Հոկտեմբեր 17ի այս օրը, 61 տարի առաջ, Երեւանի մէջ վախճանեցաւ արդի հայ գրականութեան ամէնէն ժողովրդական ու սիրուած դէմքերէն Աւետիք Իսահակեան, որ քնարերգական իր մեծ տաղանդով դարձաւ հայոց սրտի խռովայոյզ երգիչը եւ արժանացաւ հայ բանաստեղծներու Վարպետի տիտղոսին։
Նաեւ իբրեւ ազգային դէմք՝ Աւետիք Իսահակեան իր ուրոյն դրոշմը դրաւ հայ ժողովուրդի նոր ժամանակներու փոթորկայոյզ կեանքին վրայ։ Իր կարեւոր ներդրումը ունեցաւ Հայոց ազգային¬ազատագրական շարժման 19րդ դարավերջի շղթայազերծման մէջ՝ նախ Հայ Գուսան գրչանունով Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»ի էջերուն «Հայդուկի երգեր» բանաստեղծական շարքը ստեղծելով, ապա եւ մանաւանդ՝ պատասխանատու դեր ստանձնելով, իբրեւ Հ.Յ.Դ. Ալեքսանդրապոլի Կոմիտէի անդամ, Դէպի Երկիր ֆետայի գործիչներու անցքն ու զէնքի եւ զինամթերքի տեղափոխութիւնը կազմակերպելու առումով։
Ալեքսանդրապոլի ծնունդ է Սահակ Իսահակեանի որդի Աւետիքը, որ ուսանեցաւ Ս. Էջմիածնի «Գէորգեան» ճեմարանին մէջ։ 1893ին ընդունուեցաւ Լայփցիկի համալսարանը, ուր ուսանած շրջանին աշխոյժ մասնակցութիւն բերաւ Եւրոպայի հայ ուսանողական շարժումներուն, մօտենալով յատկապէս «Դրօշակ»ին եւ Դաշնակցութեան։
1895ին վերադարձաւ իր ծննդավայրը, ուր անդամագրուեցաւ Հ.Յ.Դաշնակցութեան եւ ընտրուեցաւ Ալեքսանդրապոլի Հ.Յ.Դ. Կոմիտէի անդամ։ Անմիջապէս գրաւեց ցարական իշխանութեանց ուշադրութիւնը եւ 1896ին ձերբակալուեցաւ իբրեւ դաշնակցական յեղափոխականի։ Մէկ տարի բանտարկուեցաւ Երեւանի բերդին մէջ։ Հազիւ ազատ արձակուած բանտէն՝ 1897ին լոյս ընծայեց իր բանաստեղծութեանց առաջին հատորը, «Երգեր ու Վէրքեր» անունով։ Բայց ցարական իշխանութիւնը հանգիստ չտուաւ երիտասարդ ազգայնաշունչ բանաստեղծին ու թրքական լուծին դէմ պայքարող յեղափոխական գործիչին։ Դարձեալ ձերբակալուեցաւ իբրեւ «ցարական միապետութեան դէմ պայքարող «Ընդյատակեայ յեղափոխական կազմակերպոււթիւնների» անդամ» եւ աքսորուեցաւ Օտեսա։ Աքսորավայրէն անցաւ արտասահման, հաստատուեցաւ Զուիցերիա, ուր Ցիւրիխի համալսարանին մէջ հետեւեցաւ գրականութեան եւ փիլիսոփայութեան պատմութեան դասընթացքներու։
1902ին վերադարձաւ հայրենիք եւ հաստատուեցաւ Թիֆլիս, ուր մինչեւ 1906 ծաւալեց գրական ստեղծագործական եւ ազգային¬հասարակական եռուն գործունէութիւն։ Հայ ազգային¬ազատագրական պայքարին նուիրուած իր ստեղծագործութեանց կողքին, Իսահակեան կարեւոր ներդրում ունեցաւ Յովհաննէս Թումանեանի կազմած «Վերնատուն» գրական¬մշակութային շարժման բեղմնաւորման մէջ։
