Դեկտեմբեր 24ի այս օրը, 66 տարի առաջ, մահկանացու իր կեանքը կնքեց հայ մամուլի արժանաւոր խմբագիրներու փաղանգին մէջ իր կարեւոր տեղը ունեցող, սկզբնապէս «Նոր Օր» եւ հետագային՝ մինչեւ այսօր «Ազատ Օր» անունով Աթէնքի մէջ հրատարակուող յունահայոց գլխաւոր օրաթերթին՝ դաշնակցակա՛ն պաշտօնաթերթին վաստակաշատ խմբագիրը՝ Անտոն Կազէլ, որուն ծննդեան 120ամեակը պիտի նշենք յառաջիկայ տարի։
Անտոն Կազէլ ներկայացուցչական դէմքերէն է հայկական հրապարակագրութեան այն դրօշակիրներուն, որոնք գրականութեան եւ որոշապէս բանաստեղծութեան դռնէն մուտք գործեցին մամլոյ ասպարէզ, անմիջապէս իրենց հոգեհարազատ աւազանը գտան խմբագրական աշխատանքին մէջ եւ, բանաստեղական իրենց ստեղծագործութիւնները շարունակելով հանդերձ՝ ամբողջական նուիրումով ծառայեցին գաղափարական պատգամախօսի իրենց կոչումին։
Թէեւ Անտոն Կազէլ «ասորի էր հօրը կողմէ,- ինչպէս որ կը վկայէ իր կենսագիրներէն Կարօ Գէորգեան,- բայց այնպէս էր հայացած, որ կրթութեամբ, զգացումներով եւ մտածումներով՝ զտարիւն հայէ մը ոչ մէկ տարբերութիւն ունէր»։
Անտոն Կազէլ ծնած է 1899ին, Էօտէմիշ։ Զաւակն է սուրիացի կաթոլիկ հօր՝ Իսկէնտէր Կազէլի եւ էօտէմիշցի հայուհի մօր՝ Վասիլուհի Պոյաճեանի։ Շնորհիւ մօր հայեցի ջերմ շունչին եւ Էօտէմիշի հայոց նախակրթարանի դաշնակցական ուսուցիչներու ստեղծած ազգային-գաղափարական մթնոլորտին, Անտոն ոչ միայն ամբողջապէս հայացաւ, այլեւ՝ հայոց լեզուի եւ գրականութեան հարուստ աւիշով սնանեցաւ։ Ուսումը շարունակեց Գոնիայի «Ճէնանեան» վարժարանը, որմէ շրջանաւարտ՝ բարձրագոյն ուսման հետեւեցաւ Զմիւռնիայի Ամերիկեան Գոլէճին մէջ։
Առաջին Աշխարհամարտը պատճառ դարձաւ, որ Անտոն ընդհատէ ուսումը, անդամագրուի Դաշնակցութեան եւ նետուի հրապարակագրական ասպարէզ՝ մաս կազմելով Զմիւռնիա հրատարակուող «Հորիզոն» եւ «Գոյամարտ» թերթերու խմբագրութեանց։ Այդ շրջանին, իբրեւ օգնական խմբագիր, սերտ գործակցութիւն ունեցաւ ծանօթ գրող եւ մտաւորական գործիչ Սուրէն Պարթեւեանի հետ, որուն հրապարակագրական եւ հռետորական ընդունակութիւններէն մեծապէս ներշնչուեցաւ եւ օգտուեցաւ։
1922ի Զմիւռնիոյ աղէտէն մազապուրծ՝ անցաւ Փարիզ, ուր քանի մը ամիս մնալէ ետք տեղափոխուեցաւ Աթէնք եւ վերջնականապէս հաստատուեցաւ Յունաստան։ Այդ շրջանին Աթէնք հասած էին աւելի քան հարիւր հազար հայ գաղթականներ, որոնց պատսպարելու, հոգալու եւ կազմակերպելու հսկայական աշխատանքի դաշտ բացուեցաւ Դաշնակցութեան եւ Անտոն Կազէլի օրինակով անձնուէր դաշնակցականներու առջեւ։
Դաշնակցական կազմակերպութեան առաջացման եւ աշխուժացման աշխատանքներու շարքին, Անտոն Կազէլ հանդիսացաւ կրտսեր, բայց աշխոյժ հիմնադիրներէն մէկը դաշնակցական «Նոր Օր» թերթի հրատարակութեան՝ Արամ Շիրինեանի, Պօղոս Սվաճեանի եւ Գաբրիէլ Լազեանի հետ։ 25 Մարտ 1923ին լոյս տեսաւ «Նոր Օր»ի առաջին թիւը իբրեւ շաբաթաթերթ, որ Յունուար 1924ին արդէն վերածուեցաւ օրաթերթի։
Աւելի քան քառորդ դար Անտոն Կազէլ հանդիսացաւ գլխաւոր սիւներէն մէկը յունահայ մամուլի արժանաւոր եւ մեծագոյն այս օրգանին։ Իր խմբագրականներն ու սիւնակները, պարզ ու խոհական իրենց ոճով եւ հաղորդականութեամբ, գրաւեցին ընթերցողներու լայն շրջանակի ուշադրութիւնը։ Բնատուր ձիրքը ունէր իրեն կապելու ընթերցողը՝ խօսելով անոր միաժամանակ ե՛ւ մտքին, ե՛ւ սրտին։ Բանաստեղծական շունչ մը միշտ բաբախեց անոր հրապարակագրութեան մէջ։ Նոյնը եղաւ նաեւ հրապարակային իր ելոյթներուն պարագային՝ Անտոն Կազէլին ապահովելով փնտռուած հռետորի եւ ատենախօսի անվիճելի հռչակ։
Ուղի բացող եւ ուղղութիւն հունաւորող հեղինակութիւն դարձաւ Անտոն Կազէլ դաշնակցականը, որ երկու Աշխարհամարտներուն միջեւ Յունաստանի հայութեան ապրած ծայր աստիճան լարուած երկպառակութեան մթնոլորտին մէջ՝ գիտցաւ ու կրցաւ գաղափարական պայքարը պահել իր սկզբունքայնութեան մակարդակին եւ բարձրութեան վրայ, չներքաշուելով ընդդիմախօսներու բացած աժան ցեխարձակումներու եւ քաշքշուկներու ոլորապտոյտին մէջ։ Այդ ճամբով ալ Անտոն Կազէլ մեծ ներդրում ունեցաւ հակադաշնակցական մաղձոտ արշաւները դիմագրաւելու, ընդդիմախօսները գաղափարականօրէն զինաթափ ընելու եւ լուսանցք մղելու գործին մէջ, որուն համար իր անմոռանալի տեղն ու դերը նուաճեց սերունդներու յիշողութեան մէջ։
Համասփիւռքեան ընդգրկումով եւս Անտոն Կազէլ փնտռուած աշխատակից մը եղաւ ժամանակի դաշնակցական մամուլի կարեւորագոյն բեմերէն Պոսթընի «Հայրենիք Ամսագրին», ուր լոյս տեսան Կազէլի գրական-բանաստեղծական ստեղծագործութիւնները։
Այս բոլորով հանդերձ՝ Անտոն Կազէլ ապրեցաւ մենակեաց. անձնական ընտանիք չկազմեց եւ իր ընտանիքը դարձուց «Ազատ Օր»ն ու այդ ճամբով Յունաստանի դաշնակցական աշխոյժ կազմակերպութիւնը, որուն միշտ նայեցաւ հայրաբար — արժանաւորապէ՛ս։
Անտոն Կազէլ 53 տարեկան էր, երբ 1952ի Դեկտեմբեր 24ին, առաւօտեան ժամը 5ին, Աթէնքի հայաբնակ Ֆիքս թաղամասի իր համեստագոյն բնակարանին մէջ, յանկարծամահ գտնուեցաւ եւ վաղաժամ հեռացաւ մեր աշխարհէն։
Ինչպէս իր մենակեաց կեանքին ծալքերը, նոյնպէս եւ վաղաժամ իր մահը առեղծուածային շղարշի մը տակ կը մնան եւ միայն ժամանակակիցներու ու մերձաւորներու վկայութեամբ, այդ ալ մասնակիօրէն, լուսաբանուած են հետագայ սերունդներուն համար։
Օրինակ՝ վաղաժամ իր մահուան պատճառը արդեօք անընդհատ ծխող ըլլա՞լն էր. հարազատի մը վկայութեամբ՝ մէկ լուցկիով ամբողջ օրը սիկարը վառ պահող ծխողի տեսակն էր Անտոն Կազէլ… Այսուհանդերձ՝ առողջական իր վիճակէն գանգատելու պատճառներ չունէր եւ իր մտերիմներուն կամ ամէնօրեայ գործակիցներուն համար իսկ անսպասելի հարուած մը եղաւ սրտերակի խցման հետեւանքով անոր անժամանակ մահը։
Լրիւ բացատրուած չեն նաեւ այն պարագաները, որոնց բերմամբ դաշնակցական ակնառու գործիչը՝ Անտոն Կազէլ կարճ ժամանակի համար հեռացուեցաւ Դաշնակցութենէն՝ ազգային-կուսակցական իր բեղուն գործունէութեան վերջալոյսին։ Անվիճելի փաստ է, որ Անտոն Կազէլ հիմնական ներդրում ունեցած էր Հ.Յ.Դ. Յունաստանի կազմակերպութեան ստեղծման ու ծաղկման մէջ, կազմակերպական այլ պատասխանատուութեանց կողքին՝ քառորդ դար անսակարկ նուիրուելով Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Նոր Օր»ի եւ անոր շարունակութիւնը հանդիսացող «Ազատ Օր»ի հիմնումին, անխափան հրատարակութեան եւ ճառագայթումին։
Այսուհանդերձ՝ Անտոն Կազէլ փաստօրէն հեռացուեցաւ իր պաշտած կուսակցութենէն, Երկրորդ Աշխարհամարտի վերջին տարիներուն — եւ գերմանացիներու կողմէ Յունաստանի գրաւման շրջանին — նացիներուն հետ գործակցած ու անկարգապահ ընթացքի մէջ գտնուած ըլլալու մեղադրանքով։
Ինչպէս որ Անտոն Կազէլի մահուան քառասունքին առիթով անոր նուիրուած «Ազատ Օր»ի յատուկ համարին (8 Փետրուար 1953) խմբագրական առաջնորդող յօդուածը կը նշէ, Երկրորդ Աշխարհամարտի «խառնափնթոր ժամանակներուն տարբեր հովեր կը փչէին։ Դաշնակցական հայրենասէրներ միջոցներ ձեռք կ’առնէին հայութեան ֆիզիքական գոյութեան պահպանումին համար։ Անոնց տենդահար հոգիները նոր կարելիութիւններ կ’որոնէին ի խնդիր գերեվարուած հայրենիքի ազատագրութեան»։ Այդ «տենդահար հոգիներ»ու դրօշակիրներէն ու յառաջապահներէն եղաւ Անտոն Կազէլ դաշնակցական ղեկավար գործիչը, որ Աշխարհամարտի ու գերմանական գրաւման աւարտէն ետք յոյն պետական դատարանի առջեւ հանուեցաւ նացիներու հետ գործակցած ըլլալու միեւնոյն մեղադրանքով, բայց ամբողջապէս անպարտ արձակուեցաւ դատարանին կողմէ, որովհետեւ գաղափարական խորքէ եւ իրական հիմքէ զուրկ ամբաստանութիւն էր եղածը։
«Սակայն կուսակցութեան դատարանը,- ինչպէս որ կը շեշտէ «Ազատ Օր»ի նոյն խմբագրականը,- Դաշնակցութեան աւանդութեան հետեւելով, չխնայեց Անտոնին — ինչպէս չէ խնայած ոչ ոքի — եւ պատժեց զինք՝ իբրեւ անկարգապահ ընկերոջ։ Անտոն ընդունեց իր պատիժը անոխակալ ժպիտով մը։ Չկարծրացաւ հոգին վրէժխնդրութեամբ։ Ան ինքնամփոփումով եւ համբերութեամբ հաւատաց ժամանակի բուժիչ կարողութեան։ Եւ սխալած չէր»։
Անտոն Կազէլ դաշնակցականօրէն տարաւ իրեն տրուած պատիժը եւ վերականգնեցաւ։ Վերականգնեցաւ նախ իբրեւ դաշնակցական մտաւորական գործիչ, որովհետեւ վերստին առնուեցաւ Հ.Յ.Դ. Յունաստանի պաշտօնաթերթին խմբագրական կազմին մէջ՝ ստանձնելով «Ազատ Օր»ի խմբագրականներն ու առաջնորդող յօդուածները գրելու պատասխանատուութիւնը։ Եւ եթէ վաղահաս մահը չպատահէր, վստահաբար նաեւ կազմակերպական կարգավիճակով կը վերականգնէր դաշնակցական պատասխանատուի անոր հանգամանքը Յունաստանի Հ.Յ.Դ. կառոյցին մէջ։
Այսպիսի՛ տարողութեամբ արժանաւոր հեղինակութիւն է Անտոն Կազէլ, որուն գրական-հրապարակագրական հարուստ վաստակը կա՛մ մամուլի էջերուն ցրուած է, կա՛մ ձեռագիր վիճակով անտիպ կը մնայ։ Այդ շարքին են «Սիրոյ եւ վիշտի մեղեդիներ» քերթուածներու հաւաքածոն, «Խաչի ճամբան» արձակ բանաստեղծութիւնները, «Ուրուագիծ յունահայ գաղութի պատմութեան» ստուար աշխատասիրութիւնը, «Պօղոս Առաքեալի հետքերուն վրայ» վէպը եւ ընդարձակ օրագրութիւն մը։
Իր մահուան վաթսունամեակին առիթով՝ յիշենք Անտոն Կազէլի այն խօսքը,, թէ «Թերթը պէտք է ըլլայ հարազատ հայելին առօրեայ կեանքին, անոր ծուռ ու շիտակ կողմերով»։
Հաւատքով ու պատգամով գործեց Անտոն Կազէլ, որ իր գրչով ու խօսքով հիմնարար դերակատարութիւն ունեցաւ յունահայ գաղութի կազմաւորման ու ինքնակազմակերպման մէջ, 1922ի Զմիւռնիայի Աղէտէն ետք Աթէնք տարագրուած հարիւր հազարաւոր հայութեան առօրեան ջերմացնող հայ թերթ խմբագրելով, ինչպէս եւ՝ դաշնակցական պաշտօնաթերթի խմբագրումով՝ անսակարկ նուիրուելով նորահաս սերունդներու հայեցի դիմագծի գաղափարական պայծառակերպման ու հայապահպանումին։
