Անկախութեան քաղաքական բեռը ծանր կը կշռէ

­Յով­սէփ ­Պա­րա­զեան

­Պատ­մու­թեան ըն­թաց­քին, ազ­գա­յին պա­ռակ­տում­ներ ե­րե­ւան բե­րած են՝ ազ­գի մը տար­բեր ու տար­բե­րո­ւած խմբա­ւո­րում­նե­րու մի­ջեւ գո­յու­թիւն ու­նե­ցած հա­տո­ւա­ծա­կան տա­րա­մեր­ժու­թիւն­նե­րու ու շեր­տա­ւո­րում­նե­րու այ­լընտ­րանք­ներ: Ե­րե­ւան բե­րած են մա­նա­ւանդ՝ իշ­խա­նու­թեան վրայ ա­ւան­դա­կա­նու­թեան կար­գով ու եր­կար ժա­մա­նա­կէ ի վեր գա­հե­րու վրայ բազ­մած իշ­խա­նու­թիւն­ներ, ա­ռա­ւել չա­փով ալ՝ իշ­խա­նու­թեան տի­րա­նա­լու ձգտող շա­հագր­գիռ յա­ւակ­նորդ­նե­րու մե­նա­տեն­չա­կան հե­ռան­կա­րա­յին մար­մաջ­ներ: ­Պա­ռակ­տու­մը մեր օ­րե­րուն հա­մա­պա­տաս­խա­նող փտախտն է, եւ դժբախ­տա­բար հա­յե­րը կը պատ­կա­նին այն ժո­ղո­վուրդ­նե­րու կար­գին, որ կը տի­րա­պե­տեն պա­ռակ­տու­մի մշա­կոյ­թին:
Ազ­գա­յին երկ­պա­ռա­կու­թիւն­նե­րը կը նո­ւաս­տաց­նեն ազ­գի մը պայ­քար­նե­րու ար­ժէ­քը եւ կը վե­րա­ծեն զայն ան­տես­լա­կան, նեղ­միտ մրցակ­ցու­թիւն­նե­րու, փա­ռա­սի­րու­թիւն­նե­րու կու­րա­միտ հե­ռա­պատ­կե­րի:
1918ին մեր հայ­րե­նի­քի շա­հա­դի­տա­կան պայ­ման­նե­րը զգա­լա­պէս տար­բեր էին, իսկ այ­սօր՝ շա­հախնդ­րա­կա­նօ­րէն տար­բեր: Այ­սօ­րո­ւան պայ­ման­նե­րով 100 տա­րի ա­ռաջ նա­խագ­ծո­ւած ու նա­խա­դա­սո­ւած դէպ­քերն ու ե­ղե­լու­թիւն­նե­րը չենք կրնար քննար­կել այժ­մեայ պայ­ման­նե­րու ո­րո­շա­կի նե­րու­ժով ու խիղ­ճի դա­տու­մով: Այս­պի­սի մօ­տե­ցում մը մեզ կրնայ ա­ռաջ­նոր­դել ազ­գա­յին ու քա­ղա­քա­ռազ­մա­վա­րա­կան թե­րա­հաս ու ոչ-ար­դար եզ­րա­կա­ցու­թիւն­նե­րու, եւ զրկել մեզ միար­ժէ­քօ­րէն ժո­ղովր­դա­վար հաս­կա­ցո­ղու­թեան ըմբռ­նո­ղու­թե­նէն:
­Յե­ղա­փո­խու­թիւն­նե­րը ճիշդ է տե­ւա­կան քննարկ­ման են­թա­կայ պէտք է ըլ­լան, այ­լա­պէս կրնան շե­ղիլ ի­րենց նպա­տա­կաս­լաց թի­րախ­նե­րէն:
Ան­ցեա­լի պատ­մու­թե­նէն լաւ եւ գէշ փոր­ձա­ռու­թիւն­նե­րէն պէտք է ա­ռա­ւե­լա­գոյն չա­փով օ­գուտ­ներ քա­ղել, ինք­նասր­բագ­րո­ւիլ, ինք­նա­բա­րե­լա­ւո­ւիլ: ­Հա­յերս՝ պատ­մու­թե­նէն դա­սեր քա­ղե­լու խո­րունկ պատ­ճառ­ներ ու­նինք:
­Մեր նա­խորդ դա­րաշր­ջա­նը խորհր­դան­շող՝ 1918ի ­Մա­յի­սեան ան­փո­խա­րի­նե­լի հե­րո­սա­մարտ­նե­րը ո՛չ միայն հա­յե­րու, այլ նաեւ հե­րո­սա­մարտ­ներ ճանչ­ցած տար­բեր եր­կիր­նե­րու հե­րո­սա­պա­տում­նե­րուն չեն նմա­նիր: ­Հոն՝ բո­լո­րո­վին տար­բեր էին մեր մղած պա­տե­րազ­մին պատ­ճառ­նե­րը եւ բո­լո­րո­վին տար­բեր՝ մեր ժա­ռան­գած ու ապ­րած ի­րա­կա­նու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք մեր հայ­րե­նա­սի­րու­թեան համ­բե­րու­թիւ­նը չա­փե­ցին:
­Համ­բե­րու­թիւն­նե­րու ի՜նչ ա­հա­ւոր զու­գա­դի­պու­թիւն: ­Մար­դոց պատ­մու­թիւ­նը դիւ­րին չի վեր­ջա­նար:
­Կար­ծեմ, բա­ցատ­րե­լու պէտք չկայ, թէ ստեղ­ծուած Ա­ռա­ջին ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը՝ հա­յոց թա­գա­ւո­րու­թեանց ան­կու­մէն վերջ ե­կաւ կեն­դա­նա­նա­լու եւ կեն­դա­նաց­նե­լու խորհր­դա­յին կար­գե­րու հաս­տա­տու­մէն ա­ռաջ, ա­զատ շունչ մը առ­նել տա­լով նոյ­նինքն հա­յոց պատ­մու­թեան ան­հա­մե­մա­տօ­րէն ա­նա­հա­ղորդ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան պար­տա­ւո­րո­ւած թո­հու­բո­հին ու խառ­նի­ճա­ղան­ճին:
­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տա­նի պատ­մա­կան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի մը օ­րե­րուն՝ դժո­ւար էր տի­րող ի­րա­կա­նու­թեան լրիւ պատ­կե­րը ու­նե­նալ: ­Կէս ի­րա­կա­նու­թիւ­նը ա­ւե­լի դիւ­րին կը դրսե­ւո­րո­ւէր, քան թէ ամ­բող­ջա­կա­նը: ­Շատ բան փո­խո­ւած էր. փո­խո­ւած էր հար­կադ­րա­բար: ­Փո­խո­ւած էր ազ­գա­յին ու ժո­ղովրդա­կան հար­ցե­րու հռե­տո­րա­կան քա­րոզ­չու­թիւ­նը, ծաղ­կե­լու կո­չո­ւած խո­հա­կա­նու­թիւ­նը, ժո­ղո­վուր­դի քա­ղա­քա­կան կամքն ու տի­րող գա­ղա­փա­րա­կան տար­բե­րու­թիւն­նե­րու սահ­ման­նե­րը:
Այս­պի­սի վար­չա­կար­գնե­րու են­թա­կայ ժո­ղո­վուրդ­նե­րը կ­’այ­լա­փո­խեն ի­րենց ա­ռօ­րեան եւ տո­ւեալ ա­ռօ­րեա­յին մաս կազ­մող ի­րա­կա­նու­թիւ­նը: Ա­սոնց զոհ կ­’եր­թան ազ­գա­յին ար­ժէք­ներ ալ. նախ եւ ա­ռաջ հե­րո­սու­թեան ըմբռ­նու­մի գե­րա­գոյն ար­տա­յայ­տու­թիւ­նը, նկա­րա­գի­րը, կե­նա­րար ի­մաս­տին խոր­քը, որ կ­’ա­ռաս­պե­լա­կա­նաց­նէ կամ կ­’ա­պա­ռաս­պե­լա­կա­նաց­նէ ազ­գա­յին հռչակ­ներ, սե­թե­ւեթ ար­ժէք­նե­րու բաղ­դա­տա­կան եզ­րեր, ներշն­չում, հա­ղոր­դա­կա­նու­թիւն, մե­ծար­ժէք մտա­ծա­կան նպա­տա­կա­կէ­տներ, պատ­կա­նե­լիու­թեան պատ­կե­րա­ցում­ներ եւ ազ­գը ինքն իր մէջ պատս­պա­րող վաս­տա­կի փաս­տար­կու­թիւն­ներ:
­Վախն ու սար­սա­փը կ­’այ­լա­կեր­պեն հե­րո­սու­թեան նկա­րա­գիրն ու ի­մաս­տը: ­Ժա­մա­նա­կը քեզ­մէ չի պա­հան­ջեր, որ ստու­գա­բա­նես ներ­կա­յի աչ­քե­րով ան­ցեալդ: ­Բա­րե­րա­րու­թեան հան­դէպ ազ­գա­յին ա­պե­րախ­տու­թեան օ­րի­նակ­ներ շատ ու­նինք, ո­րոնք ազ­նո­ւու­թեան շար­ժա­ռիթ­նե­րը ժխտա­կան շար­ժա­ռի­թի կ­’են­թար­կեն:
­Պա­տե­րազ­մա­կան հե­րո­սու­թիւ­նը կը պայ­մա­նա­ւո­րո­ւի ո­րոշ տրա­մա­բա­նու­թեան հե­տե­ւող հան­գա­մանք­նե­րով, ո­րոնց հան­դէպ ազ­գա­յին դիր­քա­ւո­րու­մը բա­ցա­յայտ կե­ցո­ւած, որ­դեգ­րած է մէկ սկիզ­բէն, օ­րի­նա­կը՝ նոյ­նինքն կեան­քի օ­րի­նա­կի վե­րա­ծե­լով:
­Կաս­կա­ծա­միտ հա­յեր կան, որ ձեր­բա­զա­տո­ւած ըլ­լալ կը թո­ւին՝ ազ­գա­յին ա­ռա­քի­նու­թիւն­նե­րը նա­խա­պա­շա­րո­ւած բար­դոյթ­ներ հա­մա­րե­լով զա­նոնք: ­Հա­յու­թեան հա­մար այ­լեւս նո­րու­թիւն չէ, թէ ներ­քին հա­ղոր­դակ­ցու­թեան տա­րա­զի մը հան­դուր­ժո­ղու­թեան պա­կա­սը ներ­քին տա­րա­կար­ծու­թիւն­նե­րու նոր է­ջեր բա­ցած է մեր առ­ջեւ: Ե՛ւ մտա­ծող, ե՛ւ մո­լե­ռանդ հա­յե­րուն հան­դէպ:
­Մեր երկ­խօ­սու­թեան յա­րա­բե­րակ­ցու­թիւ­նը ինչ­պէ՞ս կ­’ե­րաշ­խա­ւո­րո­ւի: ­Մար­դիկ կան, որ կը զար­մա­նան, երբ այլ մար­դիկ կը տար­բե­րին, կամ չեն տար­բե­րիր ի­րար­մէ: Ծ­րագ­րա­յին ա­պա­հո­վու­թիւ­նը կ­’ե­րաշ­խա­ւո­րե՞նք: ­Մեր ազ­գա­յին բնու­թա­գիր­նե­րը բազ­ման­պա­տա­կա­յի՞ն կրնանք կո­չել: Ո՞ր տար­բե­րա­կին առ­ջեւ կանգ ա­ռած ենք: Ար­դա­րու­թեան, թէ՞ ա­ւան­դա­կան ա­նէծ­քին:
Ա­մէն պա­րա­գա­յի՝ ճար­տա­սա­նա­կան ա­րո­ւես­տին ա­պա­ւի­նի­լը միշտ ալ լաւ ար­դիւնք­նե­րու չ­’ա­ռաջ­նոր­դեր: ­Մարդս՝ մար­դը կրնայ ճանչ­նալ ա­ւե­լի պարզ ու ան­կեղծ պայ­ման­նե­րու տակ: ­Ճար­տա­սա­նու­թիւ­նը՝ հե­րո­սու­թիւն­նե­րու պա­րա­գա­յին գրգռիչ ոճ մը կը դրսե­ւո­րէ, որ յա­ճախ վնա­սը օ­գու­տէն ա­ւե­լի կը ծան­րաց­նէ, ներ­քին կա­ռու­ցա­յին ան­բա­ւա­րա­րու­թեան պատ­ճա­ռով:
Այս բո­լո­րով հան­դերձ, յոյս ու­նիմ, որ մենք ի­րար հետ պի­տի կա­րե­նանք մի­ջին ճամ­բայ մը գտնել: ­Հին եւ նոր հա­յե­ցա­կար­գնե­րը հին եւ նոր մար­դը միա­սին կը հա­սունց­նեն ու կ­’ամ­բող­ջաց­նեն:
­Մեր ան­ցեա­լի հե­րոս­նե­րը կը պատ­շա­ճին մեր նոր հե­րոս­նե­րուն: ­Զա­նա­զա­նու­թիւ­նը ո՞ւր կրնայ ա­ռաջ­նոր­դել մեզ, երբ Դ­րօի, ­Ռու­բէ­նի, Ա­րա­մի եւ ­Մոն­թէի, ­Շա­հէի, ­Թա­թուլ Կր­պէեա­նի մի­ջեւ տար­բեր ու տա­րօ­րի­նակ վեր­լու­ծում­ներ կա­տա­րենք: ­Շատ մը բա­ներ տար­բեր կը նկա­տենք, բայց նոյնն են, միեւ­նոյն խոր­քա­յին բա­ղադ­րի­չին կը պատ­կա­նին, սիր­տի եւ խիղ­ճի նոյն ճամ­բէն կ­’ըն­թա­նան, մինչ­դեռ ի՛նչ որ մենք կ­’ը­սենք՝ կը գնա­հա­տո­ւի ու­րիշ­նե­րէ, եւ ի՛նչ որ ու­րիշ­ներ կ­’ը­սեն, կը գնա­հա­տո­ւի մեզ­մէ: ­Տե­սակ մը հայ­րե­նա­սի­րա­կան ա­հա­բեկ­չու­թիւն, հիմ­նո­ւած բաղ­դա­տա­կան ա­նի­րա­պաշ­տու­թեան վրայ:
1918ին ­Հա­յաս­տա­նը ա­զա­տագ­րո­ղը հայ զի­նուորն էր. ա­նոր կար­միր ա­րիւնն էր եւ ոչ թէ օ­տա­րին տրա­մադ­րած հրա­ցա­նը: Ա­րիւնն ու հրա­ցա­նը տար­բեր դե­րեր կը խա­ղան, ա­ռաձ­գա­կան տար­բեր կա­նոն­նե­րու են­թա­կայ են, մինչ­դեռ ո­մանց հա­մար թուղթն ու մե­լա­նը ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րու տար­բեր հա­մե­մա­տու­թիւն­ներ կը ստեղ­ծեն, թէ­կուզ յա­ճախ՝ թուղ­թե­րու եւ մե­լա­նին հան­դէպ ալ ան­հան­դուր­ժո­ղու­թիւն կը ցու­ցա­բե­րենք:
Ե­րե­ւա­նի «Ա­բո­վեան» փո­ղո­ցի մայ­թին վրայ՝ ա­նո­ւա­նի հայ ա­րո­ւես­տա­գէտ­նե­րու եւ մտա­ւո­րա­կան­նե­րու հա­մար ա­նո­ւա­նա­յի­շա­տա­կու­մի աստ­ղեր զե­տե­ղո­ւած են, մայ­թին յա­տա­կին վրայ, ա­նոնց մշա­կու­թա­յին ար­ժէ­քը փա­ռա­բա­նե­լու հա­մար:
Ե­ռաբ­լու­րի վրայ՝ գե­րեզ­ման­ներ ու ան­թաղ ա­ճիւն­նե­րու դամ­բա­րան­ներ կան, ա­զա­տա­մար­տիկ­նե­րու յի­շա­տա­կը կեն­դա­նի պա­հե­լու հա­մար:
­Սարդա­րա­պա­տի մէջ խորհր­դան­շա­կան յու­շար­ձան­ներ կան՝ ա­նա­նուն ու ան­ծա­նօթ հե­րո­սի վկա­յա­կոչ­ման ար­ժէ­քը գե­րար­ժե­ւո­րե­լու հա­մար: ­Մեր ան­կա­խու­թեան գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թիւ­նը նո­ւա­ճո­ղը այդ ա­նա­նուն հե­րո­սը ե­ղաւ: ­Հե­րոս­նե­րուն պատ­մու­թիւ­նը չի վեր­ջա­նար, նոյ­նիսկ երբ կեան­քի ի­րա­կա­նու­թիւ­նը ա­ւար­տի:
Ազ­գա­յին մեր գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թիւնն է, որ նուա­ճեց մեր ան­կա­խու­թիւ­նը, եւ ան­կա­խու­թիւնն է որ մեր գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեան խոր­քա­յին բո­վան­դա­կու­թիւն տո­ւաւ եւ տա­րե­թի­ւը տա­րե­դար­ձի ներ­կուռ կո­չու­մի ար­ժա­նա­ցուց: ­Պի­տի վար­ժո­ւի՞նք սի­րել գա­ղա­փա­րը, գա­ղա­փա­րա­կան ընտ­րան­քը: Ո­րոշ բա­ներ պէտք է դի­մագ­րա­ւո­ւին ազ­գա­յին խորհր­դա­նիշ­նե­րով. խորհր­դա­նի­շը՝ ի­րա­ւազր­կո­ւած հայ­րե­նա­սէ­րին ի­րա­ւունքն է, որ խորհր­դա­նի­շը կը վե­րա­ծէ ի­րա­ւա­կան քա­ղա­քակր­թու­թեան մարմ­նա­ւո­րու­մի: ­Թե­րեւս ա՛յս է պատ­ճա­ռը, որ կարգ մը խորհր­դա­նիշ­ներ կը մեկ­նա­բա­նո­ւին, ու­րիշ­ներ ալ չեն մեկ­նա­բա­նո­ւիր:
Այս ալ, գու­ցէ, ան­բա­ցատ­րե­լի հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թեան մը զսպո­ւած կիր­քին հետ պէտք է կապ ու­նե­նայ:
Ան­կա­խու­թե­նէն վերջ, հե­րոս զի­նո­ւոր­ներ ու ակ­նա­ռու քա­ղա­քա­կան հայ­րե­նա­սէր ղե­կա­վար­ներ դառ­նա­ցած էին ի­րենց եւ ի­րենց գոր­ծին հան­դէպ հա­յաո­ճօ­րէն շղթա­յա­զեր­ծո­ւած ան­հիմն կշտամ­բանք­նե­րով եւ պատ­մու­թիւ­նը պար­սա­ւող մի­տում­նա­ւոր ու ա­րո­ւես­տա­կան ամ­բաս­տա­նու­թիւն­նե­րով, ինչ­պէս նաեւ մէկ ոտ­քի վրայ կանգ­նած մայ­թա­յին վեր­լու­ծում­նե­րու թի­րա­խա­յին ու թե­լադ­րո­ւած քա­ղա­քա­կան յար­ձա­կում­նե­րու են­թար­կո­ւե­լուն հա­մար: Ո՞ր մէ­կու ա­նու­նը թո­ւեմ՝ ­Ռու­բէն ­Տէր-­Մի­նա­սեա­նի, ­Սի­մոն Վ­րա­ցեա­նի, ­Կա­րօ ­Սա­սու­նիի, ­Կոմ­սի, ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նի, ­Վա­հան ­Նա­ւա­սար­դեա­նի, ­Գաբ­րիէլ ­Լա­զեա­նի, ­Կա­րօ ­Մե­հեա­նի, ­Շա­ւարշ ­Մի­սա­քեա­նի, եւ դեռ բազ­մա­թիւ ու­րիշ­նե­րու, ինչ­պէս նաեւ մեր ա­զա­տագ­րա­կան յե­ղա­փո­խու­թիւն­նե­րուն մաս կազ­մած ու պաշ­տա­մուն­քա­յին հա­մե­մա­տու­թիւն ստա­ցած անձ­նա­զոհ խո­նարհ­նե­րու, հապ­ճե­պօ­րէն նաեւ՝ մեր վրի­ժա­ռու բա­զուկ­նե­րու հաս­ցէին:
­Փոք­րա­քա­ղա­քա­կան մի­տում­ներ:
­Մարդս՝ իր խօս­քին գե­րին կը դառ­նայ:
Ազ­գա­յին հա­յեր, հա­մա­հա­յեր, հա­յա­տի­պեր, հա­յոր­դի­ներ եւ զրպար­տու­թեան լե­զո­ւակ­ռիւ…
Ան­ճա­շակ բա­ներ շատ կան մարդ­կու­թեան մէջ. նաե՛ւ հա­յե­րուն մէջ. մար­դիկ կան, որ ընտ­րած են այս տար­բե­րա­կին ծա­ռա­յել՝ զրա­հա­պա­տո­ւած կիր­քե­րու ան­սանձ մո­լուց­քի մէջ:
Այս­պի­սի բա­ներ պա­տե­րազմ­նե­րէն վերջ մէջ­տեղ կ­’ել­լեն. մա­նա­ւանդ յաղ­թա­նակ­նե­րէն վերջ: Կ’ը­սենք՝ մա­տը վէր­քին վրայ դնե­լով:
­Պա­տե­րազմ­նե­րը հին թէ նոր ազ­գա­յին տկա­րու­թիւն­ներ կը յայտ­նա­բե­րեն՝ մարդ­կա­յին զգայ­նու­թիւն­նե­րը յո­ւսա­խա­բու­թեան մատ­նե­լով:

***

­Մա­յի­սեան ան­կա­խու­թեան ձօ­նո­ւած այս գրու­թիւ­նը փա­կե­լէ ա­ռաջ, ան­հար­կի չեմ նկա­տեր քա­նի մը նշում­ներ կա­տա­րե­լու՝ քա­նիե­րորդ ան­գամն ըլ­լա­լով՝ կա­րե­ւո­րա­գոյն պահ հա­մա­րե­լը ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան ո­գեր­գը փո­խե­լու մտա­հո­գիչ ու ան­թո­լատ­րե­լի ե­րե­ւոյ­թին մա­սին յա­րու­ցո­ւած խնդրին մա­սին:
­Խորհր­դա­նիշ­նե­րը ժա­մա­նա­կա­ւոր ար­ժէք չու­նին, այլ ա­նոնց ի­մաս­տը ա­ւե­լի խո­րունկ է: ­Խորհր­դա­նիշ­նե­րը ժո­ղո­վուր­դի մը ա­ւան­դա­պաշ­տու­թեան դի­մա­գի­ծը կը ցո­լաց­նեն: Օրհ­ներգ­նե­րը ժո­ղո­վուր­դէն կը բխին եւ կը սնա­նին ժո­ղո­վուր­դի գուր­գու­րան­քով: Դ­րօ­շնե­րու պա­րա­գան ալ նոյնն է: ­Հա­յե­րը ա­ռա­ջին ան­գամ ստեղ­ծած են դրօ­շի գա­ղա­փա­րը՝ ­Կի­լի­կեան կար­միր-կա­պոյտ-դե­ղի­նը: ­Յոյ­նե­րը չեն ըն­դու­նիր հա­յե­րու ա­ռաջ­նու­թիւ­նը այս հար­ցին կա­պակ­ցու­թեամբ: ­Բայց պատ­մա­կա­նօ­րէն ա՛յս է ճիշ­դը:
Ին­չո՞ւ ո­մանք կ­’ու­զեն խորհր­դա­նիշ­ներ փո­խել: ­Հար­ցը ազ­գա­յի՞ն է, քա­ղա­քա­կա՞ն է, հա­կա­դաշ­նակ­ցա­կան կե­ցո­ւա՞ծք է, սխալ յա­րա­բե­րա­կա­նու­թիւն ա­պա­հո­վող ու ե­րաշ­խա­ւո­րող հարց է, ի՞նչ է:
Յս­տա­կաց­նե՛նք. ­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը իր գա­ղա­փար­նե­րուն կը նոյ­նաց­նէ խորհր­դա­նիշ­նե­րը, բայց չի՛ կու­սակ­ցա­կա­նաց­ներ, չի՛ կա­ռա­վա­րեց­ներ, չի՛ պե­տա­կա­նաց­ներ: Այս ալ վկա­յու­թիւն մը՝ յա­նուն պատ­մա­կան ար­դա­րու­թեան:
­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան պե­տա­կան օրհ­ներ­գը (ո­գեր­գը, քայ­լեր­գը, հիմ­նը) Հ.Յ.Դ.ի խորհր­դա­նիշ ե­ղած չէ: ­Բո­լորս գի­տենք, որ Հ.Յ.Դ.ն­ ու­նի իր սե­փա­կան դրօ­շը, իր սե­փա­կան քայ­լեր­գը, իր սե­փա­կան զի­նան­շա­նը: Այս ե­րեքն ալ ու­նի ին­քը՝ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը հիմ­նո­վին տար­բեր խորհր­դան­շա­կան պատ­կե­րա­ցում­նե­րով, նախ­կին ու ներ­կայ օ­ղակ­նե­րու ձգո­ղա­կա­նու­թեամբ:
Չ­մոռ­նանք, որ Ռ.Ա.Կ.ն­ ու Ս.Դ.Հ. ­Կու­սակ­ցու­թիւնն ալ ու­նին ի­րենց կու­սակ­ցա­կան խորհր­դա­նիշ­նե­րը, սա­կայն ­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տա­նի գո­յու­թեան եօ­թը տաս­նա­մեակ­նե­րու ըն­թաց­քին, ա­նոնք որ­դեգ­րե­ցին Խ. ­Հա­յաս­տա­նի­նը հա­ւա­տա­լով, որ այդ դաշ­տին մէջ կա­րե­ւոր ը­նե­լիք ու­նէին: Այս մէ­կը ճա­շա­կի հարց է: Ա՛յս է տար­բե­րու­թիւ­նը: ­Մի­՛այն Հ.Յ.Դ.ն ­դի­մադ­րեց ու պաշտ­պա­նեց եր­կու տար­բեր խորհր­դա­նիշ­նե­րը՝ պե­տա­կա­նը եւ կու­սակ­ցա­կա­նը, իւ­րա­քան­չիւրն իր հա­մա­պա­տաս­խան դրսե­րե­ւոյ­թին հա­մար­ժէք դե­րա­կա­տա­րու­թեան հա­մե­մա­տու­թեան ի­րա­կան փաս­տի ի­մաս­տա­ւո­րու­մով:
Ո­մանք կը վա­տա­բա­նեն հի­նը: Այդ հի­նը սա­կայն պա­տե­րազ­մի ու յաղ­թա­նա­կի մը ար­դիւնքն է, որ ժո­ղո­վուր­դէն բխած է եւ միար­ժէ­քօ­րէն ժո­ղո­վուր­դին կը պատ­կա­նի:

Ա­մե­նայն տեղ մա­հը մի է,
մարդ մի ան­գամ պիտ’ մեռ­նի,
բայց ե­րա­նի՝ որ ի՛ւր ազ­գի
ա­զա­տու­թեան կը զո­հո­ւի:

Այ­լընտ­րան­քա­յին հի՞մք, ինք­նա­ճա­նա­չու­թեան վե­րա­տե­սա­կան հե­ռազ­գայ­նու­թիւն­նե՞ր կը փնտռենք: ­Խորհր­դա­նի­շի նոր ինք­նու­թի՞ւն, բնո՞յթ, էու­թի՞ւն կը փնտռենք: Ին­չո՞ւ կ­’ու­զենք փո­խել: Ար­դեօ՞ք ո­րա­կա­յին ոս­տում մը կա­տա­րե­լու հա­մար ան­դուն­դին մէջ, թէ կը կար­ծո­ւի, թէ միշտ բան մը ո­րո­ճա­լը նո­րու­թիւն կը բե­րէ, զայն են­թար­կե­լով մեր­ժու­մի կամ ժխտու­մի ա­նի­րա­պաշտ կա­նոն­նե­րու, որ մեր ազ­գա­յին հա­ւա­քա­կա­նու­թիւն­նե­րը ա­մուլ ե­րե­ւոյթ­նե­րու եւ տպա­ւո­րու­թիւն­նե­րու ան­հե­թեթ ար­կա­ծախնդ­րու­թեան մը զոհ կը դարձ­նեն:
­Հայ­րե­նա­կից­նե՛ր, երբ մեր օրհ­ներ­գը կը լսենք, ոտ­քի կը կանգ­նինք: Ու­րեմն՝ ոտ­քի՛ կանգ­նե­ցէք: Օրհ­ներ­գը բո­լոր հա­յե­րուն կը պատ­կա­նի: Ա­մէն շար­ժա­ռիթ՝ ժա­մա­նա­կա­ւոր ու ան­ցո­ղա­կի քա­ղա­քա­կա­նու­թեան մը զոհ չի կրնար դառ­նալ: Այդ բո­լո­րէն ան­դին՝ ազ­գա­յին ար­ժէք­նե­րը ա­մէն բա­նէ ա­ռաջ քա­ղա­քա­կան քա­ղա­քակր­թու­թեան հարց կը դառ­նան, երբ մա­նա­ւանդ մեր ազ­գա­յին ա­ռա­ւե­լու­թիւն­նե­րուն հա­շո­ւե­յար­դա­րը կա­տա­րել կը փոր­ձենք, չա­րա­շա­հե­լով պատ­մու­թեան ար­ժէք­նե­րը:
­Հա­ղոր­դակ­ցա­կան ծած­կոյ­թի մը ե­տին թաք­նո­ւած քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը՝ ան­կեղծ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն չէ՛: Ազ­գա­յին մշա­կոյ­թի ա­ւե­լի ազ­նիւ ճամ­բա­ներ ալ կան, որ ինք­նին կ­’ազ­նո­ւաց­նեն մեր ազ­գա­յին չա­փա­նիշ­նե­րու բաղ­դա­տա­կան ա­ռա­քի­նու­թիւն­նե­րը ա­ռանց ի­րա­կա­նու­թեան կո­րուստ ար­ձա­նագ­րե­լու:
­Մուկ ու կա­տո­ւի այս խա­ղը տեղ մը պէտք է վերջ գտնէ…: