Անտարբերութիւնը կործանիչ է. հին ու նոր «Փաւստոս -Բիւզանդ»

­Մա­րիա ­Մար­կո­սեան

­Հայ­րե­նի­քի կա­րօ­տը, յու­շե­րը վա­յե­լե­լով Ե­րե­ւա­նի հին ու նոր փո­ղոց­նե­րում՝ քայ­լե­րը մե­զի տա­րան դէ­պի եր­կա­րա­ձիգ ­Փաւս­տոս ­Բիւ­զանդ փո­ղո­ցի հա­տո­ւած­նե­րէն մէ­կը: Ան­մի­ջա­պէս ու­շադ­րու­թիւն գրա­ւե­ցին 19-20րդ ­դա­րասկզ­բին կա­ռու­ցո­ւած քան­դա­կա­զարդ, քա­րա­շէն բնա­կա­րան­նե­րը՝ փայ­տա­շէն պատշ­գամբ­նե­րով, բաց դռնե­րի ա­րան­քէն ե­րե­ւա­ցող ներ­քին բա­կե­րով: Ն­կա­րել` ան­մա­հաց­նե­լու ցան­կու­թիւն ա­ռա­ջա­ցաւ: Ա­ւե­լի յստակ՝ այս պատ­մա­ճար­տա­րա­պե­տա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը նկար­նե­րու մի­ջո­ցաւ յա­ւեր­ժաց­նե­լու, այն խիստ մտհո­գու­թեամբ, թէ ար­դէն իսկ անխնայ կեր­պով լքո­ւած այս շէն­քե­րը մի օր նոյն­պէս փլու­զո­ւե­լու ճա­կա­տա­գի­րին պի­տի մատ­նո­ւին, ցա­ւօք…
­Զար­մա­նա­լի չէ՝ պատ­ճառ կար այդ­պէս մտա­ծե­լու. փո­ղո­ցը ա­ռա­ջին իսկ հա­յաց­քէն ու­շադ­րու­թիւն էր գրա­ւել՝ ձախ կող­մէն ամ­բող­ջո­վին նո­րա­կա­ռոյց, բարձ­րա­շէն, աջ կող­մէն՝ 1900ա­կան­նե­րի շի­նու­թիւն­ներ, պատ­մա­կան մի­ջա­վայր՝ տե­ղի բնա­կիչ­նե­րու ձեռ­քէն գրա­ւո­ւած, վտա­րո­ւած, օ­տա­րո­ւած՝ փոխ-հա­տուց­ման սին խոս­տում­նե­րով:
­Հե­տաքր­քա­կան էր յատ­կա­պէս, որ 12ա­մեայ աղ­ջիկս նոյն­պէս կլա­նո­ւած էր պատ­մա­կան կա­ռոյց­նե­րը ու­շադ­րու­թեամբ նկա­րե­լով՝ բա­ցար­ձա­կա­պէս ան­տար­բեր բարձ­րա­յարկ, նո­րա­ձեւ շէն­քե­րուն՝ հիւ­րա­նոց-պան­դոկ­նե­րուն դի­մաց: ­Սո­վո­րա­բար ամ­բողջ աշ­խար­հում քա­ղաք­նե­րի ու մայ­րա­քա­ղաք­նե­րի գրաւ­չու­թիւ­նը, յատ­կա­պէս զբօ­սաշր­ջիկ­նե­րի հա­մար՝ պատ­մամ­շա­կու­թա­յին վայ­րեր այ­ցե­լել եւ հա­ղոր­դակ­ցո­ւիլն է երկ­րի պատ­մա­կան ան­ցեա­լի, մշա­կոյ­թի, ճար­տա­րա­պե­տու­թեան, ա­ւան­դոյթ­նե­րին: Խ­րա­խու­սե­լի չէ նո­րը եւ ժա­մա­նա­կա­կի­ցը կա­ռու­ցե­լու ճա­նա­պար­հին կամ պատ­րո­ւա­կով քան­դել, ոչն­չաց­նե՛լ պատ­մա­կան ար­ժէք­նե­րը: Դժ­բախ­տա­բար, մեր օ­րե­րի ա­կա­նա­տեսն ենք նմա­նօ­րի­նակ ան­փոյթ եւ ան­տար­բեր քա­ղա­քա­կա­նու­թեան: ­Բա­ցար­ձա­կա­պէս մեր­ժե­լի է, մտա­հո­գիչ եւ ան­միտ-ա­նի­մաստ. ար­ժէք­նե­րը պահ­պա­նե­լը խե­լա­միտ, օգ­տա­կար եւ նոյ­նիսկ շա­հա­ւէտ է գի­տա­կից գոր­ծա­րա­րի հա­մար: Ա­ւե­լին, եւ ոչ մի ան­հա­տի շա­հե­րէն բխած ո­րո­շում, ան­գամ պե­տու­թեան կող­մից ինչ-ինչ մի­ջոց­նե­րով ար­տօ­նուած՝ ի­րա­ւունք չու­նի մեր ան­ցեալն ու պատ­մու­թիւ­նը ոչն­չաց­նել ճիշտ այն­պէս, ինչ­պէս մեր հա­րե­ւան թշնա­մի­նե­րը ը­րած են: ­Քաւ լի­ցի:
­Փաւս­տոս ­Բիւ­զանդ փո­ղո­ցի բնա­կա­րան­նե­րու ճա­կա­տա­գի­րը ան­յայտ է, ինչ­պէս որ Ե­րե­ւա­նի մնա­ցեալ պատ­մա­կան նշա­նա­կու­թիւն ու­նե­ցող շի­նու­թիւն­նե­րի։ ­Տա­րի­ներ շա­րու­նակ նոյն ան­տար­բե­րու­թիւ­նը, լքո­ւած վի­ճա­կը, ա­ւե­լին՝ աղ­բով լե­ցուն, ան­շուք, մօ­ռա­ցո­ւած՝ ան­յար­գա­լից վե­րա­բեր­մունք է սե­փա­կան մշա­կոյ­թի ու պատ­մու­թեան հան­դէպ… Իւ­րա­քան­չիւր քա­ղա­քա­ցի պա­հան­ջա­տէր պէտք է լի­նի, ան­տար­բե­րու­թիւ­նը կոր­ծա­նիչ է:
­Հա­մա­ձայն Ե­րե­ւա­նի գլխա­ւոր յա­տա­կա­գի­ծի, ­Բիւ­զանդ փո­ղո­ցի կա­ռու­ցա­պա­տու­մը սկսո­ւեր էր դե­ռեւս 19րդ ­դա­րի 30ա­կան­նե­րուն։ ­Դա­րասկզբի ճար­տա­րա­պե­տու­թեա­նը բնո­րոշ սկզբուն­քով կա­ռու­ցո­ւած այս փո­ղո­ցը ստեղ­ծած է բնա­կե­լի թա­ղա­մա­սի իւ­րա­յա­տուկ ճար­տա­րա­պե­տա-քա­ղա­քա­շի­նա­կան մի­ջա­վայր մը՝ նա­խա­պար­տէզ­նե­րով, քա­րա­շէն ցան­կա­պա­տե­րով, քան­դա­կա­ձեւ ճա­կատ­նե­րով, փայ­տա­շէն ա­ւան­դա­կան պատշ­գամբ­ներ տա­նի­քով (բալ­կոն), զար­դա­նախշե­րով մե­տա­ղէ բազ­րիք­ներ, ներ­քին բակ եւ դէ­պի բակ տա­նող եր­թանցք (դա­լան)։ ­Տար­բեր դա­րաշր­ջան­նե­րուն, տար­բեր ա­նո­ւա­նում­ներ ու­նե­ցած է. նա­խա­պէս կրեր է հայ­կա­կան ազ­նո­ւա­կան ծա­գում ու­նե­ցող, 1830ա­կան­նե­րու հայ­կա­կան մար­զի կա­ռա­վա­րիչ գե­նե­րալ ­Բար­սեղ ­Բեհ­բու­թո­վի (­Բեհ­բու­թովս­կա­յա) ա­նու­նը։ Ա­պա, վե­րա­նո­ւա­նո­ւել է ­Դաշ­նակ­ցու­թեան հիմ­նա­դիր­նե­րէն մէ­կու՝ ­Սի­մոն ­Զա­ւա­րեա­նի ա­նու­նով, 20րդ ­դա­րին՝ ­Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թեան տա­րի­նե­րուն։ ­Խորհր­դա­յին շրջա­նին քա­նի մը ան­գամ եւս փո­փո­խո­ւե­լով, վեր­ջա­պէս 1990ա­կան­նե­րուն կո­չո­ւեր է 5րդ ­դա­րի հա­յոց պատ­միչ ­Փաւս­տոս ­Բիւ­զան­դի ա­նու­նով։
­Փո­ղո­ցը, որ պատ­մու­թիւն մը կեր­տած է իր ու­րոյն մի­ջա­վայ­րի շնոր­հիւ ու­նե­ցած է նաեւ նշա­նա­ւոր բնա­կիչ­ներ՝ ազ­նո­ւա­կան­ներ, վա­ճա­ռա­կան­ներ, ա­րո­ւես­տա­գէտ­ներ՝ Են­գի­բա­րով­նե­րու, Աբ­րա­հա­մով­նե­րու, ­Մար­ջա­նով­նե­րու յայտ­նի ըն­տա­նիք­նե­րը, նաեւ ­Պերճ Պ­ռո­շեան, ­Բել­լա ­Դար­բի­նեան, Դ­րաս­տա­մատ ­Կա­նա­յեան(Դ­րօ), ­Լե­ւոն ­Թոք­մա­ճեան, Ա­ղա­սի ­Խան­ճեան… 9րդ ­շէն­քի պատշ­գամ­բին նկա­րա­հա­նո­ւեր է ժա­պա­ւեն մը՝ «­Սե­րո­բին ծա­ռը»։ ­Յատ­կա­պէս յայտ­նի ե­ղած է ­Բիւ­զան­դի 25 շէն­քը, որ կո­չո­ւեր է Աբ­րա­հա­մով­նե­րու ա­նու­նով՝ ­Գաբ­րիէլ Աբ­րա­հա­մով, ում ջան­քե­րով ­Քըրք-­Բու­լաղ կո­չո­ւող վայ­րէն ջուր բե­րած են այս շէն­քին բա­կը, ա­պա Ե­րե­ւա­նի ջրա­վա­ճառ­նե­րը այդ տե­ղէն դոյ­լե­րով ջուր հա­ւա­քե­լով՝ վա­ճա­ռած են ժո­ղո­վուր­դին։ ­Բիւ­զանդ փո­ղո­ցին վրայ գոր­ծեր է նաեւ քա­ղա­քա­յին հի­ւան­դա­նոց, մաս­նա­ւոր ու­սում­նա­րան, ման­կա­պար­տէզ, գի­նու պա­հեստ։ 1916ին թիւ 52 շէն­քին տե­ղա­կա­յո­ւած ե­ղեր է ­Դաշ­նակ­ցու­թեան կեդ­րո­նա­կան մար­մի­նի գրա­սե­նեա­կը։ ­Բիւ­զանդ եւ Ա­բո­վեան փո­ղոց­նե­րու սկզբնա­մա­սին ալ գտնո­ւեր է ­Հան­րա­պե­տու­թեան հրա­պա­րա­կի գու­նա­ւոր շատ­րո­ւան­նե­րու ղե­կա­վար­ման վա­հա­նա­կը։
­Բիւ­զան­դի փո­ղո­ցի շարք մը սե­փա­կան տու­ներ 2004ին նե­րառ­նո­ւած են պատ­մու­թեան եւ մշա­կոյ­թի ան­շարժ յու­շար­ձան­նե­րու ցան­կին՝ ճա­նա­չե­լով հան­րա­յին գե­րա­կայ շահ։ ­Յա­ջոր­դա­բար, ա­ռանց մրցոյ­թի անց­կաց­ման, սե­փա­կա­նա­տէր դար­ձած ըն­կե­րու­թիւն­նե­րուն լիա­զօ­րո­ւած է զբա­ղո­ւել տու­նե­րու ար­ժէ­քի գնա­հա­տու­մով եւ դա­տա­րան­նե­րու վճիռ­նե­րու հի­ման վրայ՝ վտա­րել նախ­կին սե­փա­կա­նա­տէ­րե­րուն… Այս­պի­սով, օգ­տո­ւե­լով այդ օ­րեն­քի լիա­զօ­րու­թիւն­նե­րէն, ըն­կե­րու­թիւն­նե­րը ­Բիւ­զան­դի փո­ղո­ցի նախ­կին սե­փա­կա­նա­տէ­րե­րու սե­փա­կա­նու­թիւ­նը գնա­հա­տե­լով շատ ա­ւե­լի քիչ, ա­պա ու­ժի կի­րառ­մամբ (դա­տա­րա­նի միջ­նոր­դու­թի­ւն) խոս­տա­նա­լով փոխ-հա­տու­ցում՝ սկսած են օ­տա­րել տու­նե­րու սե­փա­կա­նա­տէ­րե­րուն:
Ա­ռա­ւե­լա­գոյ­նը ե­րեք տա­րուայ ըն­թաց­քին պէտք է լքէին այս­քան տա­րի­նե­րու ի­րենց հա­րա­զատ բնա­կա­րան­նե­րը։
Ընդ­հա­նուր 60 ըն­տա­նիք, սա­կայն միայն 37ին կա­ռու­ցա­պա­տող ըն­կե­րու­թիւ­նը պար­տա­ւո­րո­ւեր է բնա­կա­րան­ներ յատ­կաց­նել կա­ռա­վա­րու­թեան տրա­մադ­րած տա­րածք­նե­րու նո­րա­կա­ռոյց շէն­քե­րում։ Իսկ ո­րոշ ժա­մա­նակ յե­տոյ պար­զո­ւեր է, որ կա­ռու­ցա­պա­տող ըն­կե­րու­թեան ղե­կա­վար-կա­ռա­վա­րու­թիւն՝ բո­լո­րը նոյն ան­ձինք են։ Եւ ա­հա, 2004էն ի վեր ­Բիւ­զան­դի փո­ղո­ցի խնդի­րը լու­ծում չէ ստա­ցած, բնա­կիչ­նե­րու բազ­մա­թիւ բո­ղոք­նե­րը, փոխ­հա­տու­ցու­մի պա­հանջ­նե­րը ի­րա­ւա­սու մար­մին­նե­րէն ան­պա­տաս­խան մնա­ցած է։ Ոչ այլ ինչ՝ մար­դու ի­րա­ւունք­նե­րու խախ­տում:
2011էն առ այ­սօր ­Բիւ­զան­դի փո­ղո­ցէն վտա­րո­ւած բնա­կիչ­նե­րու ո­րոշ մա­սի դա­տա­կան գոր­ծե­րը դեռ կը քննո­ւին ­Մար­դու ի­րա­վունք­նե­րու եւ­րո­պա­կան դա­տա­րա­նում։ Ա­ւե­լին՝ այդ շրջա­նի «կա­ռու­ցա­պա­տում»ին հե­տե­ւան­քով ամ­բող­ջու­թեամբ քան­դո­ւած են ­Բիւ­զան­դի փո­ղո­ցի պատ­մամ­շա­կու­թա­յին յու­շար­ձան­նե­րու ցան­կին նե­րա­ռո­ւած պատ­մա­կան ար­ժէք ներ­կա­յաց­նող շէն­քեր։
­Բիւ­զան­դի փո­ղո­ցը Ե­րե­ւա­նի պատ­մու­թեան մէկ մաս­նիկն է, կը հա­մա­րուի կեդ­րոն շրջա­նի 5 ա­մե­նան­շա­նա­ւոր պատ­մա­կան փո­ղոց­նե­րէն մէ­կը։ Այն կը սկսո­ւի ­Մաշ­տո­ցի պո­ղո­տա­յէն եւ կ­՚ա­ւար­տո­ւի՝ հա­տե­լով ­Խան­ճեան փո­ղո­ցը. ­Մաշ­տո­ցի պու­րակ, ­Վեր­նի­սաժ, ­Գա­րե­գին Նժ­դե­հի յու­շար­ձան, քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի 2րդ ­մաս­նա­շէնք, ­Վալ­մա­րի պատ­կե­րաս­րահ, ­Նո­րա­րար փոր­ձա­ռա­կան ա­րո­ւես­տի կեդ­րոն, յայտ­նի ար­ձան­ներ՝ «­Մե­լա­մաղ­ձու­թիւն», «­Զար­թօնք» կը գտնուին այ­սօ­րո­ւան ­Բու­զանդ փո­ղո­ցի տար­բեր հա­տո­ւած­նե­րուն։
­Հա­տո­ւող եւ զու­գա­հեռ փո­ղոց­ներն են՝ քիչ թէ շատ՝ նոյն ճա­կա­տա­գի­րին ար­ժա­նա­ցած, սա­կայն Ե­րե­ւա­նի պատ­մու­թեան, մշա­կոյ­թի հետ­քեր դեռ պահ­պա­նած՝ ­Մաշ­տո­ցի, Եզ­նիկ ­Կող­բա­ցու, ­Տէ­րեան, Ա­բո­վեան, ­Նալ­պան­տեան, ­Հան­րա­պե­տու­թեան, ­Խան­ջեան եւ զու­գա­հեռ՝ Ա­րա­մի ու Ա­մի­րեան փո­ղոց­նե­րը։