10 Սեպտեմբերին, 120 տարի առաջ, 51 տարեկանին Գերմանիոյ Հոհենհոնոֆ քաղաքին մէջ մահացաւ հայոց հինաւուրց Արծրունի տոհմին վերջին շառաւիղներէն Անդրէաս Երեմիայի Արծրունին։
Համաշխարհային հռչակով մեծ գիտնական է Ա. Արծրունի` երկրաբան, հանքագէտ եւ մետաղագէտ, որուն անունով կը ճանչցուին հրաբխային կազմաւորումներու վերաբերեալ շարք մը տեսութիւններ, ինչպէս նաեւ ոսկեայ եւ թանկագին քարերու տեսակներ։
Ծնած է 15 Նոյեմբեր 1847ին։ Թէեւ Հայկական Սովետական Հանրագիտարանը իբրեւ ծննդավայր կը յիշատակէ Մոսկուան, բայց ինչպէս որ գերմանական եւ ամերիկեան աղբիւրներն ալ կը հաստատեն, Ա. Արծրունի ծնած է Թիֆլիս եւ եղբայրն է հայ քաղաքական մտքի մեծանուն ներկայացուցիչներէն Գրիգոր Արծրունիի, որուն թիֆլիսեան «Մշակ» թերթը հիմնական ներդրում ունեցաւ հայ ազգայինազատագրական շարժման զարթօնքին մէջ։
Համալսարանական բարձրագոյն ուսումը ստացած է Ս. Փեթերսպուրկի, Դորպատի եւ Հայտելպերկի համալսարաններուն մէջ։ 1871ին աւարտած է Հայտելպերկի համալսարանը` քիմիագէտի բարձրագոյն կոչումով։
Թէեւ մեծարժէք հայ գիտնականը բախտը չունեցաւ երկար ապրելու, բայց անուանի դասախօս եղաւ գերմանական հեղինակաւոր համալսարաններու մէջ` փնտռուած դասախօսութիւններ կարդալով երկրաբանութեան, հանքագիտութեան եւ յատկապէս մետաղագիտութեան բնագաւառներուն վերաբերեալ։
Նաեւ՝ գործնապէս ու հողի վրայ գիտական հետազօտութիւններ կատարող գիտնականը եղաւ Ա. Արծրունի, որ համապատասխան արշաւախումբներ կազմակերպեց ոչ միայն Ուրալի շրջաններուն մէջ, այլեւ հարաւային Կովկասի տարածքին ու յատկապէս ի Հայաստան։ Ա. Արծրունի գիտական արշաւախումբներ կազմակերպեց նաեւ դէպի Ափրիկէ` հասնելով մինչեւ Հարաւային Ափրիկէի հանքերը։ Հանքային մետաղ մը իր անունը (Արծրունիտ) կը կրէ եւ իր գիտական յայտնագործումներէն շատեր նոր ուղղութիւն բացին երկրաբանութեան, քիմիագիտութեան եւ, մանաւանդ, մետաղագիտութեան մարզերէն ներս։ Իր գիտական յայտնութիւններուն առ ի գնահատանք` ան պատուոյ եւ թղթակից անդամի կոչումներու արժանացաւ գերմանական եւ եւրոպական շարք մը գիտութիւններու ակադեմիաներուն կողմէ, իսկ 1895ին ստացաւ Ս. Փեթերսպուրկի գիտութիւններու ակադեմիայի թղթակից անդամի աստիճան։
Առաւելաբար Գերմանիոյ մէջ ապրելով եւ իր գիտահետազօտական աշխատանքները կատարելով` Անդրէաս Արծրունիի գիտնականի համբաւը յատկապէս Գերմանիոյ մէջ եւ գերմանացիներու ճամբով աշխարհով մէկ տարածուեցաւ։ Այն աստիճան, որ միջազգային գիտական հանդէսներու կողմէ ան երբեմն կը յիշատակուի իբրեւ գերմանացի գիտնական։
Բայց հայ իրականութենէն կտրուած մարդ չեղաւ Ա. Արծրունի` ողջ կեանքը գիտական հետազօտութեանց նուիրելով հանդերձ։ Եղբօր` Գրիգոր Արծրունիի հետ ազգայինքաղաքական հայեացքներով սերտ կապի մէջ մնաց եւ անոր մահէն ետք, 1895էն մինչեւ 1898ի իր վաղաժամ մահը` անուանապէս արտօնատէրն ու հրատարակիչը դարձաւ «Մշակ»ի։ Նաեւ` երկու տարբեր առիթներով, առաջինը 1873¬1875ին եւ երկրորդը 1892ին, Ա. Արծրունի երկու մեծ արշաւախումբներ կազմակերպեց դէպի Հայաստան, հայրենի երկրաբանական կառուցուածքը եւ հանքային նիւթերը տեղւոյն վրայ ուսումնասիրելու համար։
1894ին ան բարձրացաւ փոքր Մասիսի գագաթը եւ առաջինը եղաւ, որ իջաւ մարած հրաբուխի խառնարանը` իր հետազօտութիւնները ամբողջական դարձնելու նպատակով։ Ան հերքեց մինչ այդ տարածուած գիտական այն տեսակէտը, թէ Հայաստանի հրաբուխները ուղղաձիգ տեղադիրք ունին։ Նաեւ` Վանայ լիճին մակարդակի տատանումները բացատրեց երկրաբանական գործօններով եւ իր տեսական այդ մօտեցումը կէս դար յետոյ գիտականօրէն հաստատուեցաւ։
Վերջապէս Անդրէաս Արծրունի ի՛նք եղաւ, որ 1890ականներուն նախատեսեց Դիլիջանի ապագան` իբրեւ առողջարանային կարեւոր կեդրոնի։
Գերմանական «Մետաղագիտական Հանդէս»ը, իր 12րդ հատորով, յատուկ մահագրութեամբ մը, Անդրէաս Արծրունին կ’արժանացնէ մեծարժէք գիտնականի կոչումին։ Կ’ընդգծէ, որ հայ գիտնականը հեղինակ էր աւելի քան յիսուն արժէքաւոր աշխատասիրութիւններու, որոնք գերմաներէնով, ռուսերէնով եւ իտալերէնով հրատարակուած են գիտական հեղինակաւոր հանդէսներու մէջ, ներառեալ` «Մետաղագիտական Հանդէս»ը։ Կը շեշտէ, որ երկու հանքային մետաղներ` groddeckite եւ utahite առաջին անգամ գիտականօրէն յայտնաբերուած ու նկարագրուած են Ա. Արծրունիի կողմէ։ Կ’ընդգծէ նաեւ, որ երրորդ մետաղի մը (Chilian) գիտական յայտնագործումը, որուն վրայ Ա. Արծրունի կ’աշխատէր 1895¬1896ի ձմեռը, Բրիտանական Կինէայի մէջ, չկրցաւ իր աւարտին հասցնել, որովհետեւ տասնամեակներու իր տքնաջան աշխատանքը հրաբխային գօտիներու եւ հանքերու մէջ, ծանրօրէն քայքայած էր անոր առողջական վիճակը, իսկ 1896ի ձմրան ցուրտը ուղղակի անկողին գամեց զինք։ Ստիպուեցաւ ապաքինման համար երկար ժամանակով մնալ Զուիցերիոյ Ռայնի առողջարանները եւ մահացաւ 10 Սեպտեմբեր 1898ին ու փոխադրուեցաւ Թիֆլիս` թաղուելու համար իր ընտանեկան դամբարանին մէջ։
Մեծանուն հայ գիտնականը իր ետին թողեց նաեւ երկու հիմնական աշխատասիրութիւններ, որոնք բազմաթիւ հրատարակութեանց արժանացած են եւ իրենց բնագաւառին մէջ կը նկատուին դասական արժէքով գործեր։ Առաջինը 1883ին լոյս տեսած «Բիւրեղներու քիմիական բաղադրութեան եւ անոնց քիմիական ու ֆիզիքական յատկութիւններու կապը» անունով աշխատասիրութիւնն է։ Երկրորդը` «Բիւրեղներու ֆիզիքական քիմիան» կը կոչուի եւ լոյս տեսած է 1893ին։
Իսկ Գերմանիոյ Ախէնի համալսարանին Բազմարհեստից Կաճառի (Փոլիթեքնիք) շէնքի մուտքին, ուր երկար տարիներ դասախօսեց եւ հետազօտական աշխատանք կատարեց հայ գիտնականը, առ ի գնահատանք անոր մեծ ներդրումին, կանգնեցուած է Անդրէաս Արծրունիի կիսանդրին։
Մարդ` որ իր գիտութեամբ եւ գործով իւրովի փայլք աւելցուց Հայ անունին վրայ։
Նաեւ ու մանաւա՛նդ ՀԱՅ մարդ՝ որ գաղափարական խոր պաշտամունքով փարեցաւ իր եղբօր՝ Գրիգոր Արծրունիի հրատարակած «Մշակ» թերթին, անոր մէջ տեսնելով հայութեան ազգային զարթօնքին եւ գաղափարական վերանորոգումին կարեւորագոյն կռուաններէն մէկը։
Այդ առումով՝ «Մշակ»ին եւ անոր օրինակով գաղափարական կոչումի տէր մամուլին վերաբերեալ Ա. Արծրունիի մտորումները ուղեցոյց կրնան հանդիսանալ մերօրեայ հայ մամուլին համար.-
«Ընթերցողները կը հասկանան, որ «Մշակը» ուժ Է, որ նա չի շողոքորթում հասարակութեանը, որ նա իր կարծիքից եւ ուղղութիւնից չէ շեղւում եւ ոչ թէ իր օգուտն ունի աչքի առաջ, այլ հասարակաց օգուտը, եւ որ որքան եւ դառն լինեն ճշմարտութիւնները, «Մշակ»ը դրանց ուղիղ երեսին է ասում, արդար եւ ազնիւ վարուելով, բարձր պահելով իր դրօշակը, որ արդարութեան, ճշմարտութեան եւ անկեղծութեան դրօշակն է»։
