Ֆրանսական թերթը իր առաջին էջին վրայ կը հրատարակէ վիմագրո­թիւն մը հայերու ջարդերուն մասին Պաքուի մէջ, 1905ին

ԹԱԹՈԻԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ

­Հա­յե­րը ­Բաք­ւում են­թար­կո­ւել են ե­րեք մեծ ջար­դե­րի՝ 1905ին, 1918ի ­Սեպ­տեմ­բե­րին եւ 1990 թո­ւա­կա­նի այս օ­րե­րին՝ ­Յու­նո­ւա­րի 13ից 15ը:
1905-1906 թո­ւա­կան­նե­րին, հայ-թա­թա­րա­կան-ադր­բե­ջա­նա­կան փո­խա­դարձ ջար­դե­րը ըն­թա­ցել են ­Բաք­ւում, ­Շու­շիում, ­Գան­ձակ-­Գեան­ջա­յում, ­Նա­խի­ջե­ւա­նում, Ե­րե­ւա­նում:
­Հա­յու­թեան հա­մար ա­մէ­նից սար­սա­փե­լին 1918ի ­Սեպ­տեմ­բե­րի 15ի ­Բա­քո­ւի կո­տո­րածն էր, ո­րին զոհ գնաց, տար­բեր հաշ­ւում­նե­րով, 9ից 15 հա­զար հայ:
1990ի ­Յու­նո­ւա­րին, ի տար­բե­րու­թիւն Ադր­բե­ջա­նի հա­յա­շատ միւս բնա­կա­վայ­րե­րի, հա­զա­րա­ւոր հա­յեր դեռ մնա­ցել էին ­Բաք­ւում: Ն­րանք կա­րող էին նա­խորդ եր­կու տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում փո­խա­նա­կել բնա­կա­րան­նե­րը կամ պար­զա­պէս փրկել ի­րենց կեան­քը, սա­կայն մին­չեւ վերջ հա­ւա­տա­ցին ­Բա­քո­ւի «ին­տեր­նա­ցիո­նա­լիզմ»ին:
Ինչ­պէս եւ ­Սում­գա­յի­թում 1988ի ­Փետ­րո­ւա­րի վեր­ջին օ­րե­րին, ­Բաք­ւում եւս հա­յե­րի վրայ ադր­բե­ջան­ցի յար­ձա­կո­ւող­նե­րի գոր­ծո­ղու­թիւն­ներն աչ­քի էին ընկ­նում ա­ռանձ­նա­յա­տուկ դա­ժա­նու­թեամբ: ­Մարդ­կանց նե­տում էին վե­րին յար­կե­րի ի­րենց բնա­կա­րան­նե­րի պատշ­գամբ­նե­րից, ամ­բո­խը յար­ձակ­ւում եւ եր­կա­թեայ ձո­ղե­րով, դա­նակ­նե­րով սպան­նում էր հա­յե­րին, ուղ­ղա­կի զաւ­թում նրանց բնա­կա­րան­նե­րը, ու­նե­ցո­ւած­քը:
­Թէ որ­քա՞ն հա­յեր են սպան­նուել ­Բա­քո­ւի ջար­դե­րի օ­րե­րին՝ յստակ անհ­նար է ա­սել. հա­յե­րը նշում են՝ 150, նե­րա­ռեալ նրանք, ով­քեր ստա­ցած վէր­քե­րից մա­հա­ցան մի քա­նի օր անց:
1989թ. ­Դեկ­տեմ­բե­րից ­Բաք­ւում մնա­ցած հա­յե­րին ա­զա­տում էին աշ­խա­տան­քից: Ա­ռա­ւել անհ­նա­զանդ կամ դան­դա­ղա­շարժ ղե­կա­վար­նե­րի ազ­գա­նուն­նե­րը, ո­րոնք մտա­ծո­ւած կամ ա­ռանց մտա­ծե­լու չէին կա­տա­րում այդ պա­հան­ջը, փակց­նում էին յա­տուկ ցու­ցա­տախ­տակ­նե­րին՝ ­Ժող­ճա­կա­տի նստա­վայ­րի ա­ռաջ: ­Նոյն վայ­րում ցու­ցա­տախ­տակ­նե­րի վրայ փակց­նում էին նաեւ այն հա­րիւ­րա­ւոր հա­յե­րի ազ­գա­նուն­նե­րը, ո­րոնք դեռ շա­րու­նա­կում էին աշ­խա­տել Ադր­բե­ջա­նի ­Կոմ­կու­սի ­Կենտ­կո­մում, Պ.Ա.Կ.ի հա­մա­կար­գում եւ այ­լուր:
­Ժող­ճա­կա­տի ա­ռաջ­նորդ­նե­րից Է­թի­բար ­Մա­մե­դո­վը 1990թ. ­Յու­նո­ւա­րին ա­սել է.- «Ես ան­ձամբ վկայ էի, երբ եր­կա­թու­ղա­յին կա­յա­րա­նից ոչ հե­ռու սպան­նե­ցին եր­կու հա­յի: ­Հա­ւա­քուել էր ամ­բո­խը, նրանց վրայ բեն­զին լցրին եւ այ­րե­ցին, իսկ եր­կու հա­րիւր մետր հեռ­ւում ­Նա­սի­մի շրջա­նի մի­լի­ցիա­յի բա­ժան­մունքն էր, այն­տեղ կա­յին ներ­քին զօր­քե­րի 400-500 զի­նո­ւոր, ո­րոնք մե­քե­նա­յով՝ 20 մետ­րի վրայ, ան­ցան այդ ած­խա­ցած դիակ­նե­րի մո­տով, եւ ոչ ոք փորձ չա­րեց ցրել ամ­բո­խը»:
­Բա­քո­ւի հայ­կա­կան ջար­դե­րը տե­ղի էին ու­նե­նում այն օ­րե­րին, երբ Ադրբե­ջա­նում իշ­խա­նու­թեան էր ձգտում ­Ժող­ճա­կա­տը: ­Մի կող­մից Ադր­բե­ջա­նի կո­մու­նիս­տա­կան ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը իշ­խա­նու­թիւ­նը պա­հե­լու հա­մար ­Մոս­կո­ւա­յից օգ­նու­թիւն էր ակն­կա­լում ճա­կա­տա­յին­նե­րի դէմ պայ­քա­րում, միւս կող­մից՝ հա­մա­գոր­ծակ­ցում նրանց հետ:
­Մի­խա­յիլ ­Գոր­բա­չո­վը հե­ռուս­տա­տե­սու­թեամբ յայ­տա­րա­րում է, որ ­Բաք­ւում ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը ող­բեր­գա­կան բնոյթ են ստա­ցել՝ «ջար­դեր, սպա­նու­թիւն­ներ, ան­մեղ մարդ­կանց ի­րենց բնա­կա­րան­նե­րից հա­նում եւ ար­տաք­սում էին»: ­Խորհր­դա­յին պե­տու­թեան ա­ռա­ջին եւ վեր­ջին նա­խա­գա­հը, ինչ­պէս ­Սում­գա­յի­թի դէպ­քում, խու­սա­փում է ի­րերն ի­րենց ա­նուն­նե­րով կո­չե­լուց: Ինչ­պէս ­Սում­գա­յի­թում, այն­պէս էլ՝ ­Բաք­ւում, զօր­քե­րը մտցւում են միայն այն ժա­մա­նակ, երբ ար­դէն հայ­կա­կան ջար­դերն ա­ւար­տո­ւած էին: Թ­ւում է՝ զօր­քեր կա­րող էին եւ չմտցուել, ե­թէ Ադր­բե­ջա­նում վտան­գի տակ չլի­նէր խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թիւ­նը:
«Ադր­բե­ջա­նում ծայ­րա­յե­ղա­կան ու­ժե­րի գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը ստա­նում էին ա­ւե­լի ու ա­ւե­լի բա­ցա­յայտ հա­կա­պե­տա­կան, հա­կա­սահ­մա­նադ­րա­կան եւ հա­կա­ժո­ղովր­դա­կան բնոյթ: ­Մի շարք շրջան­նե­րում բռնի ու­ժով հե­ռա­ցո­ւե­ցին իշ­խա­նու­թեան օ­րի­նա­կան մար­մին­նե­րը, քայ­քա­յո­ւե­ցին կա­ռա­վա­րա­կան կա­ռու­ցո­ւածք­նե­րը: ­Հա­րիւ­րա­ւոր կի­լո­մետ­րե­րի վրայ ոչն­չա­ցո­ւե­ցին պե­տա­կան սահ­մա­նի ին­ժե­նե­րա­տեխ­նի­կա­կան կա­ռու­ցո­ւածք­նե­րը: ­Գործ­նա­կա­նում չէր թաքց­ւում հան­րա­պե­տու­թիւ­նում իշ­խա­նու­թիւ­նը բռնի զաւ­թե­լու խնդի­րը: Այդ­պէս չէր կա­րող շա­րու­նա­կո­ւել»,- ա­սել է ­Գոր­բա­չո­վը:
­Յու­նո­ւա­րի 15ին, երբ ­Բաք­ւում շա­րու­նակ­ւում էին հայ­կա­կան ջար­դե­րը, Խ.Ս.Հ.Մ. ­Գե­րա­գոյն ­Խոր­հուր­դը ըն­դու­նում է Լ.Ղ.Ի.Մ.ում եւ մի քա­նի այլ շրջան­նե­րում ար­տա­կարգ դրու­թիւն յայ­տա­րա­րե­լու ո­րո­շում: ­Մինչ­դեռ ­Բաք­ւում ար­տա­կարգ դրու­թիւն յայ­տա­րար­ւում է միայն ­Յու­նո­ւա­րի 19ին, երբ հայ­կա­կան ջար­դե­րը, ըստ էու­թեան, ա­ւար­տո­ւել էին, եւ մայ­րա­քա­ղա­քում հա­յեր չէին մնա­ցել:
­Մոս­կո­ւան, հայ­կա­կան ջար­դերն օգ­տա­գոր­ծե­լով որ­պէս պատ­րո­ւակ, զօր­քեր մտցրեց ­Բա­քու՝ ջախ­ջա­խե­լու իշ­խա­նու­թեան ձգտող ­Ժող­ճա­կա­տին: ­Խորհր­դա­յին զօր­քերն Ադր­բե­ջա­նի մայ­րա­քա­ղաք հա­սան ­Յու­նո­ւա­րի 19ին՝ Խ.Ս.Հ.Մ. զի­նո­ւած ու­ժե­րի օ­դա­դե­սան­տա­յին (օ­դա­յին յար­ձակ­ման-էջ­քի) դի­վի­զիա­յի (բա­ժան­մուն­քի) հրա­մա­նա­տար Ա­լեք­սանդր ­Լե­բե­դի գլխա­ւո­րու­թեամբ: ­Գոր­ծո­ղու­թիւ­նը հա­մա­կար­գում էր պաշտ­պա­նու­թեան նա­խա­րար Դ­միտ­րի Եա­զո­վը: ­Մի քա­նի օր անց նա խոս­տո­վա­նել է, որ զօր­քե­րը ­Բա­քու են մտցո­ւել «­Ժող­ճա­կա­տի կող­մից իշ­խա­նու­թիւ­նը կո­մու­նիստ­նե­րից զաւ­թե­լու փոր­ձը կան­խե­լու նպա­տա­կով»:
Ս­պան­ւում են հա­րիւ­րից ա­ւե­լի ցու­ցա­րար­ներ եւ գրո­հա­յին­ներ, ո­րոնց մի մա­սը մաս­նակ­ցել էր ­Բա­քո­ւի հայ­կա­կան ջար­դե­րին:
­Խորհր­դա­յին տան­կե­րի թրթուր­նե­րի տակ ճզմւում են նաեւ տաս­նեակ խա­ղաղ քա­ղա­քա­ցի­ներ, հա­րիւ­րա­ւոր­նե­րը վի­րա­ւոր­ւում են: ­Բա­խում­նե­րի ըն­թաց­քում սպան­ւում են խորհր­դա­յին բա­նա­կի ա­ւե­լի քան եր­կու տաս­նեակ զի­նո­ւոր­ներ, ին­չը նշա­նա­կում է, որ քա­ղա­քում ըն­թա­ցել են մար­տեր ադր­բե­ջան­ցի­նե­րի եւ խորհր­դա­յին զօր­քե­րի մի­ջեւ:
­Բա­քո­ւի ող­բեր­գա­կան ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րից տա­րի­ներ անց, ­Գոր­բա­չո­վը խոս­տո­վա­նել է, որ իր հրա­մա­նով են զօր­քեր մտցո­ւել Ադր­բե­ջա­նի մայ­րա­քա­ղաք. «Ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը ­Բաք­ւում դար­ձել էին ան­կա­ռա­վա­րե­լի, ­Գե­րա­գոյն ­Խոր­հուր­դը եւ ­Կոմ­կու­սը կա­թո­ւա­ծա­հար էին, քան­դո­ւել էր եր­կու հա­րիւր կի­լո­մետ­րա­նոց պե­տա­կան սահ­մա­նը, յար­ձա­կում­ներ էին կա­տար­ւում տե­ղա­կան մար­մին­նե­րի վրայ:
Ես շտապ ­Բա­քու գոր­ծու­ղե­ցի Եւ­գե­նի Պ­րի­մա­կո­վին եւ Անդ­րէյ ­Գի­րեն­կո­յին, ով­քեր ա­ռա­ջար­կե­ցին ար­տա­կարգ ի­րա­վի­ճակ յայ­տա­րա­րել ու զօր­քեր մտցնել: Այժմ էլ հա­մա­րում եմ, որ դրա­նով կան­խո­ւեց ա­ւե­լի մեծ ա­րիւ­նա­հե­ղու­թիւ­նը»:
«­Ֆո­տօ­լուր»