Արեւմտեան Հայաստան

ՐԱՖՖԻ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

Ի՞նչ ­Կա­րող Է ­Փո­խո­ւել
Մէկ ­Տա­րո­ւայ Ըն­թաց­քում…

Ան­ցեալ տա­րի «­Վե­րած­նունդ» հիմ­նադ­րա­մը ­Դիար­բե­քի­րի (­Տիգ­րա­նա­կերտ), Ուր­ֆա­յի, ­Դեր­սի­մի, ­Վա­նի եւ ­Համ­շէ­նի ծպտեալ, իս­լա­մա­ցո­ւած հա­յե­րի հա­մար զբօ­սայ­ցեր էր կազ­մա­կեր­պել դէ­պի ­Հա­յաս­տան, որ­պէս­զի օգ­նի նրանց վե­րագտ­նե­լու ի­րենց ար­մատ­նե­րը, լե­զուն, մշա­կոյթն ու պատ­մու­թիւ­նը:
Թ­ւում է՝ տաս­նա­մեակ­ներ են ան­ցել, մինչ­դեռ ան­ցեալ տա­րո­ւան Ապ­րի­լին էր, երբ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան զո­հե­րի ո­գե­կոչ­ման հա­մար դաշ­նա­մու­րի հա­մերգ տե­ղի ու­նե­ցաւ ­Դիար­բե­քի­րի վեր­ջերս վե­րա­կա­ռու­ցո­ւած Ս. ­Կի­րա­կոս ե­կե­ղե­ցում: ­Հա­մերգն ունկնդ­րե­ցին հա­զար հո­գուց ա­ւե­լի ծպտեալ հա­յեր:
­Դիար­բե­քի­րի ծպտեալ հա­յե­րի ա­մե­նամ­սեայ նա­խա­ճա­շե­րը Ս. ­Կի­րա­կոս ե­կե­ղե­ցում այ­լեւս հե­ռա­ւոր յի­շո­ղու­թիւն են դար­ձել: Իսկ հա­յոց լե­զո­ւի դա­սե­րը, ո­րոնց խան­դա­վա­ռու­թեամբ մաս­նակ­ցում էին ­Դիար­բե­քի­րի եւ ­Դեր­սի­մի իս­լա­մա­ցո­ւած հա­յե­րը, վա­ղուց դա­դա­րե­ցո­ւել են:
­Հան­դի­սա­նա­լով դէ­պի ­Հա­յաս­տան շրջայ­ցե­րի կազ­մա­կեր­պիչ՝ ինձ հա­մար ու­րա­խա­լի էր ստա­նալ է­լեկտ­րո­նա­յին նա­մակ­ներ այդ ծպտեալ հա­յե­րից, ո­րոնք այ­լեւս դա­դա­րել են թաքց­նել ի­րենց ինք­նու­թիւ­նը:
«­Նախ­քան ­Հա­յաս­տան գնալս ես քուրդ էի, վե­րա­դար­ձայ որ­պէս հայ»,- կար­դում ենք այդ նա­մակ­նե­րից մէ­կում: «­Տա­րի­ներ շա­րու­նակ ես պայ­քա­րում էի քրդե­րի ի­րա­ւունք­նե­րի հա­մար, մին­չեւ որ հայրս մա­հո­ւան մահ­ճում ա­սաց, որ հայ եմ: ­Հի­մա ու­զում եմ կռո­ւել Ար­ցա­խում (­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղում-Լ.Ղ.Հ.)»,- կար­դում ենք միւ­սում: Կրկ­նա­կի ու­րա­խա­լի էր տես­նել, թէ ինչ­պէս դիար­բե­քիր­ցի ե­րի­տա­սարդ­նե­րը, ո­րոնք հա­մալ­սա­րան էին յա­ճա­խում Ե­րե­ւա­նում, զբօ­սաշր­ջի­կե­րի հա­մար զբօ­սա­վար էին հան­դի­սա­նում: ­Հա­ճե­լիօ­րէն զար­մա­նա­լի էր, որ վեր­ջին զբօ­սայցն ա­ւար­տո­ւեց համ­շէն­ցի եւ դիար­բե­քիր­ցի ծպտեալ հա­յե­րի մի­ջեւ կնքուած ա­մուս­նու­թեամբ, ո­րոնք մին­չեւ ան­ցեալ տա­րի մի­մեանց գո­յու­թեան մա­սին ան­գամ չգի­տէին:
­Մեծ թո­ւով ծպտեալ հա­յեր ­Թուր­քիա­յում սկսել էին մի­մեանց հետ շփո­ւել, կա­պեր հաս­տա­տել ­Հա­յաս­տա­նի եւ Ս­փիւռ­քի հա­յե­րի հետ:
Իսկ հի­մա՞:
Ան­ցեալ տա­րին դժոխք էր ­Թուր­քիա­յի ծպտեալ հա­յե­րի հա­մար: ­Քուրդ գե­րի­լա­նե­րի (մար­տիկ­ներ) եւ թուր­քա­կան բա­նա­կի մի­ջեւ մղո­ւող քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազմն ա­ւար­տո­ւեց ­Թուր­քիա­յի հա­րաւ-ա­րե­ւե­լեան եւ ա­րե­ւե­լեան շրջան­նե­րի մաս­սա­յա­կան ա­ւե­րա­ծու­թիւն­նե­րով: ­Թուր­քա­կան բա­նա­կի եւ ոս­տի­կա­նու­թեան սպա­նե­րը պայ­թեց­րել կամ կրա­կի էին մատ­նել տա­րա­ծաշր­ջա­նի շի­նու­թիւն­նե­րի մեծ մա­սը: Այ­նու­հե­տեւ ամ­բող­ջո­վին քան­դել էին այդ վնա­սո­ւած շի­նու­թիւն­նե­րը՝ ստեղ­ծե­լով քա­ղա­քա­յին շրջան­նե­րում ըն­դար­ձակ տա­րածք­ներ, որ­տեղ կան­գուն էին մնա­ցել լոկ մի քա­նի մզկիթ, ոս­տի­կա­նա­կան բա­ժան­մունք կամ էլ քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի շէն­քը:
Ամ­բող­ջա­կան թա­ղա­մա­սեր են ան­հե­տա­ցել՝ վե­րա­ծո­ւե­լով քա­րա­կոյ­տե­րի: Ս. ­Կի­րա­կոս ե­կե­ղե­ցին յա­րա­բե­րա­կա­նօ­րէն անվ­նաս է մնա­ցել. ջար­դո­ւել են միայն պա­տու­հան­ներն, ու դրսի պա­տե­րից մէ­կի վրայ մեծ անցք է բա­ցո­ւել: ­Սա­կայն թուր­քա­կան անվ­տան­գու­թեան ու­ժե­րը ե­կե­ղե­ցին օգ­տա­գոր­ծել են որ­պէս ռազ­մա­բա­զա, պղծել այն, որ­պէս վա­ռե­լա­փայտ՝ այ­րել ե­կե­ղե­ցու ո­րոշ նստա­րան­ներ, ա­մէ­նու­րեք թող­նե­լով աղբ ու մէ­զի գար­շա­հոտ: Ե­կե­ղե­ցուն կից յու­շա­նո­ւէր­նե­րի խա­նութն ա­ւե­րել են:
Ե­կե­ղե­ցու յա­րա­կից մի քա­նի խա­նութն ու տու­նը, ո­րոնք ի սկզբա­նէ պատ­կա­նել էին ե­կե­ղե­ցուն, եւ ո­րոնց սե­փա­կա­նու­թեան ի­րա­ւուն­քը եր­կա­րա­տեւ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րից յե­տոյ միայն վեր­ջերս էին վե­րա­դարձ­րել ե­կե­ղե­ցուն, բազ­մա­թիւ պատ­մա­կան նեղ փո­ղոց­նե­րի ու շէն­քե­րի հետ միա­սին քան­դո­ւել են կա­ռա­վա­րու­թեան նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ:
­Ներ­կա­յում ե­կե­ղե­ցին ըն­դար­ձակ բաց տա­րա­ծու­թեան մէջ­տե­ղում է, սա­կայն ա­մե­նա­վատն այն է, որ 2016թ. ­Մար­տին ­Թուր­քիա­յի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը օ­րէնք ըն­դու­նեց, հա­մա­ձայն ո­րի՝ բռնագ­րա­ւեց ե­կե­ղե­ցին եւ ե­կե­ղե­ցուն պատ­կա­նող ողջ ու­նե­ցո­ւած­քը: Ե­կե­ղե­ցին այժմ փակ է հան­րու­թեան հա­մար: ­Հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցու հիմ­նադ­րա­մը դի­մել է թուր­քա­կան դա­տա­րան եւ ան­բա­ւա­րար դա­տավճ­ռի դէպ­քում նպա­տակ ու­նի դի­մե­լու ­Մար­դու Ի­րա­ւունք­նե­րի Եւ­րո­պա­կան ­Դա­տա­րան: ­Տա­րա­ծաշր­ջա­նում ա­ւե­լի քան մէկ մի­լիոն մարդ է տե­ղա­հա­նո­ւել՝ ստի­պո­ւած լի­նե­լով ա­պաս­տա­նել ա­ւե­լի ա­պա­հով վայ­րե­րում: ­Հա­զա­րա­ւոր մար­դիկ սպան­նուել կամ վի­րա­ւո­րո­ւել են, այդ թւում՝ ե­րե­խա­ներ եւ ծէ­րեր: ­Կա­ռա­վա­րա­կան ու­ժե­րի կող­մից ռմբա­կո­ծու­թեան ժա­մա­նակ ո­մանք ող­ջա­կի­զո­ւել են բազ­մաբ­նա­կա­րան շէն­քե­րի նկուղ­նե­րում: ­Հա­զա­րա­ւոր մար­դիկ՝ յատ­կա­պէս մտա­ւո­րա­կան­ներ, ու­սու­ցիչ­ներ, ի­րա­ւա­բան­ներ եւ լրագ­րող­ներ, աշ­խա­տան­քից ա­զա­տո­ւել, ձեր­բա­կա­լո­ւել եւ բան­տար­կո­ւել են «քրդա­կան ա­հա­բեկ­չա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րին ա­ջակ­ցե­լու» հիմ­նա­ւոր­մամբ:
­Տա­րա­ծաշր­ջա­նի բազ­մա­թիւ քա­ղաք­նե­րի ու ա­ւան­նե­րի քուրդ քա­ղա­քա­պե­տե­րին, ո­րոնք ընտ­րո­ւել էին ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ճա­նա­պար­հով, հե­ռաց­րել են պաշ­տօն­նե­րից, ձեր­բա­կա­լել եւ բան­տար­կել: ­Ժո­ղո­վուրդ­նե­րի դե­մոկ­րա­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան ա­ռաջ­նորդ­նե­րին, ինչ­պէս նաեւ մի քա­նի պատ­գա­մա­ւոր­նե­րի եւս ձեր­բա­կա­լել եւ բան­տար­կել են:
­Յու­լի­սին նա­խա­գահ Էր­դո­ղա­նի դէմ ձա­խո­ղո­ւած յե­ղաշրջ­ման փոր­ձից յե­տոյ բռնա­տի­րա­կան ու­ժերն ու ­Թուր­քիա­յում յայ­տա­րա­րո­ւած ար­տա­կարգ դրու­թիւ­նը լռեց­րել են բո­լոր ընդ­դի­մա­դիր­նե­րին՝ Զ.Լ.Մ.նե­րին, մտա­ւո­րա­կան­նե­րին ու փոր­ձա­գէտ­նե­րին: Ի­րա­վի­ճա­կը ­Թուր­քիա­յում մտա­հո­գիչ է եւ գնա­լով վա­տա­նում է յատ­կա­պէս ­Թուր­քիա­յի հա­րաւ-ա­րե­ւե­լեան շրջան­նե­րում, ինչ­պէս ­Թուր­քիա­յում, այն­պէս էլ Ի­րա­քի եւ ­Սի­րիա­յի սահ­մա­նին տե­ղի ու­նե­ցող ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի հե­տե­ւան­քով: ­Թէեւ ­Թուր­քիան խոս­տա­ցել է պայ­քա­րել «Իս­լա­մա­կան ­Պե­տու­թեան» (Ի.Պ.) դէմ, սա­կայն թւում է՝ ­Թուր­քիա­յի պայ­քա­րը հիմ­նա­կա­նում ուղ­ղո­ւած է ­Թուր­քիա­յում, Ի­րա­քում եւ ­Սի­րիա­յում քրդա­կան ու­ժե­րի դէմ: ­Թուր­քա­կան բա­նա­կը եւ ոս­տի­կա­նա­կան ու­ժե­րը ծաղ­րում են քուրդ պար­տի­զան­նե­րին (մար­տա­կան­նե­րին)՝ նրանց «հա­յի ծնունդ» կո­չե­լով:
­Մեր ծպտեալ, իս­լա­մա­ցո­ւած հա­յերն ար­ժա­նա­ցել են նոյն ճա­կա­տագ­րին (մի­գու­ցէ եւ ա­ւե­լի վատ), ինչ­պէս եւ տա­րա­ծաշր­ջա­նի ողջ բնակ­չու­թիւ­նը: Ն­րանք խտրա­կա­նու­թեան են են­թարկ­ւում, ան­կախ նրա­նից՝ որ­տեղ են գնում: Քր­դե­րին խտրա­կա­նու­թեան են են­թար­կում «ի­րա­կան» քուրդ չլի­նե­լու հա­մար: ­Թուր­քե­րը նրանց նոյ­նիսկ ա­ւե­լի շատ են խտրա­կա­նու­թեան են­թար­կում եւ հե­տապն­դում, քա­նի որ նրանց ու­ղեղ­նե­րը լո­ւա­ցել եւ լցրել են հա­յե­րի դէմ ա­տե­լու­թեամբ եւ վա­խով, թէ իբր նրանք են ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մե­ղա­ւոր­նե­րը: Ե­թէ ծպտեալ, իս­լա­մա­ցո­ւած հա­յերն ընտ­րում են ­Պո­լիս գնա­լու ճա­նա­պար­հը, ա­պա խտրա­կա­նու­թեան են են­թարկ­ւում այն­տե­ղի հա­յե­րի կող­մից: ­Մին­չեւ որ նրանք չեն բա­ւա­րա­րում ­Պոլ­սոյ ­Հա­յոց պատ­րիար­քա­րա­նի ան­հիմն ու խիստ պա­հանջ­նե­րը եւ մկրտւում որ­պէս քրիս­տո­նեա­ներ, հայ հա­մայն­քը նրանց չի ըն­դու­նում:
Բ­նա­կա­նա­բար, «­Վե­րած­նունդ» նա­խա­գի­ծի ջան­քե­րը՝ ուղ­ղո­ւած օգ­նե­լու ծպտեալ, իս­լա­մա­ցո­ւած հա­յե­րին, վե­րագտ­նե­լու ի­րենց հայ­կա­կան ար­մատ­նե­րը, մշա­կոյթն ու սո­վո­րե­լու լե­զուն՝ կազ­մա­կեր­պե­լով ­Դեր­սի­մում եւ ­Դիար­բե­քի­րում հա­յոց լե­զո­ւի դա­սըն­թաց­ներ, ինչ­պէս նաեւ՝ դէ­պի ­Հա­յաս­տան զբօ­սայ­ցե­րը դա­դա­րե­ցո­ւել են:
­Փո­խա­րէ­նը, ներ­կա­յում ջան­քերն ուղ­ղո­ւած են օգ­նե­լու թաք­նո­ւած հա­յե­րին տե­ղա­փո­խո­ւե­լու պա­տե­րազ­մա­կան գօ­տուց հե­ռու, ա­պա­հով վայ­րեր, ձեր­բա­կա­լուած, կա­լա­նա­ւո­րո­ւած կամ ա­նար­դար աշ­խա­տան­քից ա­զա­տո­ւած­նե­րին ա­պա­հո­վել փաս­տա­բան­նե­րով:
Այս տա­րի զգա­լի յե­տըն­թաց է տե­ղի ու­նե­ցել՝ ուղ­ղոր­դո­ւած մարդ­կա­յին տա­ռա­պանք­նե­րով եւ նիւ­թա­կան կո­րուստ­նե­րով: ­Ներ­կա­յում մեր վե­րահս­կո­ղու­թիւ­նից դուրս է գտնւում ­Դիար­բե­քի­րի Ս. ­Կի­րա­կոս ե­կե­ղե­ցին, ո­րը եր­կա­րա­տեւ ջան­քե­րից յե­տոյ գե­ղե­ցիկ կեր­պով վե­րա­նո­րո­գո­ւել էր, օ­ծո­ւել եւ իր դռնե­րը բա­ցել հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րի ա­ռաջ: ­Բայց պէտք է յի­շել,որ ե­կե­ղե­ցին ար­դէն իսկ ծա­ռա­յել է իր նպա­տա­կին՝ ա­պա­հո­վե­լով ծպտեալ, իս­լա­մա­ցո­ւած հա­յե­րի զար­թօն­քը: Որ­պէս ձգո­ղու­թեան կենտ­րոն՝ այս ե­կե­ղե­ցին հա­մախմ­բել է ծպտեալ հա­յե­րին՝ վե­րապ­րած­նե­րի թոռ­նե­րին, եւ ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան որ­բե­րին, ով­քեր շա­րու­նա­կում են գո­յա­տե­ւել եւ ապ­րել մեր պա­պե­նա­կան հո­ղե­րում թէ­կուզ եւ՝ ծանր պայ­ման­նե­րում: