Ար­մէն ­Գա­րօ (1872-1923)

Ար­մէն ­Գա­րօ (1872-1923). ­Հայ յե­ղա­փո­խա­կա­նի աս­պե­տա­կան դէմ­քը Ն.

0
1186

95 տա­րի ա­ռաջ, ­Մարտ 27ի այս օ­րը, ­Ժը­նե­ւի մէջ, յան­կար­ծա­կի դադ­րե­ցաւ բա­բա­խե­լէ սիր­տը Ար­մէն ­Գա­րո­յի, ո­րուն ա­նու­նը մե­ծա­տա­ռով քան­դա­կո­ւած կը մնայ հայ ժո­ղո­վուր­դի հե­րո­սա­կան ծնունդ­նե­րու փա­ռա­հեղ յու­շա­մա­տեա­նին մէջ։
­Կեն­սա­գիր­նե­րու վկա­յու­թեամբ, կեն­սու­րախ այս մեծ հա­յուն սիր­տը ան­բու­ժե­լիօ­րէն հի­ւան­դա­ցաւ 1915ին, երբ թրքա­կան կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը ի գործ դրաւ հայ ժո­ղո­վուր­դը բնաջն­ջե­լու ցե­ղաս­պա­նա­կան իր ա­հա­ւոր ծրա­գի­րը։ ­Մեծ Ե­ղեռ­նի օ­րե­րուն Ար­մէն ­Գա­րօ կը գտնո­ւէր ­Թիֆ­լիս եւ, իր ան­զօ­րու­թեան մէջ կա­տա­ղած՝ վի­րա­ւոր ա­ռիւ­ծի նման, հի­ւան­դա­գին տա­րաւ սահ­մա­նի միւս կող­մէն հաս­նող թրքա­կան ոճ­րա­գոր­ծու­թեան ա­րիւ­նա­լի լու­րե­րը…
Եւ յու­շե­րու մէջ ար­ձա­նագ­րո­ւած է, որ ­Սաս­նոյ վե­րապ­րող հա­յու­թեան գաղ­թա­կան բազ­մու­թիւն­նե­րը դէ­պի Ա­րա­րա­տեան ­Դաշտ ա­ռաջ­նոր­դող ­Ռու­բէ­նին դի­մա­ւո­րե­լով՝ Ար­մէն ­Գա­րօ ջղա­գար դի­տո­ղու­թիւն կա­տա­րած է, թէ «ին­չո՞ւ դուն ողջ մնա­ցիր»…
Ար­մէն ­Գա­րօ ի՛նք կը պատ­մէ «­Հայ­րե­նիք» ամ­սագ­րի ա­ռա­ջին հա­մա­րով (1922ի թիւ 1) լոյս տե­սած իր յու­շե­րուն մէջ, որ՝
«1916ի ­Յու­նո­ւա­րին մեզ հա­մար պար­զո­ւե­ցան ­Մեծ Ո­ճի­րին չափն ու ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը։ ­Քա­շո­ւե­ցայ ­Գան­ձակ, իմ քե­նե­կալ ­Յով­սէփ ­Բէգ-­Մե­լիք ­Բէգ­լա­րեա­նի մօտ, մի­նա­կու­թեան մէջ ջղերս բժշկե­լու հա­մար։ Ի­րենց­մէ խնդրե­ցի ինձ հան­գիստ թո­ղուլ, ոչ մէկ հիւր ըն­դու­նիլ ինձ հա­մար։
«Օ­րե­րով սե­նեա­կէս դուրս չէի գար. կը ծխէի ան­վերջ եւ կը քա­լէի ան­դա­դար սե­նեա­կիս մէջ, եւ երբ յոգ­նած կը փոր­ձէի քիչ մը քնել, սոս­կա­լի ե­րազ­նե­րէս վեր կը ցատ­կէի ան­կող­նէս։ ­Դիակ­նե­րու ան­վերջ կոյ­տեր կ­’ե­րե­ւա­յին աչ­քե­րուս, եւ այդ կոյ­տե­րուն մէ­ջէն կը նշմա­րէի իմ պաշ­տե­լի մայ­րի­կիս գե­ղե­ցիկ աչ­քե­րը, քոյ­րերս ու եղ­բայր­ներս ի­րենց սի­րու­նիկ փոք­րիկ­նե­րով, եւ բո­լոր աչ­քերն ալ դէ­պի ինձ դար­ձած։ Ար­ցունք­նե­րէն խեղ­դո­ւե­լով վեր կ­’ել­նէի ու կը փոր­ձէի կար­դա­լով լու­սաց­նել գի­շե­րը»…
Այդ­պէս ալ, մին­չեւ 1923ի ­Մարտ 27ի իր վեր­ջին ու մա­հա­ցու սրտի կա­թո­ւա­ծը, Ար­մէն ­Գա­րօ եր­բեք չկրցաւ հաշ­տո­ւիլ սե­փա­կան ժո­ղո­վուր­դի ցե­ղաս­պա­նու­թեան եւ հայ­րե­նի բնօր­րա­նի հա­յա­թափ­ման դառն եւ դա­ժա­նա­գոյն ի­րա­կա­նու­թեան հետ։
­Հա­յաս­տանն ու հա­յու­թիւ­նը զգետ­նած ազ­գա­յին ա­ղէ­տին ծան­րա­գոյն տա­րո­ղու­թեամբ եւ նշա­նա­կու­թեամբ միայն կրնայ իր բա­ցատ­րու­թիւ­նը գտնել Ար­մէն ­Գա­րո­յի սրտին այ­սօ­րի­նակ հի­ւան­դա­ցու­մը, որ­մէ չկրցաւ բու­ժո­ւիլ ­Հայ­կա­կան ­Յե­ղա­փո­խու­թեան ­Յան­դուգն Աս­պե­տը. մին­չեւ իսկ ­Հա­յաս­պա­նու­թեան պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը ար­դա­րա­հա­տոյց մա­հա­պա­տի­ժի են­թար­կած ­Նե­մե­սի­սի գոր­ծո­ղու­թեան ղե­կա­վար­ման մէջ իր ու­նե­ցած վճռա­կան դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը բա­ւա­րար բա­լա­սան չե­ղաւ ­Գա­րո­յի մեծ ­Ցա­ւը մեղ­մաց­նե­լու հա­մար։
«­Թէեւ,- ինչ­պէս որ իր ան­ժա­մա­նակ վախ­ճա­նէն ա­միս­ներ ա­ռաջ գրո­ւած իր յու­շե­րուն մէջ խոս­տո­վա­նած է ­Գա­րօ,- հո­գուս խոր­քին մէջ հա­մո­զո­ւած էի, որ այս­քան ա­նար­դա­րու­թիւն ան­պա­տիժ չէր մնա­լու, որ թա­փո­ւած ա­րիւ­նը ի զուր պի­տի չանց­նի եւ որ պատ­մու­թիւ­նը օր մը իր վրէ­ժը պի­տի լու­ծէ ռու­սա­կան եւ թրքա­կան կայս­րու­թիւն­նե­րէն»։
Ար­մէն ­Գա­րո­յի անձ­նա­պէս ապ­րած խո­րա­գոյն այս մղձա­ւան­ջը վա­րա­կեց ամ­բողջ սե­րուն­դը հայ ժո­ղո­վուր­դի խա­չե­լու­թեան եւ յա­րու­թեան ծան­րակ­շիռ այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նէն վե­րապ­րող­նե­րուն։
Մ­տա­բե­րե­ցէք դա­տա­վա­րու­թիւ­նը ­Սո­ղո­մոն ­Թեհ­լի­րեա­նի, յի­շե­ցէք ա­նոր տո­ւած վկա­յու­թիւ­նը եւ պի­տի անդ­րա­դառ­նաք, որ հա­յաս­պան ­Թա­լէա­թի ար­դա­րա­հա­տոյց ա­հա­բե­կի­չը իր կար­գին հա­լա­ծո­ւած էր միեւ­նոյն մղձա­ւան­ջէն։
Ար­մէն ­Գա­րո­յի ո­գե­կոչ­ման այս օ­րը, հե­տե­ւա­բար, ան­խու­սա­փե­լիօ­րէն լու­սար­ձակ­նե­րը կը կեդ­րո­նաց­նէ ­Հա­յաս­տա­նի ու հա­յու­թեան ե­ղե­րա­կան ճա­կա­տագ­րին վրայ՝ ա­ռանձ­նա­բար շեշ­տե­լով աս­պե­տա­կան գործն ու նկա­րա­գի­րը ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կա­նի եւ ­Դաշ­նակ­ցա­կան Ուխ­տա­ւո­րի այս ա­ռինք­նող դէմ­քին։ Ի­րա­ւամբ նոր ժա­մա­նակ­նե­րու ­Հայ Աս­պե­տի մարմ­նա­ցու­մը ե­ղաւ Ար­մէն ­Գա­րօ։ Խ­րի­մեան ­Հայ­րիկ վստա­հա­բար ի մտի ու­նէր ­Գա­րո­յի օ­րի­նա­կով յան­դուգն եւ ուխ­տա­ւոր հայ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րը, երբ ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ծա­ւա­լած ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժու­մը կ­’ա­նո­ւա­նէր «­Հայ­կա­կան նոր Աս­պե­տու­թիւն» եւ ա­նոր շուրջ բո­լո­րո­ւե­լու յոր­դո­րը կ­’ուղ­ղէր իր ժո­ղո­վուր­դի զա­ւակ­նե­րուն։
1896ի Օ­գոս­տո­սին ­Պանք Օ­թո­մա­նի գրաւ­ման յան­դուգն գոր­ծո­ղու­թեամբ հռչա­կո­ւե­ցաւ Ար­մէն ­Գա­րօ ա­նու­նը, իբ­րեւ ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ո­րո­շած ցու­ցա­կան այդ մեծ քայ­լին ղե­կա­վար ­Բաբ­գէն ­Սիւ­նիի օգ­նա­կա­նը եւ, Օս­մա­նեան ­Կեդ­րո­նա­կան Դ­րա­մա­տան գրաւ­ման պա­հուն ­Սիւ­նիի նա­հա­տա­կու­թե­նէն ետք, գոր­ծո­ղու­թեան ղե­կա­վա­րը, որ 24 տա­րե­կան էր։
Ար­մէն ­Գա­րօ ա­նու­նը ի՛նք ընտ­րած էր՝ յե­ղա­փո­խա­կան իր գոր­ծու­նէու­թեան ա­ռա­ջին իսկ քայ­լե­րէն։ Ա­ւա­զա­նի ա­նու­նը ­Գա­րե­գին ­Փաստր­մա­ճեան էր, ծնած էր 1872ին ­Կա­րին, մե­ծա­տուն ըն­տա­նի­քի մը յար­կին տակ եւ իր խռո­վա­յոյզ կեան­քի ըն­թաց­քին հպար­տու­թեամբ քա­լեց աշ­խար­հի մեծ ու փոքր բո­լոր քա­ղաք­նե­րէն՝ մեծ հօր ­Խա­չա­տուր Է­ֆեն­տիի եւ հօր ­Յա­րու­թիւն ­Փաստրմա­ճեա­նի ար­ժա­նա­ւոր շա­ռա­ւի­ղը ըլ­լա­լու ինք­նա­գի­տակ­ցու­թեամբ։
­Կար­նոյ հռչա­կա­ւոր «­Սա­նա­սա­րեան» վար­ժա­րա­նի ա­ռա­ջին շրջա­նա­ւարտ­նե­րէն էր։ 1891ին, ու­սու­մը շա­րու­նա­կե­լու նպա­տա­կով, մեկ­նե­ցաւ Ֆ­րան­սա՝ հե­տե­ւե­լու հա­մար ­Նան­սիի ­Հա­մալ­սա­րա­նի երկ­րա­գոր­ծա­կան գի­տու­թեանց։ ­Տա­կա­ւին ու­սա­նող, 1895ին, քա­նի մը ըն­կեր­նե­րով ան­ցաւ ­Ժը­նեւ, ուր Ք­րիս­տա­փո­րի եւ ­Ռոս­տո­մի ծա­նօ­թա­նա­լով՝ ան­դա­մագ­րո­ւե­ցաւ ­Դաշ­նակ­ցու­թեան։ Ու­սու­մը կի­սատ թո­ղած՝ կազ­մա­կեր­պա­կան յանձ­նա­րա­րու­թեամբ մեկ­նե­ցաւ Ե­գիպ­տոս, ուր յե­ղա­փո­խա­կան գոր­ծին զէնք ու նո­ւի­րեալ ա­պա­հո­վե­լու աշ­խա­տանք տա­նե­լէ ետք, ան­ցաւ ­Պո­լիս եւ 1896ի Օ­գոս­տո­սին, ­Բաբ­գէն ­Սիւ­նիի հետ, ծրագ­րե­ցին ու ի­րա­կա­նա­ցու­ցին ­Պանք Օ­թո­մա­նի գոր­ծո­ղու­թիւ­նը։
Դ­րա­մա­տան պար­պու­մէն եւ իր զի­նա­կից­նե­րուն հետ Ֆ­րան­սա տե­ղա­փո­խու­թե­նէն ետք, Ար­մէն ­Գա­րօ դժուա­րու­թիւն ու­նե­ցաւ ամ­բող­ջաց­նե­լու իր կի­սա­ւարտ ու­սու­մը, ո­րով­հե­տեւ ֆրան­սա­կան կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը իբ­րեւ ա­հա­բե­կի­չի «ան­բաղ­ձա­լի տարր» հռչա­կած էր հայ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րը եւ ա­նոնց ար­տաք­սու­մը հրա­հան­գած։ ­Գա­րօ ան­ցաւ ­Ժը­նեւ եւ ­Ժը­նե­ւի ­Հա­մալ­սա­րա­նին մէջ շա­րու­նա­կեց իր ու­սու­մը։
1898ին, Հ.Յ.Դ. Երկ­րորդ Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վին, ­Գա­րօ ընտ­րո­ւե­ցաւ ­Դաշ­նակ­ցու­թեան Ա­րեւմ­տեան ­Բիւ­րո­յի ան­դամ եւ ե­ռուն գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լեց Եւ­րո­պա­յի հայ ու­սա­նո­ղու­թեան յե­ղա­փո­խա­կան կազ­մա­կեր­պու­մին, ինչ­պէս նաեւ եւ­րո­պա­ցի ա­զա­տա­խոհ շրջա­նակ­նե­րու մօտ ի նպաստ ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցին հա­մակ­րան­քի շրջա­նակ ստեղ­ծե­լու ուղ­ղու­թեամբ։
1900ին ա­ւար­տեց ­Ժը­նե­ւի հա­մալ­սա­րա­նը՝ ­Քի­միա­գի­տու­թեան ­Տոք­թո­րի տիտ­ղո­սով եւ 1901ին հաս­տա­տուե­ցաւ ­Թիֆ­լիս, ուր հիմ­նեց սե­փա­կան տար­րա­լու­ծա­րա­նը (laboratory) եւ ամ­բող­ջու­թեամբ նո­ւի­րո­ւե­ցաւ հան­րա­յին-հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծու­նէու­թեան։
1903ին, հա­յոց ե­կե­ղե­ցա­պատ­կան կա­լո­ւած­նե­րու ցա­րա­կան բռնագ­րաւ­ման ոտնձ­գու­թեանց դէմ՝ ­Կով­կա­սի հա­յու­թեան բո­ղո­քի եւ ծա­ռաց­ման հա­մա­ժո­ղովր­դա­յին շարժ­ման կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րէն ե­ղաւ։
1905ին, հայ-թա­թա­րա­կան ընդ­հա­րում­նե­րու դժո­ւա­րին ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին, Ար­մէն ­Գա­րօ դար­ձեալ յա­ռա­ջա­պահ դիր­քե­րու վրայ էր՝ հա­յու­թեան ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թիւ­նը կազ­մա­կեր­պե­լու եւ կռիւ­նե­րը ղե­կա­վա­րե­լու գոր­ծով։
1908ին, Օս­մա­նեան ­Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մէն ետք, ­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը խորհր­դա­րա­նա­կան իր ցու­ցա­կին վրայ, ­Կար­նոյ շրջա­նէն, ա­ռա­ջադ­րեց Ար­մէն ­Գա­րո­յի թեկ­նա­ծու­թիւ­նը եւ ե­րէ­կի ա­հա­բե­կի­չը ընտ­րո­ւե­ցաւ օս­մա­նեան խորհր­դա­րա­նի պատ­գա­մա­ւոր։ Ար­մէն ­Գա­րօ շատ լաւ կը ճանչ­նար թրքա­կան մո­լե­ռան­դու­թիւ­նը, որ­պէս­զի հա­ւատք չըն­ծա­յէր իթ­թի­հա­տա­կան ա­զա­տա­խո­հա­կան նշա­նա­բան­նե­րուն։ ­Ռու­բէ­նի հետ միա­սին՝ հա­յու­թիւ­նը զի­նե­լու եւ, սեւ ու մութ օ­րո­ւան նա­խա­տե­սու­թեամբ, ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան մեր կռո­ւան­նե­րը ամ­րապն­դե­լու ու­ղե­գի­ծին դրօ­շա­կիր­նե­րէն դար­ձաւ ­Գա­րօ։
1914ի աշ­նան, իթ­թի­հա­տա­կան­նե­րէն լրիւ հիաս­թա­փուած՝ Ար­մէն ­Գա­րօ վե­րա­դար­ձաւ ­Թիֆ­լիս, ուր տեն­դա­գին նո­ւի­րո­ւե­ցաւ ­Հայ ­Կա­մա­ւո­րա­կան ­Շարժ­ման կազ­մա­կեր­պու­մին։ Դ­րո­յի կող­քին՝ մաս­նակ­ցե­ցաւ թրքա­կան զօր­քե­րու դէմ հե­րո­սա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րուն։ Ա­հա՛ այդ շրջա­նին էր, որ յաղ­թա­կան մուտք գոր­ծե­լով ­Վան եւ դի­մա­ւո­րե­լով ­Մու­շի ու ­Սա­սու­նի հայ գաղ­թա­կան բազ­մու­թիւն­նե­րը, Ար­մէն ­Գա­րօ ստա­ցաւ սրտի ծան­րա­գոյն խո­ցը եւ հի­ւան­դա­ցաւ իր կեան­քին դա­ժա­նա­գոյն ­Ցա­ւով։
­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան նո­ւա­ճու­մով եւ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հիմ­նադ­րու­մով՝ Ար­մէն ­Գա­րօ ընտ­րո­ւե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի ­Խոր­հուր­դի, ա­պա՝ ­Հա­յաս­տա­նի խորհր­դա­րա­նի պատ­գա­մա­ւոր, իր ե­ռանդն ու հե­ղի­նա­կու­թիւ­նը միա­ժա­մա­նակ ի սպաս դնե­լով ­Դաշ­նակ­ցա­կան կազ­մա­կեր­պու­թեան ու­ժե­ղա­ցու­մին, հե­տա­գայ վտանգ­նե­րուն պատ­րաստ գտնո­ւե­լու հաս­տա­տա­կա­մու­թեամբ։
1920ին, կա­ռա­վա­րու­թեան ո­րո­շու­մով, Ար­մէն ­Գա­րօ մեկ­նե­ցաւ ­Փա­րիզ, իբ­րեւ ­Հա­յոց Ազ­գա­յին ­Պա­տո­ւի­րա­կու­թեան ան­դամ։ ­Մաս­նակ­ցե­ցաւ ­Սեւ­րի ­Դաշ­նագ­րի եւ խորհր­դա­յին­նե­րու հետ ­Դաշ­նակ­ցու­թեան վա­րած ­Ռի­կա­յի բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րուն։ Այ­նու­հե­տեւ ան­ցաւ Ո­ւա­շինկ­թըն՝ իբ­րեւ Մ. ­Նա­հանգ­նե­րու մօտ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան դես­պան։
­Դեռ յի­սուն տա­րե­կան չէր ե­ղած Ար­մէն ­Գա­րօ, բայց սիր­տը այ­լեւս յոգ­նած էր՝ ան­պա­տիժ մնա­ցած հայ ժո­ղո­վուր­դի ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ծան­րա­գոյն բե­ռը կրե­լով։ ­Դի­ւա­նա­գի­տա­կան զգա­յուն պաշ­տօ­նի վրայ գտնո­ւե­լով հան­դերձ՝ իր վեր­ջին ու­ժե­րը հա­ւա­քեց եւ լա­րեց՝ ի խնդիր Ե­րե­ւա­նի մէջ 1919ին գու­մա­րո­ւած Հ.Յ.Դ. 9րդ Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վի Իթ­թի­հա­տա­կան ցե­ղաս­պան պա­րագ­լուխ­նե­րը մա­հա­պա­տի­ժի են­թար­կե­լու ո­րո­շու­մին, «­Նե­մե­սիս» ա­նո­ւա­նո­ւած գոր­ծո­ղու­թեան ի­րա­կա­նա­ցու­մին։ ­Հայ­կա­կան ­Յե­ղա­փո­խու­թեան ­Յան­դուգն Աս­պե­տը հա­սաւ իր նպա­տա­կին։ 1921էն 1923, ­Պոլ­սոյ, եւ­րո­պա­կան մայ­րա­քա­ղաք­նե­րու եւ Անդր­կով­կա­սի մէջ, ի­րա­րու ե­տե­ւէ, ան­կեն­դան գե­տին փռո­ւե­ցան հայ ժո­ղո­վուր­դի դէմ պե­տա­կա­նօ­րէն գոր­ծադ­րո­ւած ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը։
Ար­մէն ­Գա­րո­յի սիր­տը չբու­ժո­ւե­ցաւ սա­կայն։
­Կո­րուստն ու ­Ցա­ւը ան­տա­նե­լիօ­րէն ծանր էին։
Եւ 1923ի ­Մարտ 27ին, երբ ­Ժը­նե­ւի մէջ կը մաս­նակ­ցէր ­Ռու­սաս­տա­նի նո­ւի­րո­ւած մի­ջազ­գա­յին խորհր­դա­ժո­ղո­վի մը, վերջ­նա­կա­նա­պէս բա­բա­խե­լէ դադ­րե­ցաւ ­Յան­դուգն Աս­պե­տին եր­կիւղ չճանչ­ցող ու սե­փա­կան մա­հը ար­հա­մար­հող սիր­տը։
Այս տա­րի նաեւ ծննդեան 140ա­մեակն է Ար­մէն ­Գա­րո­յի, ո­րուն նո­ւի­րո­ւած յու­շա­տետ­րի այ­սօ­րո­ւան է­ջը կ­’ար­ժէ փա­կել ­Լի­պա­րիտ ­Նա­զա­րեան­ցի յու­շագ­րա­կան վկա­յու­թեամբ, որ կը վե­րա­բե­րի 1921ին գու­մա­րո­ւած Հ.Յ.Դ. ­Պուք­րէ­շի խորհր­դա­ժո­ղո­վին։ ­Ծա­նօթ է, որ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան ան­կու­մէն ետք, ­Դաշ­նակ­ցու­թեան գու­մա­րած բարձ­րա­գոյն ժո­ղովն էր ա­տի­կա, ուր եւ կեան­քի կո­չո­ւե­ցաւ, նոյ­նինքն ­Գա­րո­յի գլխա­ւոր մաս­նակ­ցու­թեամբ, պա­տաս­խա­նա­տու այն մար­մի­նը, որ գոր­ծադ­րու­թեան պի­տի յանձ­նէր հա­յաս­պան­նե­րու ա­հա­բեկ­ման «­Նե­մե­սիս» գոր­ծո­ղու­թեան 1919ի ո­րո­շու­մը։ Ար­մէն ­Գա­րօ ­Պուք­րէ­շի խորհր­դա­ժո­ղո­վին նա­խա­գահն էր եւ ինք ար­տա­սա­նեց, ժո­ղո­վի ա­ւար­տին, ա­ւան­դա­կան փակ­ման խօս­քը։
«Ու­րո­ւագ­ծե­լով հայ ժո­ղո­վուր­դի,- կը յի­շէ Լ. ­Նա­զա­րեանց,- եւ կու­սակ­ցու­թեան ո­գո­րու­մը յա­նուն ան­կախ հայ­րե­նի­քի,- Ար­մէն ­Գա­րօ կոչ ը­րաւ ներ­կա­նե­րուն՝ հաս­տատ մնա­լու Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան սկզբունք­նե­րուն ու ա­ւան­դու­թիւն­նե­րուն, եւ ա­ւե­լի քան եր­բեք պատ­րաստ լի­նե­լու զո­հո­ղու­թեան՝ ի սէր մեր խեղճ ժո­ղո­վուր­դին։ Երբ կ­’ար­տա­սա­նէր վեր­ջին բա­ռե­րը, ձայ­նը յան­կարծ դո­ղաց ու Ար­մէն ­Գա­րոն, այդ ան­սա­սան, ա­ռիւ­ծա­սիրտ յե­ղա­փո­խա­կա­նը փղձկե­ցաւ…
«Անն­կա­րագ­րե­լի էր տպա­ւո­րու­թիւ­նը։ Ա­մէնքն ալ ի­րենք զի­րենք յան­ցա­ւոր կը զգա­յին.- չլի­նի թէ ո­րե­ւէ բա­նով հիմ տո­ւած էին ­Գա­րո­յին՝ խոր­հե­լու, թէ այ­լեւս պի­տի չկրնան տո­կալ ու պի­տի ընկր­կին հե­տա­գայ պայ­քա­րին մէջ»…
Այդ­պէ՛ս բիւ­րե­ղա­ցաւ եւ յա­ւեր­ժա­ցաւ աս­պե­տա­կան դէմ­քը վե­րած­նեալ ­Հա­յաս­տա­նի եւ հա­յու­թեան ան­վե­հեր ու վճռա­կամ խո­յան­քի ու­ղին հար­թած հայ յե­ղա­փո­խա­կա­նին եւ դաշ­նակ­ցա­կան ուխ­տա­ւո­րին՝ Ար­մէն ­Գա­րօ ա­նուն ան­մա­հին։