Հռիփսիմէ Յարութիւնեան
Որքան պարզ եւ դիւրին պիտի ըլլար հայութեան համար իր սեփական պատմութեան կերտումը, եթէ «բայց»երու երկար շղթայի մը ենթարկուած չըլլար։ Վերջերս առիթը ունեցայ կարդալու Կարօ Սասունիի մէկ գրութիւնը, ուր ան մանրամասնօրէն կ’անդրադառնար 1918էն առաջ եւ վերջը՝ պատմութեան կարեւոր հանգրուաններուն։ Եւ այսպէս, առիթը ունեցայ, լաւապէս հասկնալու այս «բայց»երու կարեւորութեան շղթան, որ ճակատագրական պահերու առջեւ բերաւ մեր ազգը։
Նախ՝ երբ 1800ի սկիզբի թուականներուն ռուս բանակները կը գրաւեն Արարատեան աշխարհը։ Հայ ղեկավարներուն ինքնավար Հայաստանի խոստում կը տրուի։
Բայց. Թրքական բանակը կը ջախջախուի, երբ ռուսերը կը գրաւեն Կարսը, Արտահանը, Էրզրումը։ Դարձեալ ինքնավարութեան խոստում կը տրուի։ Բայց…
Քիչ ետք, 1829ին, ռուս բանակները կը հեռանան Արեւմտեան Հայաստանէն, իրենց հետ հայութիւնը եւս տանելով դէպի Թիֆլիս եւ Ախալքալաք։ Հայաստանը անկախ պետութիւն դառնալու հեռանկարներ ունէր։ Բայց…
Սան Սթեֆանոյի դաշնագրի ստորագրումը տեղի կ’ունենայ, ուր կը նախատեսուէր Արեւմտեան Հայաստանին համար առանձին վարչութիւն։ Թրքական սահմանադրութեան փոփոխութիւն, որ յուսալի օրեր պիտի բանար։ Բայց…
Հայոց Մեծ Աղէտի օրերը, դժոխային սեւ օրերով կը լեցնէին պատմութեան էջերը։ Բայց…
Եւ հոս կանգ առի, տեսնելով թէ կար նշանակալից «բայց» մը, որ իր յեղաշրջող ազդեցութիւնը ունեցաւ մեր ազգի պատմութեան վրայ։
Հայ ժողովուրդի վերապրումի ուժեղ այդ կարելիութիւնն էր, որ հակառակ բոլոր նախատեսումներուն եւ ճնշիչ պայմաններուն, եկաւ յեղաշրջելու կացութիւնները, երբ թրքական բանակի գլխաւոր ուժերը կեդրոնացած էին Հայաստանին շուրջ եւ շարունակական յարձակումներ կը կատարէին։ Պատմական այդ օրերուն, հերոսական ցնցում մը կ’ապրէր հայ ժողովուրդը, խուռներամ ուղղուելով դէպի Սարդարապատ, Բաշ Աբարան եւ Ղարաքիլիսէ։
Մեծ ու պզտիկ, զէնքով թէ սուրով, հրացանով կամ դաշոյնով զինուած ոեւէ հայ, կին թէ պատանի, բոլորը դիրք կը գրաւէին, պատերազմին մասնակից եւ օգտակար դառնալով։ Պայմանները՝ լրիւ մեր դէմ։ Ոչինչ կար որ կրնար պատճառաբանել որեւէ խանդավառութիւն, պատերազմի ելքին մասին։ Եւ սակայն, արդիւնքը կ’ըլլար յաղթանակ։ Յաղթանակ՝ որ հայուն հպարտութիւնը եւ արժանապատուութիւնը դարձեալ պիտի հաստատէր, ոչ աշխարհին, այլ ի՛ր աչքերուն առջեւ եւ հոգիին մէջ։
Ու դեռ՝ պատմութեան ներշնչումով, 70 տարիներ յետոյ, Արցախեան հերոսամարտը իր յաղթական աւարտին պիտի հասցնէր։
Հերոսական պահեր, որ հերոսական մարդոց ճակատագիրներով դրոշմուեցան։ Կարելի չէ չմտաբերել հիմնադիր ու հետագայ այն սերունդները, որ իրենց կեանքին մէջ առաջնորդուեցան՝ տեսիլք, նուիրում, աշխատանք, զոհաբերութիւն իմաստներուն արժէք տալով։
Դպրոցական մեր տարիներէն անդին, միութենական ու ազգային պահերուն ընթացքին, բոլորս խորապէս տիրապետած ենք 1918ի Մայիս 28ի Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութեան հռչակման պատմական թուականի եւ անոր նշանակութեան մասին։
Հայուն պատիւ բերող, հայուն վարկը բարձրացնող եւ հայուն հպարտութիւն առթող ամէնէն մեծ թուականներէն է Մայիս 28ը, որուն բարիքները մենք բոլորս կը վայելենք այսօր։
Այդ սերունդներուն համար էր, որ Ռուբէն, պատմելով հայկական յեղափոխութեան խոյանքներուն եւ մեր աննման յեղափոխականներուն մասին, կը պատգամէր. «Ես շատ սերունդներ տեսայ տարբեր վայրերու մէջ, բայց այդ սերունդին համն ու հոտը տարբեր էր, ինչպէս Արտամետի Խնձորինը, թէկուզ մէջը որդ ինկած լինի…»։
Պարզ է. այն քիչը, որ ունեցանք ժամանակին, եւ այն, ինչ որ ունինք այսօր, շնորհքն է այն նուիրեալներուն, որոնք գիտակցեցան հայրենիքի արժէքին։ Մայիսեան յաղթանակը կերտուեցաւ չսպասուած, չծրագրուած ձեւով՝ հայրենիքը պաշտպանելու հայու բնազդային զարթնումով։ Անոնցմէ ամէն մէկը՝ մեր հին ու նոր խորհրդանիշներն են։
Մեր ազգի պահապան սերունդն են, որոնց ներշնչումով կը յառաջանայ մեր ազգը։
