Ար­գամ Այ­վա­զեան

«­­Հա­յաս­տա­նի յու­նա­րէն վի­մագ­րու­թիւն­նե­րը եւ 18-21րդ ­դա­րի
10-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րի յու­նա­կան հա­մայն­քը»

­­Վեր­ջերս լոյս տե­սած է ճանչ­ցուած հա­յա­գէտ, ­­Հա­յաս­տա­նի մշա­կոյ­թի վաս­տա­կա­ւոր գոր­ծիչ, Հ.Հ. ­­Գի­տու­թիւն­նե­րի ա­կա­դե­միոյ Հ­նա­գի­տու­թեան եւ ազ­գագ­րու­թեան ինս­թի­թու­թի գի­տաշ­խա­տող, Գ­րա­կան փաս­տագ­րու­թեան մի­ջազ­գա­յին ա­կա­դե­միոյ ան­դամ Ար­գամ Այ­վա­զեա­նի նոր աշ­խա­տու­թիւ­նը՝ «­­Հա­յաս­տա­նի յու­նա­րէն վի­մագ­րու­թիւն­նե­րը եւ 18-21րդ ­դա­րի 10-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րի յու­նա­կան հա­մայն­քը»։
­­Գիր­քը ու­նի 584 էջ ծա­ւալ, ա­ւե­լի քան 850 փաս­տա­վա­ւե­րագրա­կան լու­սան­կար­ներ, ո­րոնց­մէ 220-ը տպագ­րո­ւած է գու­նա­ւոր։ ­­Հե­ղի­նա­կը հա­յա­գի­տու­թեան մէջ յայտ­նի է 300-է ա­ւե­լի գի­տա­կան յօ­դո­ւած­նե­րով եւ ա­ռան­ձին գիր­քե­րով հրա­տա­րա­կո­ւած 50-է ա­ւե­լի աշ­խա­տու­թիւն­նե­րով։ Ըն­թեր­ցո­ղի ու­շադ­րու­թեան ներ­կա­յա­ցուող հա­տո­րը ա­ռան­ձին գիր­քե­րով հրա­տա­րա­կո­ւած հե­ղի­նա­կի 56-րդ գիրքն է։
Աշ­խա­տու­թիւ­նը, ինչ­պէս կը յու­շէ վեր­նա­գի­րը, ինք­նին հե­տաքրքրու­թիւն կը յա­ռա­ջաց­նէ ոչ միայն ­­Հա­յաս­տա­նի, այ­լեւ նախ եւ ա­ռաջ ­­Յու­նաս­տա­նի եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս յու­նա­կան հա­մայնք­նե­րու պատ­մու­թեան ու­սում­նա­սի­րու­թեան հա­մար։ ­­Մա­նա­ւանդ, որ գիր­քը այս նիւ­թով ­­Հա­յաս­տա­նի մէջ հրա­տա­րա­կո­ւած ա­ռա­ջին աշ­խա­տու­թիւնն է։
Ն­շենք, որ փրոֆ. Ար­գամ Այ­վա­զեան ծա­նօթ ա­նուն մըն է յու­նա­հա­յու­թեան հա­մար, քա­նի որ ան բազ­միցս հան­դէս ե­կած է ­­Յու­նաս­տա­նի հա­յա­հոծ քա­ղաք­նե­րուն մէջ եւ ման­րա­մասն ներ­կա­յա­ցու­ցած է ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի պատ­մա­կան եւ մշա­կու­թա­յին գան­ձե­րը, ո­րոնք գրա­ւո­ւած եւ փճա­ցած են Ատրպէյ­ճա­նի կող­մէ։
Ս­տո­րեւ կը ներ­կա­յաց­նենք Ար­գամ Այ­վա­զեա­նի նոր գիր­քին հրա­տա­րա­կու­թեան ա­ռի­թով հե­ղի­նա­կի տո­ւած հար­ցազ­րոյ­ցը։

­­Հար­ցազ­րոյ­ցը վա­րեց՝ ­­Գա­րիկ Ա­ւե­տի­սեան

Պրն. Այ­վա­զեան, խնդրում ենք ներ­կա­յաց­նել այս հա­տո­րի լոյս ըն­ծայ­ման հան­գա­մանք­նե­րը։

­Տա­րի­ներ ա­ռաջ՝ հայ-յու­նա­կան առն­չու­թիւն­նե­րի եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս ­­Հա­յաս­տա­նում յայտ­նա­բե­րուած յու­նա­րէն վի­մագ­րե­րի վե­րա­բե­րեալ,1996 թ.Ա­թէն­քում, ա­պա ­­Սա­լո­նի­կում՝ վի­մագ­րե­րի լու­սա­պատ­ճէն­նե­րի ցու­ցադ­րու­թեամբ, յա­տուկ դա­սա­խօ­սու­թեամբ էի հան­դէս ե­կել։ Այդ դա­սա­խօ­սու­թեամբ՝ հա­մա­ռօ­տա­կի անդ­րա­դար­ձել էի նաեւ 18-20-րդ ­դա­րե­րում ­­Հա­յաս­տա­նի ­­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նում բնա­կո­ւող յու­նա­կան հա­մայն­քի պատ­մու­թեան, ազ­գամ­շա­կու­թա­յին եւ այլ խնդիր­նե­րին։ Այդ դա­սա­խօ­սու­թեան ձե­ռա­գիրս եր­կար տա­րի­ներ մնաց իմ ար­խի­ւա­յին նիւ­թե­րում։ Եւ միայն 2017 թ.այն տպագրու­թեան յանձ­նե­ցի Ա­թէն­քի «Ա­զատ օր» օ­րա­թեր­թին, որն էլ հրա­պա­րա­կո­ւեց թեր­թի 2017 թ.­­Սեպ­տեմ­բե­րի 19-ի հա­մա­րում։ Այն այ­նու­հե­տեւ տեղ գտաւ 2019 թ.հ­րա­տա­րա­կո­ւած իմ «­­Մեզ պէտք են մտքի զօ­րա­վար­ներ»-ի 3-րդ ­հա­տո­րում։
Եւ այս­պէս՝ վե­րա­նա­յե­լով դե­ռեւս 1996թ.իմ դա­սա­խօ­սու­թիւ­նը, այն հա­մալ­րե­ցի նոր նիւ­թե­րով, եւ ա­ռան­ձին գի­տա­կան աշ­խա­տու­թիւն­նե­րում, տա­րա­տե­սակ գի­տա­կան ու գի­տա­հան­րա­մատ­չե­լի, լրագ­րո­ղա­կան յօ­դո­ւած­նե­րում ու հար­ցազ­րոյց­նե­րում սփռո­ւած աղ­բիւ­րա­գի­տա­կան եւ յու­շագ­րա­կան նիւ­թե­րի մէկ­տե­ղու­մով, եւ կա­տա­րո­ւած պատ­մա-բա­նա­սի­րա­կան հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րով ա­րա­գօ­րէն ծնո­ւեց այս հա­տո­րը, ո­րի ծա­ւա­լի մա­սին նա­խա­պէս գա­ղա­փար իսկ չու­նէի։ Ա­ւե­լին, այն գի­տա­հան­րա­մատ­չե­լի շա­րադ­րան­քով ե­րեք ամ­սում, տպագ­րու­թեան պատ­րաս­տուեց պատ­մա­կան ­­Հա­յաս­տա­նի բնա­կա­վայ­րե­րում եւ յու­շար­ձան­նե­րի վրայ առ­կայ յու­նա­կան վի­մագ­րե­րի, պատ­մու­թեան քա­ռու­ղի­նե­րում հայ-յու­նա­կան փո­խառն­չու­թիւն­նե­րի, ­­Հա­յաս­տա­նում 18-21-րդ դ. 10-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րի յու­նա­կան հա­մայն­քի վե­րա­բե­րեալ հնա­րա­ւո­րինս հա­մա­ռօ­տո­ւած այս հա­տո­րը հա­մալ­րո­ւած է նաեւ թե­մա­յին վե­րա­բե­րող ա­ւե­լի քան 850 փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան լու­սան­կար­նե­րով, ո­րոն­ցից 220-ը գու­նա­ւոր տպագ­րու­թեամբ են։
Ի մի­ջի այ­լոց, թե­մա­յին առն­չո­ւող հա­տո­րի պատ­կե­րա­զար­դող նիւ­թե­րը, ո­րոնք ու­նեն ան­հեր­քե­լի փաս­տագ­րու­թիւն­ներ, բա­ցա­ռու­թեամբ ո­րոշ տպա­գիր աղ­բիւր­նե­րից կա­տա­րո­ւած ար­տատ­պու­թիւն­նե­րի, տպա­գիր ե­ղա­նա­կով ու մէկ­տե­ղո­ւած կար­գով հրա­պա­րակ­ւում են ա­ռա­ջի ան­գամ եւ էլ ա­ւե­լի են լու­սա­բա­նում տեքս­տա­յին մա­սի ա­սո­ւած ու չա­սո­ւած պատ­մա­կան փաս­տար­կում­նե­րը։ Այդ տե­սա­կէ­տից կա­րե­ւոր­ւում են ինչ­պէս ­­Հա­յաս­տա­նում յայտ­նա­բե­րո­ւած վի­մա­կան ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րի, այն­պէս էլ նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թեան միւս բնա­գա­ւառ­նե­րին վե­րա­բե­րող հա­յաս­տա­նեան յու­նա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ու գե­րեզ­մա­նատ­նե­րի մա­հար­ձան­նե­րի, տա­րա­զա­յին մշա­կոյ­թի, ­­Հա­յաս­տա­նի հան­քար­դիւ­նա­բե­րու­թեան 18-20-րդ ­դա­րե­րի պատ­մու­թեան գոր­ծում հա­յաս­տա­նաբ­նակ յոյն բնակ­չու­թեան եւ ա­ռան­ձին գոր­ծիչ­նե­րի ու­նե­ցած դե­րի ու գոր­ծու­նէու­թեա­նը վե­րա­բե­րող փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան լու­սան­կար­ներն ու փաս­տաթղ­թե­րը։

Գր­քում ինչ տեղ է յատ­կա­ցո­ւած հայ-յու­նա­կան բա­րե­կա­մա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րին։

Բ­նա­կա­նա­բար, շատ մեծ տեղ է յատ­կա­ցո­ւել, ե­թէ չա­սեմ, որ ամ­բող­ջո­վին մատ­նանշ­ւում է հնա­գոյն այդ եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րի բա­րե­կա­մու­թեանն ու փո­խառն­չու­թիւն­նե­րին։ ­­Մէկ ան­գամ եւս փաս­տեմ, որ գի­տու­թիւ­նը վա­ղուց ի վեր ա­պա­ցու­ցել է, որ այդ հնա­գոյն ժո­ղո­վուրդ­նե­րի բա­րե­կա­մա­կան կա­պե­րը գա­լիս են դա­րե­րի խոր­քից:
­­Հա­յաս­տա­նի ան­տիկ շրջա­նի յու­շար­ձան­նե­րի պե­ղում­նե­րից յայտ­նա­բե­րո­ւած նիւ­թա­կան մշա­կոյ­թի ի­րե­րի մի մասն ակն­յայ­տօ­րէն կրում են հել­լէ­նիս­տա­կան մշա­կոյ­թի ազ­դե­ցու­թիւ­նը: ­­Վա­ղար­շա­պա­տի, ­­Գառ­նիի, Ար­մա­ւի­րի, Ար­տա­շա­տի եւ հին ­­Հա­յաս­տա­նի այլ քա­ղաք­նե­րում ու բնա­կա­վայ­րե­րում (­­Տիգ­րա­նա­կերտ, ­­Վան, ­­Կարս, Էրզ­րում), ուր կար բա­ւա­կա­նա­չափ յոյն բնակ­չու­թիւն, վեր­ջին 40-50 տա­րի­նե­րի պե­ղում­նե­րից յայտ­նա­բե­րո­ւած բազ­մա­թիւ կա­ւէ ար­ձա­նիկ­ներն ու խե­ցե­ղէ­նը, դրամ­նե­րը եւ այլ հնա­գի­տա­կան նիւ­թե­րը կեր­տո­ւել են հել­լէ­նա­կան մշա­կոյ­թի ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րով եւ կրում են հել­լէ­նիզ­մի ակն­յայտ կնի­քը: Օ­րի­նակ, ­­Տիգ­րան 2-րդ­ եւ Ար­տա­ւազդ 2-րդ ­թա­գա­ւոր­նե­րի թո­ղար­կած դրամ­նե­րի հա­կա­ռակ ե­րես­նե­րին՝ յու­նա­րէն ա­նո­ւա­նում­նե­րով, պատ­կե­րուած են նաեւ ­­Հե­րակ­լե­սի, Ա­թէ­նա­սի, ­­Զեւ­սի, ­­Նի­կէի եւ ­­Տի­խէի եւ այ­լոց դի­մա­պատ­կեր­նե­րը: Դ­րամ­նե­րի յու­նա­տառ ա­նո­ւայ-նում­նե­րի մի մա­սը յայտ­նի են թա­գա­ւոր­նե­րի ա­նուն­նե­րով ու տիտ­ղոս­նե­րով՝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΜΟ[Υ], ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΝΥ ΤΙΓΡΑΝ, ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΤΑΥΑΖ եւ այլ տար­բե­րակ­նե­րով, ո­րոնք հա­տո­ւել են ­­Ծոփ­քում, Ար­տա­շա­տում, ­­Տիգ­րա­նա­կեր­տում։

Խնդ­րում եմ հա­մա­ռօ­տա­կի ներ­կա­յաց­նէք ­­Հա­յաս­տա­նի յու­նա­կան հա­մայն­քը։

Յոյ­նե­րը ­­Հա­յաս­տա­նում զան­գո­ւա­ծա­յին բնա­կու­թիւն են հաս­տա­տել մի քա­նի փու­լե­րով՝ Ք­.ա.2 եւ 1-ին դա­րե­րից սկսած այն շա­րու­նա­կո­ւել է մին­չեւ Ք.յ.12-13-րդ ­դա­րե­րը։ Այ­նու­հե­տեւ պատ­մու­թիւ­նից յայտ­նի է, որ Ք.ա. 1-ին դ. ­­Տիգ­րան 2-րդ ­հա­յոց թա­գա­ւո­րը յու­նա­կան քա­ղաք­նե­րից ­­Հա­յաս­տան է տե­ղա­փո­խել շուրջ 500 հա­զար յոյ­նե­րի, ո­րոնց թւում կա­յին նաեւ ար­հես­տի ու ա­րո­ւես­տի, գի­տու­թեան մար­դիկ:
Այ­նու­հե­տեւ Ա­րե­ւե­լեան ­­Հա­յաս­տա­նի տա­րածք յոյն բնակ­չու­թեան զան­գո­ւա­ծա­յին բնա­կու­թիւն­նե­րը կա­տա­րո­ւել են 18-րդ դ.երկ­րորդ կէ­սից մին­չեւ 1920 թթ․, ո­րոնց հիմ­նա­կան մա­սը ներգ­րա­ւո­ւած էին հան­քար­դիւ­նա­բե­րու­թեան բնա­գա­ւա­ռի աշ­խա­տանք­նե­րում։ Այդ ժա­մա­նակ Ա­րե­ւե­լեան ­­Հա­յաս­տա­նում վե­րաբ­նա­կո­ւած­նե­րի թւում էլ գե­րակշ­ռում էր Տ­րա­պի­զո­նի եւ ­­Կար­սի մար­զե­րից տե­ղա­փո­խո­ւած յոյ­նե­րը, ո­րոնք հիմ­նա­կա­նում բնա­կու­թիւն հաս­տա­տե­ցին Ա­լա­վեր­դու կիր­ճում (Ա­լա­վեր­դի, Ախ­թա­լայ, ­­Մա­դան, ­­Շամ­լուղ, ­­Բեն­դիք) եւ ­­Լո­ռո­ւայ բարձ­րայ-վան­դա­կում (­­Յաղ­դան, ­­Կո­ղես), Ա­խու­րեան գե­տի մեր­ձա­կայ­քում (­­Բայ­թար, ­­Բա­յան­դուր, ­­Սա­րի-բաշ(­­Հայ­կա­սար), Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լում (­­Գիւմ­րի), ­­Տան­ձու­տում (­­Բեր­ձե­նի), ­­Միս­խա­նա­յում (­­Հան­քա­ւան) եւ այ­լուր։
­­Հայ եւ յոյն պատ­միչ­նե­րի եր­կե­րում պահ­պա­նո­ւած տե­ղե­կու­թիւն­նե­րի հի­ման վրայ վստա­հօ­րէն կա­րե­լի է ա­սել, որ յու­նա­կան մե­ծա­քա­նակ բնակ­չու­թիւն է բնա­կո­ւել Ար­մա­ւիր, ­­Տիգ­րա­նա­կերտ, ­­Նա­խի­ջե­ւան, ­­Վան քա­ղաք­նե­րում եւ ­­Հա­յաս­տա­նի այլ բնա­կա­վայ­րե­րում: ­­Հա­զա­րա­ւոր յոյ­ներ դա­րեր շա­րու­նակ, մաս­նա­ւո­րա­պէս վեր­ջին 300 տա­րում, հայ ժո­ղովր­դի հետ շա­րու­նակ կրել են նրան վի­ճա­կո­ւած դա­ռը ճա­կա­տա­գի­րը: ­­Յու­նա­կան հա­մայն­քը ­­Հա­յաս­տա­նում կրկին բազ­մա­մարդ է դար­ձել թրքա­կան բռնա­տի­րու­թիւ­նից խու­սա­փած պոն­տա­կան յոյ­նե­րի հա­շո­ւին, ո­րոնց մի զգա­լի մա­սը՝ թէեւ խիստ նո­ւա­զե­ցո­ւած թո­ւա­քա­նա­կով, առ այ­սօր էլ բնակ­ւում է այժ­մեան ­­Հա­յաս­տա­նում։
Օս­մա­նեան վայ­րագ տի­րա­պե­տու­թեան ժա­մա­նակ՝ եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, կեան­քի էին կո­չում դա­րա­ւոր բա­րե­կա­մու­թիւ­նը եւ թուր­քե­րի դէմ միա­սին պայ­քա­րե­լու գա­ղա­փա­րը: Օ­րի­նակ, 1645-1669 թթ. Կ­րե­տէ կղզու պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ բա­ղի­շե­ցի ­­Մահ­տե­սի ­­Շահ­մու­րա­դը Ֆ­րան­սիա­յի ար­քու­նի­քում մեծ աշ­խա­տանք­ներ էր ձեռ­նար­կել եւ ­­Լու­դի­ւի­կոս 14-րդ ­թա­գա­ւո­րին ջա­նում էր հա­մո­զել, որ­պէս­զի ­­Թուր­քիա­յի տա­րած­քում բնա­կո­ւող յոյ­նե­րին ու հա­յե­րին օգ­նու­թիւն ցու­ցա­բե­րի թուր­քա­կան լու­ծը թօ­թա­փե­լու: Իսկ 18-րդ դ. 2-րդ ­կէ­սե­րին յոյն ժո­ղովր­դի լու­սա­ւոր դէմ­քե­րից ­­Ռե­գաս ­­Ֆե­րէոս ­­Վե­լես­տին­լի­սը, յոյն ժո­ղովր­դի ա­զա­տու­թեան ու­ղուն նո­ւի­րած իր «­­Ռազ­մա­կան եր­գում», որ­պէս անհ­րա­ժեշտ ծրա­գիր, ի­րա­ւա­ցիօ­րէն գրել է.
«­­Բուլ­ղա­րա­ցի­ներ, ալ­բա­նա­ցի­ներ, հա­յեր եւ յոյ­ներ, սե­ւեր ու սպի­տակ­ներ, միա­հա­մուռ ա­ւիւ­նով ա­զա­տու­թեան հա­մար սուր կա­պէք»:
Այս տո­ղե­րը կար­ծէք այ­սօր են գրո­ւել եւ ար­դիա­կան են՝ ­­Կիպ­րո­սի ու Ար­ցա­խի, Ա­րեւմ­տեան ­­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագր­ման հա­մար: ­­Հայ­կա­կան ­­Մեծ Ե­ղեռ­նի ըն­թաց­քում՝ 1915 թ., հա­յե­րի հետ միա­սին սրի մատ­նո­ւե­ցին նաեւ բազ­մա­քա­նակ յոյ­ներ: Աբ­դուլ ­­Հա­մի­դի, ա­պա 1915թ. Ե­ղեռ­նի եւ 1922թ. Զ­միւռ­նիա­յի ա­ղէ­տից յե­տոյ բազ­մա­թիւ հայ ըն­տա­նիք­ներ՝ շուրջ 100 հա­զար հա­յու­թիւն, ա­պաս­տան են գտել ­­Յու­նաս­տա­նում: ­­Հա­յոց ­­Մեծ Ե­ղեռ­նից մա­զա­պուրծ հայ ըն­տա­նիք­նե­րի հետ զգա­լի քա­նա­կով ­­Հա­յաս­տա­նում ա­պաս­տան գտած յոյն ըն­տա­նիք­նե­րը հիմ­նա­ւոր­ւում են ­­Գիւմ­րիում, Ար­ցա­խում եւ ­­Հա­յաս­տա­նի մի քա­նի բնա­կա­վայ­րե­րում։ ­­Մինչ այդ՝ 18-րդ դ. երկ­րորդ կէ­սե­րից յե­տոյ,1763 թ.­յու­նա­կան ­­Պոն­տո­սից շուրջ 800 հան­քա­փոր ըն­տա­նիք­ներ ար­դէն բնա­կու­թիւն էին հաս­տա­տել հի­մա­կա­նում հան­քա­վայ­րե­րի մօտ, հան­քա­գոր­ծու­թեամբ զբա­ղուող բնա­կա­վայ­րե­րում՝ ­­Լո­ռո­ւայ Ախ­թա­լայ, ­­Շամ­լուղ, Ա­լա­վեր­դի, ­­Սիւ­նի­քի ­­Կա­ւարտ (­­Բաշ­քենդ), ­­Կո­տայ­քի ­­Հան­քա­ւան եւ այլ բնա­կա­վայ­րե­րում եւ աշ­խա­տան­քի էին ան­ցել տե­ղի պղնձի հան­քե­րում, ո­րոնք բա­ցո­ւել եւ աշ­խա­տում էին 1770-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րից։ ­­Հա­յաս­տաբ­նակ պոն­տա­կան յոյ­նե­րին, ո­րոնց ինք­նա­նուա­նու­մը ռո­մե­յոս էր, ­­Հա­յաս­տա­նում եւ Վ­րաս­տա­նում սո­վո­րա­բար ա­նո­ւա­նել են բեր­ձե­նի, ու­րում­ներ, ու­րում։ ­­Նոյ­նիսկ ո­րոշ գիւ­ղեր էլ, օ­րի­նակ, Ի­ջե­ւա­նի ­­Տան­ձուտ, ­­Կո­տայ­քի այժ­մեան ­­Հան­քա­ւան գիւ­ղե­րը, ա­նուա­նո­ւե­լել են հէնց ­­Բեր­ձեն։
­­Հարկ է նկա­տի ու­նե­նալ, որ պատ­մա­կան ­­Հա­յաս­տա­նի տար­բեր բնա­կա­վայ­րե­րում յոյ­նե­րի մե­ծա­քա­նակ ըն­տա­նիք­նե­րով բնա­կո­ւե­լու, այս­պէս ա­սած, երկ­րորդ ա­լի­քը կա­րե­լի է ըն­դու­նել Տ­րա­պի­զո­նի թա­գա­ւո­րու­թեան 15-րդ դ.վեր­ջե­րի անկ­ման հետ, ո­րի ըն­թաց­քում յու­նա­կան բնակ­չու­թիւնն ար­դէն 16-րդ դ. տա­րա­ծո­ւեց ­­Ռու­սաս­տա­նի, Վ­րաս­տա­նի, այդ թւում եւ ­­Հա­յաս­տա­նի մի շարք բնա­կա­վայ­րե­րում։ ­­Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քում բնա­կո­ւող յու­նա­կան հա­մայնք­ներ թո­ւա­քա­նակ­նե­րի եր­րորդ ա­լի­քը պէտք է դի­տել մին­չեւ 19-րդ դ.եւ ա­պա 1915-1920 թթ. ­տե­ղա­շար­ժե­րը։
­­Հա­յաս­տա­նի ­­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նում, ըստ տե­ղա­բաշ­խո­ւա­ծու­թեան, 19-րդ դ. սկզբնե­րից յոյ­նե­րը բնակ­ւում են ­­Լո­ռիի մար­զի Ախ­թա­լայ, ­­Շամ­լուղ, ­­Մա­դան, ­­Բեն­դիք գիւ­ղե­րում, Ե­րե­ւան, Ա­լա­վեր­դի, Հ­րազ­դան, ­­Վա­նա­ձոր, ­­Գիւմ­րի, ­­Նո­յեմ­բե­րեան, Ար­թիկ քա­ղաք­նե­րում, Ս­տե­փա­նա­ւա­նի տա­րա­ծաշր­ջա­նի ­­Յաղ­դան, ­­Կո­ղես, Հ­րազ­դա­նի ­­Հան­քա­ւան (­­Միս­խա­նայ) գիւ­ղե­րում, ­­Ղա­փա­նի շրջա­նի ­­Բաշ­քենդ գիւ­ղում(նաեւ Շ­հար­ջի­կում եւ ­­Շի­կա­հո­ղում), ո­րը 1930-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րից ան­մար­դաբ­նակ էր, ­­Շի­րա­կի մար­զի ­­Բա­յան­դուր, ­­Բայ­թար, ­­Տա­ւու­շի մար­զի ­­Տան­ձուտ (­­Բեր­ձեն) եւ այլ բնա­կա­վայ­րե­րում: ­­Մի քա­նի ըն­տա­նիք­նե­րով բնա­կո­ւել են նաեւ ­­Կա­պան, Ս­տե­փա­նա­կերտ, Ա­մա­սիայ, ­­Դի­լի­ջան քա­ղաք­նե­րում, ­­Լո­ռո­ւայ Օ­ձուն, ­­Սա­նա­հին, Մ­ղարթ, ­­Քա­րինջ, ­­Ծաղ­կա­շատ եւ այլ բնա­կա­վայ­րե­րում։ Ընդ ո­րում՝ խորհր­դա­յին տաս­նամ-յակ­նե­րում, զա­նա­զան հան­գա­մանք­նե­րով յու­նաբ­նակ եւ յու­նա­հայ­կա­կան գիւ­ղե­րի բնակ-չու­թեան մի մա­սը՝ տե­ղա­փո­խո­ւել է վե­րոն­շեալ քա­ղաք­նե­րը։ ­­Մօ­տա­ւոր հաշ­ւում­նե­րով այդ բնա­կա­վայ­րե­րում՝ մին­չեւ 1989-1990 թթ., յոյ­նե­րի թի­ւը՝ ոչ պաշ­տօ­նա­կան տո­ւեալ­նե­րով, հաս­նում էր շուրջ 8-8,5 հա­զա­րի:
Մին­չեւ 1996-2000 թթ.այդ թո­ւա­քա­նա­կի մեծ մա­սը՝ շուրջ 80-85 տո­կո­սը, ­­Հա­յաս­տա­նից՝ յու­նա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան ծրագ­րով, հայ­րե­նա­դար­ձո­ւել է ­­Յու­նաս­տան, իսկ մի մասն էլ տե­ղա­փո­խո­ւել է ­­Ռու­սաս­տան, Ուկ­րա­նիայ եւ այլ վայ­րեր: Այս հան­գա­մանք­նե­րի հե­տե­ւան­քով՝ ­­Հա­յաս­տա­նում առ­կայ յոյ­նե­րի թո­ւա­քա­նա­կը չա­փա­զանց նո­ւա­զել է, ո­րոնց մեծ մասն էլ տա­րիք ա­ռած­ներն են կազ­մում։ 2001թ.­վի­ճա­կագ­րա­կան տո­ւեալ­նե­րով ­­Հա­յաս­տա­նում մնա­ցած յոյ­նե­րի թո­ւա­քա­նա­կը կազ­մել է 1176 մարդ, ո­րից 853-ը քա­ղա­քաբ­նակ­ներ են եւ 323-ը՝ գիւ­ղաբ­նակ­ներ։
­­Յոյ­նե­րի մի փոքր թո­ւա­քա­նակ էլ՝ մօտ 300 հո­գի, 19-րդ դ. սկզբնե­րից բնակ­ւում էր Ար­ցա­խի ­­Մեհ­մա­նայ գիւ­ղում, ո­րոնց մեծ մա­սը եւս հայ­րե­նա­դար­ձո­ւել է ­­Յու­նաս­տան: ­­Մեհ­մա­նա­յից մնա­ցած ո­րոշ յոյն եւ խառն ա­մուս­նու­թիւն­նե­րով ըն­տա­նիք­ներ բնակ­ւում են Ս­տե­փա­նա­կեր­տում, ­­Մար­տա­կեր­տում եւ հա­րե­ւան գիւ­ղե­րում։
­­Հարկ է նկա­տի ու­նե­նալ, որ հա­յաս­տաբ­նակ յու­նա­կան հա­մայն­քի վե­րա­բե­րեալ գի­տայ-տե­ղե­կա­տո­ւա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ գրե­թէ չեն ի­րա­կա­նա­ցո­ւել։ Ե­թէ Վ­րաս­տա­նի, նախ­կին Խ.Ս.Հ.Մ. տա­րած­քի յոյ­նե­րի վե­րա­բե­րեալ առ­կայ է ո­րո­շա­կի ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ, ա­պա այդ բա­նը չենք կա­րող ա­սել հա­յաս­տա­նաբ­նակ յոյ­նե­րի պա­րա­գա­յում։ Այն­պէս որ այդ բնա­գա­ւա­ռում ա­նե­լիք­նե­րը դե­ռեւս շատ ու շատ են։ ­­Հա­յաս­տա­նում այդ ոող­ղու­թեամբ կա­տա­րո­ւած աշ­խա­տանք­նե­րից, ցա­ւօք, միայն յի­շա­տա­կե­լի է հա­յաս­տա­նաբ­նակ(այժմ՝ ար­տա­գաղ­թած) Է.­­Խա­րա­ցի­դի­սը աշ­խա­տան­քը՝ «Хозяйственыйбыт и материаль-ная культура греческого населения Восточой рмении во второй половине 19-начле 20 веков», ո­րը որ­պէս թեկ­նա­ծո­ւա­կան ա­տե­նա­խօ­սու­թիւն Հ.Հ. Գ.Ա.Ա. Հ­նա­գի­տու­թեան եւ ազ­գագրու­թեան ինս­տի­տու­տում պաշտ­պա­նո­ւել է 1990թ., որ­տեղ էլ գտնւում է ձե­ռա­գի­րը։ ­­Մէկ այլ յօ­դո­ւա­ծով(«­­Հայ­կա­կան պա­րե­րի հա­մա­նուն պոն­տա­կան զո­գա­հեռ­նե­րը», ՊԲՀ, թիւ 2, 2008, էջ 131-140) Ն.­­Կի­լի­չեանն է անդ­րա­դար­ձել հայ-յու­նա­կան պա­րա­րո­ւես­տի զու­գա­հեռ­նե­րին։ ­­Գուց մէկ-եր­կու նմա­նա­տիպ այլ յօ­դո­ւած­ներ եւս։
Հա­յաս­տա­նի յու­նաբ­նակ գիւ­ղե­րին ու յոյն բնակ­չու­թեա­նը 1990-2020 թուա­կան­նե­րին զգա­լի օգ­նու­թիւն­ներ է ի­րա­կա­նաց­րել ­­Յու­նաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը, որն ի­րա­կա­նա­ցո­ւել է ­­Հա­յաս­տա­նի ­­Յու­նա­կան դես­պա­նա­տան մի­ջո­ցով։ Ե­րե­ւա­նում եւ մար­զե­րում 1990-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րից կազ­մա­կեր­պո­ւել եւ գոր­ծում են 10-ից ա­ւե­լի յու­նա­կան հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­ներ, ո­րոնց կա­տա­րած մի շարք ձեռ­նարկ­նե­րը եւս ներ­կա­յա­ցո­ւած ու լու­սա­բա­նո­ւած են գրքում։

­­Հե­տաքր­քիր է ի­մա­նալ թէ ­­Հա­յաս­տա­նում ինչ է պահ­պա­նո­ւել յու­նա­կան հա­մայն­քի ստեղ­ծած նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նից։

­Հա­յաս­տա­նի յու­նա­կան հա­մայն­քի բնա­կա­վայ­րե­րում պահ­պա­նո­ւել են նաեւ նրանց կող­մից կա­ռու­ցո­ւած նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թեան յու­շար­ձան­ներ՝ ե­կե­ղե­ցի­ներ, մա­տուռ­ներ, ազ­գա­յին մշա­կոյ­թի յատ­կա­նիշ­նե­րով տա­պա­նա­քա­րեր, ժո­ղովր­դա­կան ճար­տա­րա­պետ­տու­թեա­նը բնո­րոշ բնա­կե­լի տներ եւ այլ ար­ժէք­ներ։ ­­Ցա­ւօք, դրանց մի մա­սը, օ­րի­նակ ­­Կա­ւար­տի, ­­Մա­դա­նի ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, այժմ գտնւում են վթա­րա­յին ու անմ­խի­թար վի­ճակ­նե­րում։ ­­Կան նաեւ պատ­շա­ճօ­րէն նո­րո­գո­ւած, օ­րի­նակ, ­­Հան­քա­ւա­նի սուրբ ­­Գէոր­գի, ­­Մա­դա­նի Ս.­­Կոս­տան­դի­նոս եւ ­­Յաղ­դա­նի ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, գտնւում են բա­ւա­կա­նի բա­րո­ւոք վի­ճակ­նե­րում։ ­­Ժա­մայ-նա­կագ­րա­կան ա­ռու­մով վեր­ջին­ներս կա­ռու­ցո­ւել են հիմ­նա­կա­նում 18-րդ ­դա­րի 80-90-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րից սկսած ընդ­հուպ մին­չեւ 1920-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րը։