1908ին, երրորդ անգամ ըլլալով, ձերբակալուեցաւ ցարական իշխանութեանց կողմէ, որոնք Դաշնակցութեան դէմ իրենց ձեռնարկած հալածանքի շրջագիծէն ներս, ատենի 158 հայ յառաջադէմ մտաւորականներու շարքին, ձերբակալեցին նաեւ Աւետիք Իսահակեանը եւ զինք եւս դատեցին ու դատապարտեցին «Դաշնակցութեան գործով»։ Ստացաւ բանտարկութեան վճիռ եւ նետուեցաւ Թիֆլիսի Մետեխի բանտը, ուր բանտակից եղաւ Յովհաննէս Թումանեանի եւ Աւետիս Ահարոնեանի նման մեծ գրողներու եւ մտաւորական¬յեղափոխական դէմքերու։ Կէս տարի մնաց բանտի մէջ եւ շատերու նման ինք եւս փրկագինով ազատ արձակուեցաւ։ Կովկասի մէջ մնալը անհնար էր եւ 1911ին Իսահակեան իր կարգին անցաւ ու հաստատուեցաւ արտասահման։
Օսմանեան Սահմանադրական շարժման տարիներն էին. Համիտեան բռնատիրութեան տապալման կապուած հայկական յոյսերու ժամանակաշրջանն էր։ Աւետիք Իսահակեան առաջին իսկ օրէն չհաւատաց Երիտասարդ Թուրքերու շռայլած խոստումներուն՝ Արեւմտեան Հայաստանի բարեկարգումներուն վերաբերեալ։ Զգաց հայ ժողովուրդին եւ Հայաստանին սպառնացող համաթրքական վտանգը եւ զինուորագրուեցաւ Դաշնակցութեան ձեռնարկած քաղաքական եռուն աշխատանքին՝ կանխումը փորձելով Կայսերական Գերմանիոյ եւ Թուրքիոյ միջեւ պատերազմական դաշինքի կնքումին։ Իսահակեան անցաւ Պերլին, ուր շարք մը գերմանացի մտաւորականներու հետ մասնակցեցաւ Գերմանահայկական Ընկերութեան ստեղծումին՝ միաժամանակ խմբագրելով Ընկերութեան «Մեսրոպ» հանդէսը։ Շուտով վրայ հասած Առաջին Աշխարհամարտը եւ հայ ժողովուրդին դէմ Թուրքիոյ պետականօրէն գործադրած ցեղասպանութիւնը հաստատեցին Իսահակեանի ամենամռայլ կանխատեսումները Երիտթուրքերու հայաջինջ քաղաքականութեան վերաբերեալ։ Հայոց Արհաւիրքի այդ ամբողջ շրջանը իր արտացոլումը գտաւ Իսահակեանի գրականութեան մէջ։ Հայ ժողովուրդի ողբերգական ճակատագիրն ու հերոսական ազատամարտը իրենց խռովայոյզ արձագանգը գտան Իսահակեանի «Ձիւնն է եկել ծածկել հիմա…», «Հայաստանին», «Ահա նորէն գարուն եկաւ» եւ այլ բանաստեղծութեանց մէջ։ Իսահակեան նաեւ հանդէս եկաւ հրապարակախօսական յօդուածներով, որոնց առանցքը եղան Հայկական Հարցը, Հայաստանի վերամիաւորման խնդիրը եւ հայկական պետականութեան վերականգնումը։ Այդ նիւթերով կազմուեցաւ իր «Յիշատակարան»ը…
19րդ դարավերջի եւ 20րդ դարասկիզբի հայ քաղաքական կեանքի եւ Հայկական Հարցի իւրայատուկ համապատկերը հիմք ծառայեց «Հայրենիք» ամսագրի էջերուն 1920ականներուն լոյս տեսած Իսահակեանի «Ուստա Կարոն» մեծածաւալ վէպին, որ մնաց անաւարտ։ «Ուստա Կարոն» կþաւարտուի այն օրը, երբ կը լուծուի Հայկական Հարցը»,- հետագային պիտի ըսէր Իսահակեան, որ բնաւ չհամակերպեցաւ Հայաստանի թուրքեւխորհրդային բռնագրաւումին ու մասնատումին եւ շարունակ մաղթեց՝
¬ «… Մեռնէի՝ Սեւանը ցամաքած չտեսնէի, ապրէի՝ Արարատը մերը տեսնէի…»։
Աւետիք Իսահակեան իւրայատուկ մօտեցում մը ունեցաւ Հայաստանի Խորհրդայնացումին։ Սկզբնապէս ուժգնօրէն դատապարտեց Հայաստանի անկախութեան կործանումը, բայց հետագային, 1926 թուականին, այցելելով Խորհրդային Հայաստան, վարպետը վերատեսութեան ենթարկեց իր դիրքորոշումը։ Երեւան գտնուած շրջանին հրատարակեց նոր բանաստեղծութիւններու եւ պատմուածքներու շարք մը՝ «Համբերութեան չիբուխը» (1928) եւայլն։ 1930ին վերադարձաւ արտասահման, ուր սկսաւ հրապարակ գալ Խորհրդային Հայաստանի ջատագովի դիրքերէն եւ 1936ին վերջնականապէս վերադարձաւ ու հաստատուեցաւ Երեւան։ Այդ տարիներուն ծաւալած Ստալինեան հալածանքներէն զերծ մնաց, ստեղծագործելու լայն հնարաւութիւններ ունեցաւ, իսկ 1946ին ընտրուեցաւ Հայաստանի Գրողներու Միութեան նախագահ եւ այդ պաշտօնին վրայ մնաց մինչեւ իր վախճանը՝ 17 Հոկտեմբեր 1957ին:
Հայոց սրտի խռովայոյզ երգիչին այնքա՜ն սիրուած եւ ժողովրդական երգի վերածուած բազում բանաստեղծութիւններէն նմոյշներով կþարժէ փակել Աւետիք Իսահակեան Վարպետին նուիրուած ոգեկոչական այս հակիրճ վկայութիւնը.
Օտա՜ր, ամայի՜ ճամբէքի վրայ
Իմ քարաւանըս մեղմ կը ղօղանջէ.
Կանգնի՛ր, քարաւանս, ինծի կը թուայ,
Թէ հայրենիքէս ինձ մարդ կը կանչէ:
Բայց լուռ է շուրջըս ու շըշուկ չըկայ
Արեւա՛ռ, անդո՛րր այս անապատում.
Ա՜խ, հայրենիքըս ինձ խորթ է հիմա,
Ու քնքոյշ սէրըս ուրիշի գրկում:
Կընոջ համբոյրին է՛լ չեմ հաւատայ,
Շուտ կը մոռանայ նա վառ արցունքներ.
Շարժուի՛ր, քարաւանս, ինձ ո՞վ ձայն կը տայ,
Գիտցի՛ր, լուսնի տակ չըկայ ուխտ եւ սէր:
Գընա՛, քարաւանս, ինձ հետդ քա՜շ տուր
Օտար, ամայի ճամբէքի վրայ.
Ուրտեղ կը յոգնիս` գըլուխըս վար դիր
Ժէռ-քարերի մէջ, փըշերի վըրայ…
Է՜յ, ջան հայրենիք, ինչքա՜ն սիրուն ես,
Սարերդ կորած երկնի մովի մէջ.
Ջրերըդ անո՛ւշ, հովերըդ անո՛ւշ,
Մենակ բալէքըդ արիւն¬ծովի մէջ:
Քո հողին մեռնեմ, անգի՛ն հայրենիք,
Ա՜խ քիչ է, թէ մի կեանքով մեռնեմ,
Երնէկ ունենամ հազար ու մի կեանք,
Հազա՛րն էլ սրտանց քեզ մատաղ անեմ:
Ու հազար կեանքով քու դարդին մեռնեմ,
Բալէքիդ մատա՛ղ, մատա՛ղ քու սիրուն.
Մենակ մի կեանքը թո՛ղ ինձի պահեմ,¬
Է՛ն էլ քու փառքի գովքը երգելուն,¬
¬ Որ արտոյտի պէս վե՜ր ու վե՜ր ճախրեմ
Նոր օրուայ ծէգիդ, ազի՛զ հայրենիք,
Ու անո՛ւշ երգեմ, բա՛րձր ու զիլ գովեմ
Կանաչ արեւըդ, ազա՛տ հայրենիք…
Եւ անապատից, հեոո˜ւ ծովերից
Եւ դարբասներից, թէ խուլ բանտերից
Լըսում եմ անվե՛րջ, գիշեր ու ցերեկ
Ողբ ու հեծեծանք մի՛շտ, ամէնուրեք.
Տեսնում եմ արցունք ժպըտի հետ հիւսուած,
Հացի հետ արիւն-վի՛շտ համատարած…
Եւ ծով-արցունքներն անծայր աշխարհի
Ամէն խորշերից, ամէն սըրտերից
Կաթիլ ու կաթիլ հաւաքւում, գալիս,
Թափւում են վըշտոտ, խոցուած սրտիս մէջ…
Ես ձեզ ասում եմ` կը գայ Ոգու սով,
Եւ դուք կը քաղցէք ճոխ սեղանի մօտ,
Կþընկնէք մուրալու յափրած որկորով`
Հըրեղէն խօսքի, վեհ խօսքի կարօտ:
Լրբենի ծաղրով արհամարհեցիք
Ոգու վառ զեղմունք — միտք ու երազանք,
Նիւթի տաճարում արբած պարեցիք`
Մոռացած Անմահ, անհունի տենչանք:
Դուք, որ հեգնեցիք ուժն ստեղծագործ`
Ձեր նիւթի հանդէպ կը գայ Ոգու սով.
Եւ մուրացկի պէս փշրանքի համար
Ծարաւ ու նօթի կþանցնէք ծովէ ծով…
Չեմ տեսնում շքեղ զարդերը գարնան,
Վշտից խաւարեց գոհարն աչքերիս.
Ծանրացաւ աշխարհն ուսերիս վրայ,
Զուր ես հարցընում պատճառը վշտիս:
Ես` զաւակ ճնշուած ուդժբախտ ազգի,
Որ արիւնով է իր ուղին թրջում.
Որ դարե˜ր, դարե˜ր թափը իր բազկի
Շղթան է կրծում ժանգոտ, շառաչուն:
Շղթան շառաչուն, ծանըր ու ժանգոտ,
Ինձ տապալել է, կաշկանդել գետնին.
Ինձ տրորում են անցնող ու դարձող,
Դո՛ւ մի կարեկցիր իմ անհուն վշտին:
Իմ մօր սուրբ խօսքը — ծաղրի նշաւակ,
Իմ հայրենիքը — սիրտըս ու հոգիս –
Եւ յօշոտում են, պղծում ոտնատակ,
Դու չես ըմբռնի անդունդը վշտիս…
Ես` զաւակ ճնշուած ու փոքրիկ ազգի,
Սրտիս արիւնով մեծ վիշտս եմ գրում.
Վէրքը անդարման իմ հայրենիքի
Իմ բիւր խոցոտուած սրտումս եմ կրում:
Սիրե˜լ, երազե˜լ, թռչել եմ ուզում,
Բայց շղթան ինձ պինդ գամել է գետնին.
Կուռ լուծը ազգիս` ուսերս է փշրում,
Չես կարող հասնել իմ անափ վշտին:
Տիեզերական զայրոյթով, թոյնով
Արդ` ես ինքըս ինձ խայթում եմ ահա՛,
Թո՛ղ մեռնիմ, կորչիմ անհետ, անանուն,
Իմ անյոյս վիշտը դու չես հասկանայ…
Եղբայրութեան կամ թէ սիրոյ
Խօսքը ես ձեզ չեմ աւետում, —
Պատգամները չարի, բարւոյ
Ձեր ոտների տակն եմ նետում:
Կեանքն է պայքա՛ր` գոռ ու դաժա՛ն,
Ճզմի՛ր մարդուն եւ թռի՛ր վե՛ր.
Իրաւունքը ուժն է միայն,
Վա˜յ յաղթուածին, հազա՛ր վայեր:
Տէր կամ ըստրուկ պիտի լինիս, —
Ճշմարտութիւն չըկայ ուրիշ:
Չես սպաննի, քեզ կը սպաննեն,
Դու սպաննի՛ր, քեզ չսպաննեն:
Լուծ կամ լծկան պիտի լինիս, —
Ճշմարտութիւն չըկայ ուրիշ:
Անիծուիս, մա՛րդ, որ յոյսդ է մարդ.
Բախտըդ կռուով կռի՛ր ինքըդ:
Մո՛ւրճ կամ զնդա՛ն պիտի լինիս.-
Ճշմարտութիւն չըկայ ուրիշ:
Արարատի ծեր կատարին
Դար է եկել, վայրկեանի պէս,
Ու անցել:
Անհուն թուով կայծակների
Սուրն է բեկուել ադամանդին,
Ու անցել:
Մահախուճապ սերունդների
Աչքն է դիպել լոյս գագաթին,
Ու անցել:
Հերթը հիմա քոնն է մի պահ.
Դու էլ նայիր սէգ ճակատին,
Ու անցիր…