Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեան (1881-1965)

Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեան (1881-1965). ­Հա­յաս­տա­նի Ան­կա­խու­թեան սե­րուն­դին ըն­կեր­վա­րա­կա՛ն ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը Ն.

0
1463

­Դեկ­տեմ­բե­րի այս օ­րը կ­’ո­գե­կո­չենք յի­շա­տա­կը հայ ժո­ղո­վուր­դի ար­ժա­նա­ւոր զա­ւակ­նե­րէն Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեա­նի, որ 1965ի ­Դեկ­տեմ­բեր 1ին, ­Փա­րի­զի մէջ, 84 տա­րե­կա­նին վախ­ճա­նե­ցաւ եւ պատ­մու­թեան ան­ցաւ իբ­րեւ ­Հա­յաս­տա­նի Ան­կա­խու­թեան ­Սե­րուն­դի ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան դէմ­քե­րէն մէ­կը։
­Ռու­սա­հայ քա­ղա­քա­կան մտքի ինք­նու­րոյն մշակ­նե­րէն է նա­խա­խորհր­դա­յին ­Ռու­սաս­տա­նի յե­ղա­փո­խա­կան մե­ծազ­դե­ցիկ «­Սո­ցիա­լիստ-­Յե­ղա­փո­խա­կան» շար­ժու­մին մաս­նա­կից այս յանձ­նա­ռու եւ մար­տու­նակ հայ մտա­ւո­րա­կա­նը, որ հան­դի­սա­ցաւ միեւ­նոյն քա­ղա­քա­կան, հա­սա­րա­կա­կան եւ յե­ղա­փո­խա­կան՝ ըն­կեր­վա­րա­կա՛ն հո­սան­քին դրօ­շա­կի­րը հայ ազ­գա­յին ի­րա­կա­նու­թեան մէջ։
­Պատ­մա­կան ծա­նօթ ի­րո­ղու­թիւն է, որ ի տար­բե­րու­թիւն ռու­սա­կան «­Սո­ցիալ-­Դե­մոկ­րատ» շար­ժու­մին (հե­տա­գայ պոլ­շե­ւիկ­նե­րու նա­խա­կա­րա­պե­տը) եւ ա­նոր հայ մաս­նա­կից­նե­րուն՝ «սո­ցիա­լիստ-յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րը» ի­րենց յա­տուկ ներդ­րու­մը ու­նե­ցան հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման մէջ, յատ­կա­պէս այն ա­ռու­մով, որ հա­մա­ռու­սա­կան յե­ղա­փո­խու­թեան ճամ­բով ար­դար լու­ծում փնտռե­ցին նաեւ հայ ժո­ղո­վուր­դի դա­տին։
Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեան այդ ա­ռու­մով ա­մէ­նէն ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան դէմ­քե­րէն մէ­կը ե­ղաւ հայ «սո­ցա­լիստ-յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րուն». իր կա­րե­ւոր նպաս­տը բե­րաւ ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան կեր­տու­մին՝ ար­դա­րա­դա­տու­թեան նա­խա­րա­րի պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւ­նը ստանձ­նե­լով ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան մէջ։
Ծ­նած է 1881ի ­Յու­լի­սին Իգ­տի­րի ­Հախ­վե­րէս գիւ­ղը, ա­ւար­տած է Էջ­միած­նի ­Գէոր­գեան ­Ճե­մա­րա­նը եւ վկա­յո­ւած է Օ­տե­սա­յի հա­մալ­սա­րա­նի ի­րա­ւա­բա­նու­թեան ճիւ­ղէն։
­Ճե­մա­րա­նի մէջ իր ու­սա­նո­ղու­թեան շրջա­նէն իսկ, Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեան ու­շադ­րու­թիւն գրա­ւած է գա­ղա­փա­րա­կան իր աշ­խու­ժու­թեամբ ու մտա­ւո­րա­կան իր պա­շա­րով եւ ըն­դու­նա­կու­թիւն­նե­րով։ ­Գոր­ծօն մաս­նակ­ցու­թիւն ու­նե­ցած է ցա­րա­կան կար­գե­րու դէմ ծա­ւա­լած ու­սա­նո­ղա­կան եւ յե­ղա­փո­խա­կան պայ­քար­նե­րուն՝ դառ­նա­լով Անդր­կով­կա­սի մէջ սո­ցիա­լիստ-յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րու ա­մէ­նէն հան­րա­յայտ եւ յա­ռա­ջա­պահ գոր­ծիչ­նե­րէն մէ­կը։
Իբ­րեւ այդ­պի­սին՝ Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեան Անդրկով­կա­սը ներ­կա­յաց­նող քա­ղա­քա­կան կա­րե­ւոր գոր­ծիչ­նե­րէն մէ­կը ե­ղաւ 1917ի ռու­սա­կան մեծ յե­ղա­փո­խու­թեան ժա­մա­նակ։ ­Քե­րենս­կիի ժա­մա­նա­կա­ւոր իշ­խա­նու­թեան շրջա­նին, երբ ռուս «սո­ցիա­լիստ-յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րը» տի­րա­կան ներ­կա­յու­թիւն հաս­տա­տած էին քա­ղա­քա­կան բե­մի վրայ, Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեան ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս ներ­կա­յա­ցուց միեւ­նոյն այդ հո­սան­քը ­Թիֆ­լի­սի ­Հա­յոց Ազ­գա­յին ­Խոր­հուր­դին մէջ՝ պատ­մա­կան մե­ծակ­շիռ վե­րի­վայ­րում­նե­րու այդ հանգ­րո­ւա­նին ցու­ցա­բե­րե­լով հայ ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան եւ հա­սա­րա­կա­կան-պե­տա­կան գոր­ծի­չի ու­շագ­րաւ ըն­դու­նա­կու­թիւն­ներ։
Իբ­րեւ այդ­պի­սին, երբ Անդր­կով­կա­սեան ­Սէյ­մը քայ­քա­յո­ւե­ցաւ եւ ­Հա­յաս­տան նո­ւա­ճեց իր ան­կա­խու­թիւ­նը, Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեան «սո­ցիա­լիստ-յե­ղա­փո­խա­կան­ներ»ը ներ­կա­յա­ցուց նո­րաս­տեղծ հան­րա­պե­տու­թեան ա­ռա­ջին օ­րէնս­դիր ժո­ղո­վին՝ «­Հա­յաս­տա­նի ­Խոր­հուրդ»ին մէջ։ Այ­նու­հե­տեւ ընտ­րո­ւե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան խորհր­դա­րա­նի ան­դամ, սերտ գոր­ծակ­ցու­թեան մէջ ե­ղաւ ­Դաշ­նակ­ցու­թեան հետ եւ ար­ժա­նա­ցաւ ար­դա­րա­դա­տու­թեան նա­խա­րա­րի պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան։
Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեան եր­բեք չհաշ­տո­ւե­ցաւ պոլ­շե­ւի­կեան մտայ­նու­թեան հետ՝ յա­նուն «սո­ցիալ-դե­մոկ­րա­տիա­յի» պոլ­շե­ւիկ­նե­րու որ­դեգ­րած քա­ղա­քա­կան-ռազ­մա­վա­րա­կան թէ գա­ղա­փա­րա­կան-կազ­մա­կեր­պա­կան ուղ­ղու­թիւն­նե­րը մեր­ժե­լով եւ զա­նոնք հիմ­նա­ւոր քննա­դա­տու­թեան են­թար­կե­լով։
Այդ ճամ­բով ալ, երբ ­Լե­նին-­Քե­մալ սադ­րան­քով կոր­ծա­նե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը, Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեան իր կար­գին 1921ին ան­ցաւ ար­տա­սահ­ման, հաս­տա­տո­ւե­ցաւ ­Փա­րիզ, ուր­կէ ա­ւե­լի քան քա­ռա­սուն տա­րի հրա­պա­րա­կագ­րա­կան բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լեց՝ ա­ռա­ւե­լա­բար խորհր­դա­յին կար­գե­րու քննա­դա­տու­թեան նո­ւի­րե­լով իր ու­ժե­րը։
­Քա­ղա­քա­կան իր փոր­ձա­ռու­թեամբ եւ հրա­պա­րա­կագ­րա­կան ջղուտ գրչով՝ Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեան ամ­բողջ տաս­նա­մեակ­ներ լու­սար­ձա­կի տակ պա­հեց խորհր­դա­հայ ի­րա­կա­նու­թիւ­նը։ ­Կա­նո­նա­ւո­րա­բար աշ­խա­տակ­ցե­ցաւ «­Հայ­րենք Ամ­սագ­րին», ամ­սա­կան հեր­թա­կա­նու­թեամբ պատ­րաս­տե­լով «­Խորհր­դա­հայ կեանք»ի բա­ժի­նը, Ա.Ա. ստո­րագ­րու­թեամբ։ Ու­սում­նա­սի­րա­կան եւ յու­շագ­րա­կան է­ջե­րով աշ­խա­տակ­ցե­ցաւ նաեւ Ս. Վ­րա­ցեա­նի խմբագ­րած «­Վէմ» հան­դէ­սին։ ­Նոյն­պէս աշ­խա­տակ­ցե­ցաւ Շ. ­Մի­սա­քեա­նի «­Յա­ռաջ»ին։
Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեա­նի տա­րի­նե­րու ե­րա­զը՝ ­Հա­յաս­տա­նը վերս­տին տես­նե­լու, ի­րա­կա­նա­ցաւ շատ ուշ։ 1964ի ամ­րան այ­ցե­լեց ­Հա­յաս­տան, բայց ար­դէն տա­րի­քը յա­ռա­ջա­ցած էր եւ այ­ցէն տա­րի մը ետք ան առ­յա­ւէտ փա­կեց իր աչ­քե­րը։
­Ռու­սա­հայ ըն­կեր­վա­րա­կան մտքի ար­ժա­նա­ւոր ներ­կա­յա­ցու­ցի­չին՝ Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեա­նի մա­հո­ւան 52րդ տարելիցին առ­թիւ, կ’ար­ժէ ըն­թեր­ցո­ղին ու­շադ­րու­թիւ­նը կեդ­րո­նաց­նել ա­նոր ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան հան­գա­նակն ու յանձ­նա­ռու վար­քա­գի­ծը խտաց­նող ­Հա­յաս­տա­նի «­Սո­ցիա­լիստ ­Յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րու» 2 ­Հոկ­տեմ­բեր 1920ի կո­չէն (­Հա­յաս­տա­նի վրայ թրքա­կան ար­շա­ւան­քէն ան­միջա­պէս ետք) առ­նո­ւած հե­տե­ւեալ հա­տո­ւա­ծին վրայ.-
«­Տա­ճիկ փա­շա­նե­րը, քիւրտ ու թիւրք հոր­դա­նե­րի գլուխն ան­ցած, ներս են խու­ժել մեր եր­կի­րը։ ­Բազ­մա­հա­զար հայ գիւ­ղա­ցի­ներ ­Ղար­սի շրջա­նից տե­ղա­հան են ե­ղած ու կրկին գրկել են գաղ­թա­կա­նի ցու­պը։ ­Հայ դե­մոկ­րա­տիա­յի հա­զիւ ա­պա­քի­նո­ւած վէր­քը դար­ձեալ նո­րո­գո­ւել է եւ ա­ռա­տօ­րէն հո­սում է ա­րիւ­նը նրա կրծքից։ ­Նո­րից մեր ֆի­զի­քա­կան գո­յու­թեան խնդիրն է դրո­ւած պատ­մու­թեան շռա­թա­թի վրայ։
«Օր­հա­սի այս ժա­մին ­Հա­յաս­տա­նի դե­մոկ­րա­տիան մնա­ցել է մե­նակ եւ ա­նօգ­նա­կան։ Եր­կու տա­րուայ քա­ղա­քա­կան ան­կախ կեան­քի ըն­թաց­քում մենք չկա­րո­ղա­ցանք ու­նե­նալ դրսի այն­պի­սի բա­րե­կամ­ներ, ո­րոնց օգ­նու­թեան վրայ կա­րո­ղա­նա­յինք յոյս դնել վտան­գի ժա­մա­նակ։
Չ­կան եւ­րո­պա­կան նո­ւա­ճո­ղա­կան­նե­րը, մեր այդ «հա­ւա­տա­րիմ բա­րե­կամ­ներ»ը… ճաշ­կե­րոյ­թի ժա­մա­նակ։ Չ­կան բա­րե­կամ­ներ եւ մեր հա­րե­ւան­նե­րի շար­քե­րում։ ­Հայ դե­մոկ­րա­տիան այ­սօր իր ու­ժե­րով է, որ պէտք է ա­պա­հո­վէ իր գո­յու­թիւ­նը եւ յետ վա­նէ ա­րիւն­ռուշտ թշնա­մին»։
«Այ­սօ­րո­ւայ յա­ջո­ղու­թեան միակ պայ­մա­նը, ըն­կեր­նե՛ր, մեր դե­մոկ­րա­տիա­յի բո­վան­դակ ու­ժե­րի կազ­մա­կեր­պումն է հայ­րե­նի­քի ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան գոր­ծի շուր­ջը»։
Ազ­գի եւ ­Հայ­րե­նի­քի նկատ­մամբ գե­րա­գոյն պարտ­քի զգա­ցո­ղու­թեամբ յա­գե­ցած հայ ըն­կեր­վա­րա­կան մտքի ջա­հա­կիր յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րէն է Ար­շամ ­Խոնդ­կա­րեան։