Մարդոց կեանքերուն մէջ կարեւոր անկիւնադարձներ կ՛ըլլան եւ ատկէ ետք ոչինչ նոյնը կ՛ըլլայ: Ինծի համար կեանքիս կարեւորագոյն անկիւնադարձը եղաւ այն պահը, երբ մեծ մայրիկս իր հայկական անցեալին մասին իր պատմութիւնը կիսուեցաւ հետս:
Մեծ մայրիկս 1915 թուականին ինը տարեկան էր, երբ ենթարկուեցաւ մարդկային վայրագութեան, մարդոց անգութ վերաբերմունքին, կողոպուտի, զարհուրելի տանջանքներու եւ ականատես եղաւ կոտորածներու: Իր կեանքի ճանապարհը սկսաւ՝ հայազգի «Հրանոյշ»ը ըլլալով, եւ ստիպուեցաւ շարունակել՝ մահմետական «Սեհեր»ը դառնալով:
Հրանոյշը իր կեանքը չկորսնցնելու գինը վճարած էր՝ իր մայրիկէն յափշտակուելով, իր սիրած ու վստահած կեանքի միջավայրէն խզուելով, իր ընտանիքն ու սիրածները սպաննողներուն ձեռքը մնալով եւ կամ ալ այս վայրագութեան առջեւ առանց ձայն բարձրացնելու դիտողներու միջեւ նետուելով: Վերջապէս՝ լեզուն, կրօնքը, անունը, ձայնը կորսնցնելով:
Այլեւս իրեն համար ամէն բանին անունը փոխուած է: Հրանոյշին իր սեփական անունն ալ արգիլած են: Այլեւս ոչ ոք անոր «Հրանոյշ» չ՛ըսեր: Մարդու մը անունը ամէնէն գեղեցիկ հնչիւնով իր մայրն է, որ կը կանչէ: Բայց անիկա այլեւս մայր մըն ալ չունի, իր ականջները մօր ձայնը երբեք դարձեալ չեն կրնար լսել:
Հրանոյշի նման հազարաւոր մանուկներ, իրենց այդ ապրած վայրագութեան, աղէտներու ձգած հոգեբանական վէրքերը իրենց վրայ կրեցին մինչեւ իրենց մահը: Պէտք է խոստովանինք, որ մեծ վախով ապրեցան անոնք բոլորը եւ վստահօրէն մենք կարելիութիւնը չունինք գիտնալու երբեք, թէ ո՛վ գիտէ ինչե՜ր պատահեցան անոնց կեանքերուն մէջ…
Այս բոլոր պատճառներով՝ անոնք խորունկ զգացմունքային վէրքեր կրեցին իրենց հոգիներուն վրայ եւ այդ վէրքերը դարմանելու կարելիութիւնն ալ չունեցան:
Իրենց ապրածները բարձր ձայնով չկրցան պատմել աշխարհին, բայց անոնցմէ շատեր գոց տեղերու մէջ՝ տուներու պատերուն ետեւ, իրենց ամենասիրելիներու ականջներուն փսփսացին իրենց արմատները, ապրածներն ու ցաւերը:
Թերեւս ալ, մոռնալու, մոռցուելու՝ մինակութեան եւ հեռաւորութեան դէմ. ա՛յս էր անոնց պաքարելու կերպը:
Մեծ մայրիկս պատմած ատեն հանդարտ էր: Իր կերպարանքին մէջ, զոհ եղած ըլլալու լացակումած վիճակ, կամ ալ վրէժ լուծել ուզողի ատելութեան ոճի ոչ մէկ հետք կար: Բայց իր արտասանած ամէն մէկ նախադասութենէն յետոյ, խոր եւ երկար լռութեան կը մատնուէր:
Լռած միջոցին աչքերը ձեղունին, առաստաղին կը սեւեռէր՝ իր աջ ձեռքով կարծես թէ իր վրան բաներ մը կային եւ անոնց դէպի վար կը քշէր, կարծես թէ իր աջ ծունկը մաքրելու պէս: Տեւաբար ետեւ-առջեւ ծածանելու շարժում մը կ՛ընէր:
Այս շարժումը այնքան շատ կ՛ընէր՝ ձեռքը ոտքին քսելով, որ ետքը նկատեցի, թէ հագուստներուն աջ ծունկին վրայ եկող կողմերը խամրած ու մաշած էին:
Երբեք պիտի չկարենամ գիտնալ կամ հասկնալ մեր բոլոր խօսակցութիւններուն միջամտող լռութիւնները եւ այդ լռութեանց զուգահեռ շարժումներուն իմաստը:
Արդեօ՞ք իր ապրածները յիշել, իր անցեալը վերակենդանացնե՞լ կը ջանար:
Թերեւս…
Մարք Նշանեան կ՛ըսէ, թէ՝ «վերապրողին համար ետ դարձ չունեցող կորուստը, այսինքն՝ վերջնական ծանր կորուստը իր կորսնցուցածը արտայայտելու անկարողութիւնն է»: Կարելի է, թէ՝ ինքն ալ իր կորուստին խօսքը ընելու իրաւունքը եւ կարողութիւնը կորսնցնելուն համար էր, որ պատմելու կը դժուարանար:
Կամ ալ արդեօ՞ք կային ապրումներ եւ յիշատակներ, զորս կարելի չէր արտայայտել, թէ ոչ ապրածները պատմելու լեզուակա՞ն կարողութենէն զուրկ էր: Կարելի է նաեւ՝ պատճառը ըլլար այն, որ անվերադարձ կերպով կորսնցուցած էր իր մայրենի լեզուն:
Մայրական լեզուն կորած էր իր մտքէն, իր մանկութենէն ի վեր դարձեալ երբեք չգործածելէն: Արդեօք կ՛ապրէ՞ր փարատոքս (paradox) մը՝ ուր կը դժուարանար պատմելու այն վայրագութիւնը, որուն ականատես եղած էր, նո՛յն այդ վայրագութեան լեզուով:
Որովհետեւ վերջին հաշուով այն լեզուն, զոր կը գործածէր, երբ կը ջանար պատմել անցեալը, իրեն եւ իր սիրելիներուն դէմ յարձակողներուն, տանջողներուն եւ սպառնացողներուն ատեն գործածուած լեզուն էր:
Կամ ալ արդեօ՞ք ըսել կ՛ուզէր, թէ «վերջին փափաքս է՝ ինչ պատահած է գիտցիր, մի՛ մոռնար, արար աշխարհին պատմէ, բայց միաժամանակ գիտցիր, թէ ի՛նչ եղածը երբեք ոչ մէկերնիդ ամբողջութեամբ պիտի չկարենաք իսկապէս գիտնալ»:
Թերեւս ալ, մեռնելէն առաջ եւ մահուան առջեւ, իր անձայնութեան արձագանգը փոխանցելու համար ունկնդրողի մը պէտք ունէր:
Այս հարցումներուն պատասխանը երբեք պիտի չկարենամ տալ ես ինծի:
Բայց մեծ մայիրիկիս պատմելու ընթացքին զիս ամէնէն շատ վիրաւորողը, իր արտասանած նախադասութիւններէն աւելի, առաստաղին սեւեռած իր նայուածքն էր, ծունկին վրայ տեւական շարժող ձեռքը եւ խամրած փէշի ծայրերը եղան: Այլեւս իր վէրքը իմ մղձաւանջ վէրքս (trauma) եղած է:
Մինչեւ որ ան իր կեանքի պատմութինը ինծի պատմեց, մեր մօտակայ անցեալին տեղի ունեցած այս վայրագ ցեղասպանութեան մասին բան չէի լսած, ոչ մէկ տեղեկութիւն ունէի:
Մեծ մօրս բերնէն սորվածներս իմ վրաս մեծ ցնցում, զարհուրանք եւ ըմբոստութեան զգացումներ արթնցուցին: Սակայն այն ժամանակ այդ սորվածներս իմաստաւորելէ զուրկ էի թէ՛ քաղաքական եւ թէ ալ գիտակցական վերլուծումով, որովհետեւ այս խնդիրը բացայայտօրէն չէր արծարծուեր յատուկ միջավայրերու մէջ:
Ընկերվարական գաղափարաբանութիւնը եւ աշխարհայեացքը կը փառաբանէի, կը հաւատայի, թէ ընկերվարական դասակարգային պայքարը եւ անկէ ետք գալիք յեղափոխութիւնը ժողովուրդին կրած բոլոր անհաւասարութիւններն ու անիրաւութիւնները մէջտեղէն պիտի վերցնեն: Դժուար հարցումներու համար տրուելիք դիւրին եւ նոյնատիպ (քլիշէ) պատասխաններ ունէի:
Մեծ մօրս պատմածներէն սորվածներս նախ մօտիկ շրջանակիս եւ մասնաւորաբար ընկերվարական մտայնութեան տէր ընկեր-ընկերուհիներուս հետ կիսելու սկսայ: Մեր այդ զրոյցներու ընթացքին ուշադրութիւնս ամէնէն շատ գրաւող բանը այն էր, որ գրեթէ բոլորն ալ նման պատմութիւններ ունէին եւ այս պատմութիւնները իրարու պատմած պահուն, բոլորին ձայները կը նուաղէին, կը ցածնային, գրեթէ փսփսուքի կը վերածուէին: Լռութիւնը ոչ միայն իրենց մեծ մայրերուն համար էր, այլ ամբողջ ընկերութեան մը «լռութիւն»ն էր:
Գրեթէ բոլորին գիտցած այս չակերտաւոր «գաղտնիք»ի մասին ինչո՞ւ այսքան տարիներէ ի վեր չէր կրնար խօսուիլ:
Այլեւս ամէն բան հարցականի տակ դրած էի եւ հարցուփորձել սկսած էի — պաշտօնական պատմութեան ներկայացուած ձեւը, տիրող մտայնութիւնը, ինքնութիւնս եւ կարծրատիպերը (թապուները): Հարցաքննութեան, մեծ հարցուփորձման մը եւ տեղեկութիւններ ժողուելու ընթացքի մը մէջ մտած էի: Այս ընթացքին՝ դէմս ելլող իրականութիւնները զարհուրելի եւ շատ ցաւալի էին:
Որքան որ կը հարցուփորձէի եւ կ՛իմանայի, կռնակիս վրայ եղող այս ամօթալի բեռին տակ ընկճուիլ սկսայ, այլեւս չէի կրնար լռել: Գրել որոշեցի, դժուար գործի մը լծուեցայ, բայց երբեք ճշմարտութիւնը պատմելէ չհրաժարեցայ:
Գրելով ըրած գործս կարծես, թէ կազ պարունակող խմիչքի մը կափարիչը բանալու պէս էր: Գիրքս կարդալով՝ հազարաւոր մարդիկ իրենց նմանօրինակ պատմութիւնները բացայայտեցին: Այսօր ոչ միայն զոհ դարձած մեծ մայրերու, մեծ հայրերու թոռները, այլ նոյնիսկ ջարդարարներու թոռներն ալ խօսիլ ու գրել սկսան:
Որովհետեւ անձնապէս իմ կեանքիս օրինակով տեսայ, թէ վայրագութիւնը ծածկել, թաղել կարելի չէ:
Որքան ալ ուրացողներ ըլլան, իրականութիւնը ուշ կամ կանուխ մէջտեղ կ՛ելլէ:
1915ի վայրագութիւնը եւ սարսափն ու զարհուրանքը այնքան մեծ չափով էին, որ սովորական պայմաններու մէջ չըլլալիք բաներ պատահած են, պարտադրանքներ եւ վարուելակերպներ կարելի եղած են: Հազարաւոր հայ կիներ եւ երեխաներ ստիպուած եղած են իսլամանալով իրենց կեանքերը փրկելու:
Միայն այս պարտադրուած կրօնափոխութիւնը եւ անոր շուրջ հիւսուող լռութիւնն իսկ բաւարար են՝ ցոյց տալու համար, թէ որքա՜ն զարհուրելի էր կեանքը վերապրողներուն համար:
Անշուշտ միշտ գոյութիւն կրնան ունենալ անոնք, որոնք իրենց կամքով կրօնափոխ կ՛ըլլան. բայց 1915ի պայմաններուն մէջ այդպիսի կամայական փափաքի մը մասին կրնա՞նք խօսիլ:
Ոմանք իսլամացած են իրենց կեանքը փրկելու, ոմանք իրենց զաւակներուն եւ կամ ալ քոյր-եղբայրներուն կեանքը փրկելու համար, իսկ ուրիշներ ալ առեւանգուած եւ բռնիօրէն իսլամացուած են:
Հրանոյշի նման պզտիկներու պարագային կրնա՞նք խօսիլ անկախ կամքի կարելիութեան մասին: Անոնք դեռ մանուկ էին եւ իրենց գիտցած ու վստահած աշխարհէն խզուելով՝ գրեթէ թշնամիներով շրջապատուած միջավայրի մը մէջ նետուեցան: Անոնցմէ ոմանք նոյնիսկ իրենց հարազատները սպաննողներուն, զիրենք առեւանգողներուն հետ նոյն տան մէջ, նոյն երդիքին տակ ապրելու ստիպուած եղան:
Եղան ոմանք, որ ընդդիմացան մահմետական դառնալու պարտադրանքին, եղան նաեւ անոնք, որոնք ընդունած ըլլալ ձեւացուցին: Իսկ իրենց զաւակները զատողական եւ խտրականութեան փորձառութիւններէ զերծ պահելու համար, մահմետականի մը նման օրը հինգ անգամ աղօթք ընողներ (namaz) եւ մզկիթէն չելլողներ ալ եղան:
Վայրագութեան եւ սոսկումին բոլոր երեւոյթները իրենց մտքերուն եւ հոգիներուն մէջ կրող այս մարդիկը, միաժամանակ, ստիպուեցան ապրիլ այս վայրագութեան վայրերուն մէջ: Բռնութեան եւ մահուան շունչը տեւական իրենց վզին վրայ զգալով ապրեցան:
Մէկիկ-մէկիկ հեռացան այս աշխարհէն՝ առա՛նց կարենալու իրենց ականատես եղածները բարձր ձայնով պատմելու, առա՛նց կարելիութիւնը ունենալու իրենց սուգը բռնելու:
Դժբախտութիւն էր նաեւ, որ նոյնիսկ իրենց մաս կազմած համայնքին դռներն ալ գոցուած էր իրենց դէմքին: Անոնք ապրեցան նաեւ ա՛յս իրականութեան բերած մինակութեան եւ ամօթի զգացումով:
Բայց անոնցմէ ոչ մէկը իր հայկական անցեալը մոռցաւ:
Իրենցմէ շատեր իրենց մօտիկներուն ականջներուն փսփսացին, ոմանք մահուան սեմին պատմեցին եւ գրեթէ բոլորն ալ իրենց տոկալու եւ դիմադրելու կամքով տարբեր-տարբեր առասպելներ գրեցին պատմութեան մէջ:
Ոմանք իրենց ենթարկուած ծանր տանջանքներուն դիմադրելով հանդերձ երբեք խաչը իրենց վիզէն չհանեցին, Սուրբ Գիրքը իրենց գզրոցէն չվերցուցին, եւ իսլամական աղօթքը (namaz) չըրին:
Ոմանք փլատակ եկեղեցիներու մէջ մոմ վառեցին, գաղտնի՛, աղօթք ըրին:
Ուրիշներ, իսլամական աղօթքը (namaz) կ՛ընէին, մզկիթ կ՛երթային, բայց միաժամանակ ալ Զատիկին կարկանդակ-չէօրէկ կը պատրաստէին եւ դրացիներուն կը հրամցնէին, սոխի կեղեւներով հաւկիթ կը ներկէին ու տղոց կը բաժնէին:
Կարգ մը ընտանիքներ, ցերեկ ատեն՝ մահմետականի, գիշեր ատեն ալ՝ քրիստոնեայի նման ապրեցան:
Ոմանք ալ իրենց զաւակները խտրականութենէ զերծ պահելու համար, ջանացին իրենց անցեալը մոռնալու, ամէնէն աւելի մահմետական, ամէնէն աւելի թուրքի նման ըլլալու:
Բայց, ո՛չ իրենք կրցան մոռնալ, ո՛չ ալ իրենց մահմետական դրացիները: 1915ը մոռցնելու աշխատող նոյնինքն պետութիւնը, քաղաքացիներուն նկատմամբ իր իսկ որդեգրած շարունակական խտրականացման քաղաքականութեամբ, անցեալը տեւաբար կը յիշեցնէր իրենց
Օրինակի համար, իմ մօրեղբայրս՝ մայրը կրօնափոխ ըլլալուն համար զինուորական վարժարան չէր ընդունուած: Մահմետականացած հայերուն զաւակները եւ թոռնիկները զինուոր, ոստիկան, դատախազ եւ կամ ընդհանուր դատախազ երբեք չկրցան ըլլալ:
Ժողովրդական ըմբռնումին մէջ անոնք միշտ օտար էին: Ժողովուրդի յիշողութեան մէջ անոնց ինքնութիւնը՝ «փոխուած», «սուրի աւելցուք», «ֆիլլէ», «կեաւուր»ի նման ածականներով՝ արտաքսուած եւ անարգուած անուններով կը հաստատուէր:
Նոյնիսկ անոնց զաւակներն ու թոռնիկներն ալ իրենց կեանքը ապրիլ շարունակեցին զոյգ հալածանքի ենթարկուած՝ անվստահելի, առանց արմատի, անհայրենիք ու աներկիր անձեր սեպուելով ու դեռ այդպէս ալ կը շարունակեն:
Մահմետականացած հայերուն զաւակները եւ թոռնիկները կ՛ըսեն, թէ իրենք ինքզինքնին «Քաւարան»ի մէջ կը տեսնեն, այսինքն՝ երկու բանի միջեւ, օդին մէջ մնացած: Որովհետեւ մահմետականները անոնց մատով ցոյց կու տան, ծուռ աչքով կը նային, իսկ քրիստոնեայ հայերն ալ անոնց իրենց մէջ չեն ընդունիր:
Իրենք զիրենք «Մահմետական Հայ» անուանողները եւ այս ինքնութեան ճանաչումը ուզողներ կան ներկայիս, իրենց հայ արմատները առանց ուրանալու, ինքզինքնին «թուրք», «քիւրտ» անուանողները կան, եւ կամ ալ բազմազան ինքնութիւն ունենալ ընդունող եւ միաժամանակ մկրտուելու համար Պատրիարքարանին ճամբան բռնողներն ալ կան:
Մկրտուող եւ մկրտուելու համար Թուրքիոյ Պատրիարքարանին դիմողները, այս անգամ ալ Պատրիարքարանին որոշումով՝ վեց ամսուան պարտաւոր դասընթացներու հետեւելու ենթակայ կ՛ըլլան: Փոքր Ասիայէն գալ փափաքողները այս վեց ամսուան դասընթացներուն հետեւելուն շատ դժուար ըլլալը կ՛արտայայտեն:
Այս նոր իրականութեան առջեւ ըմբոստացող թոռնիկ մը, ճիշտ սապէս կ՛ըսէ.-
«Միակ ուզածս ինձմէ բռնօրէն առնուած բանը ետ առնել է». ինչո՞ւ դժուարութիւն կը յարուցանեն:
Մեր մտքերուն մէջ դասաւորուած յստակ ինքնութեան եւ պատկանելութեան կաղապարներուն չյարմարող, նոր խումբերու դէմ յանդիման կը գտնուինք այլեւս:
Այսօր, թիւը միլլիոններու հասնող այս մարդոց ամբողջութիւնը կը ցնցէ քրիստոնեութեամբ յատկանշուող հայութեան մտակաղապարները՝ մահմետականութեամբ յատկանշուող թրքութեան եւ քրտութեան մասին, որոնք չեն յարմարիր մեր մտքերուն մէջ ունեցած կաղապարներուն:
Թուրքիոյ սահմաններէն ներս «Մահմետական Հայ»ու հանգամանքը, որքան որ ալ հաւաքական ինքնութիւն մը ըլլալով չի սահմանուիր, ասով հանդերձ մէջտեղ կ՛ելլէ իբրեւ նոր ըմբռնում մը:
«Մահմետականացած Հայ»երը, երկուքին մէջտեղ մնացած վիճակին մէջ, երկու կողմերէն չընդունուելու խնդիրը կը դիմագրաւեն, եւ կը ջանան ատիկա հարթել իրենց միջեւ ժողովներ կազմակերպելով, հանդիպումներ ու միութիւններ կազմելով:
Հայերէն լեզուի դասընթացքներու պահանջը օրէ օր կ՛աւելնայ:
Վերջին տարիներուս բազմաթիւ «Մահմետականացած Հայ»եր, մկրտուելու փափաքով Պատրիարքարանին դռները կը զարնեն: Կասկած չկայ, թէ Պատրիարքարանն ու համայնքը անպատրաստ են այս կացութեան:
Մկրտուելու եւ համայնքին մաս կազմելու պահանջները անմիջապէս ընդունելի չեն ըլլար, այլ վեց ամսուան դասընթացքի նման միջանկեալ լուծումներով որոշ ժամանակի մը համար խնդիրը յետաձգել կը փորձուի:
Նիրա Եուվալ Տէյվիս կ՛ըսէ, թէ պատկանելութեան զգացումը կախեալ է զգացական կապէն եւ այն հանգամանքէն, թէ որքանո՞վ մարդ միջավայրի մը մէջ ինքն իր տունը կը զգայ:
Մահմետականացած հայերը եւ անոնց զաւակները տակաւին ինքզինքնին առանց երկրի ու տունի կը զգան:
Այլեւս «միակ ուզածս ինձմէ բռնօրէն առնուած բանը ետ առնել է» աղաղակող ձայնին պէտք է, որ ականջ տանք:
Այս ըմբոստացումն ու աղերսանքը այսօր տակաւին լսուելու կը կարօտին եւ անոնց վրայ խորհելու, անոնց լուծում գտնելու անհրաժեշտութիւնը կայ:
