամենայն իղձ կ’աւարտի.
Հասա՜կ մը, ուր՝ հոգին ի տենչ՝
Յիշատակաց իւր կարօտի.
Յորժամ քնարն իմ ցրտանայ՝
Սիրոյն տալով վերջին բարեւ,
Երթամ ննջել յիմ Կիլիկիա,
Աշխա՜րհ, որ ինձ ետուր արեւ։