Հա­յաս­տա­նի յու­նաբ­նակ բնա­կա­վայ­րե­րում առ­կայ նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թեան յու­շար-ան­նե­րից յի­շար­ժան են նաեւ յու­նա­կան գե­րեզ­մա­նատ­նե­րում գտնո­ւող 19-րդ դ.վեր­ջե­րի եւ 20-րդ դ. սկզբնե­րի տա­րա­տե­սակ՝ հիմ­նա­կա­նում 5 տի­պի, տա­պա­նա­քա­րե­րը, ո­րոնց մի մա­սը հայ­կա­կան քա­ռան­կիւն, սա­լա­քար (հարթ) տա­պա­նա­քա­րե­րի նման են, իսկ մի մասն էլ՝ 1-2,5 մետր բարձ­րու­թիւն­նե­րով քա­ռա­կող, ո­րո­շա­կի քան­դակ­նե­րով ու վեր­նա­մա­սա­յին ձե­ւա­ւո­րում­նե­րով մա­հար­ձան­ներ են։ ­­Վեր­ջին­նե­րիս մի մասն ու­նեն նաեւ 2-4 աս­տի­ճան­նե­րով հիմ­նա­խա­րիսխ­ներ, կազ­մո­ւած են 3-5 մա­սե­րից, պսա­կո­ւած տար­բեր չա­փե­րի խա­չա­քան-դակ­նե­րով եւ չորս կող­մե­րից մշա­կո­ւած ու յար­դա­րո­ւած են։ Այս­պի­սի մա­հար­ձան­նե­րը (մաս­նա­ւո­րա­պէս ­­Լո­ռու, ­­Սիւ­նի­քի) հայ­կա­կան տաա­նա­քա­րա­յին ա­րո­ւես­տի հետ եւս զու­գա-հեռ­ներ ու­նեն, հան­գու­ցեա­լի վե­րա­բե­րեայ գլխա­ւոր՝ ա­րեւմ­տեան ճա­կատ­նե­րի, յի­շա­տա­կագ-րե­րից բա­ցի ու­նեն նաեւ բու­սա­կան ու երկ­րա­չա­փա­կան զա­նազն, ինչ­պէ­սեւ մարդ­կա­յին դի­մա­քան­դակ­ներ, եզ­րա­նիս­տե­րի մշակ­ման տա­րա­տե­սակ յար­դա­րանք­ներ։
­­Յու­նաբ­նակ բնա­կա­վայ­րե­րի գե­րեզ­մա­նատ­նե­րում առ­կայ տա­պա­նա­քա­րա­յին յի­շայ-տա­կագ­րե­րի մի մա­սը քան­դա­կո­ւած են յու­նա­րէն, իսկ մի մա­սը՝ յու­նա­րէն-ռու­սե­րէն (երկ­լե­զո­ւեայ), միայն ռու­սե­րէն կամ էլ հա­յե­րէն լե­զու­նե­րով։
Լիա­յոյս եմ, որ թէ՛ հայ եւ թէ՛ յոյն ըն­թեր­ցո­ղին յանձ­նո­ւող այս հա­տո­րը ինչ որ չա­փով կը նպաս­տի այդ բնա­գա­ւառ­նե­րին վե­րա­բե­րող հար­ցե­րի էլ ա­ւե­լի տե­ղե­կա­ցո­ւած լի­նե­լուն։ Այն՝ որ­պէս տո­ւեալ թե­մա­նե­րի էլ ա­ւե­լի խո­րու­թեամբ ու հա­մա­պար­փակ ու­սում­նա­սիր­ման ա­ռա­ջին փոր­ձը լի­նե­լով, բնա­կա­նա­բար, դե­ռեւս լիա­կա­տար ամ­բող­ջա­կա­նու­թիւն չու­նի եւ ա­մե­նե­ւին էլ յա­ւակ­նու­թիւն չու­նի ան­թե­րի դի­տո­ւե­լու։
Այն­պէս որ՝ անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն է, որ­պէս­զի հայ եւ յոյն մշա­կոյ­թի ու գի­տու­թեան գոր­ծիչ-նե­րը, ըստ ա­մե­նայ­նի ու հնա­րա­ւո­րինս ա­ջակ­ցեն թէ՛ հայ-յու­նա­կան բա­րե­կա­մա­կան ու պե­տա­կան կա­պե­րի էլ ա­ւե­լի սեր­տաց­ման այս կամ այն ծրագ­րե­րի ի­րա­գործ­մա­նը, եւ թէ՛ խո­րա­պէս ու­սում­նա­սի­րեն այդ բնա­գա­ւառ­նե­րը։ Ա­ւե­լին, հարկ է որ­պէս­զի նո­րո­վի կա­րե­ւո­րո­ւի ու հան­րայ­նա­ցո­ւեն հայ-յու­նա­կան դա­րա­ւոր մշա­կու­թա­յին ու բա­րե­կա­մա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը եւ ամ­րապն­դո­ւեն եր­կու բա­րե­կամ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի պե­տա­կան եւ բա­րիդ­րայ-ցիա­կան դա­րա­ւոր կա­պե­րը։
Ըն­թեր­ցո­ղին յանձ­նե­լով աշ­խար­հով մէկ սփռո­ւած ու մո­լեգ­նող հա­մա­վա­րա­կի սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րի պայ­ման­նե­րում սի­րով ու ան­ձան­ձիր ե­ռան­դով ի­րա­կա­նա­ցո­ւած այս հա­տո­րը, ըն­թեր­ցո­ղին պար­զա­պէս մաղ­թում եմ՝ բա­րին ընդ ­­Ձեզ…
­­Սի­րէք ու պահ­պա­նէք մեր ներ­կան ու ա­պա­գան ի­մաս­տա­ւո­րող ան­ցեալ դա­րե­րի մեր պատ­մա­կան ու ազ­գա­յին յի­շո­ղու­թիւն­նե­րը…