Աղասի Այվազեան (1925-2007).

­Նո­յեմ­բեր 21ի այս օ­րը կ­þո­գե­կո­չենք մա­հո­ւան տաս­նա­մեա­կը հայ գրա­կա­նու­թեան մե­ծա­տա­ղանդ ար­ձա­կա­գիր­նե­րէն Ա­ղա­սի Այ­վա­զեա­նի, որ ար­ձա­կագ­րու­թեան ան­կորն­չե­լի ար­ժէք­նե­րով հարս­տա­ցուց մեր ժո­ղո­վուր­դին հո­գեմ­տա­ւոր գան­ձա­րա­նը։
Իր տա­ղան­դով եւ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան վաս­տա­կով՝ Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան վեր­ջին յիս­նա­մեա­կին նոր հո­րի­զոն­ներ բա­ցաւ հա­յաս­տա­նեան գրա­կա­նու­թեան առ­ջեւ։ Ե­ղա՛ւ ինք­նու­րոյն եւ ջղուտ ո­ճի տէր ու խո­րին պատ­գամ ու­նե­ցող հե­ղի­նա­կու­թիւն, որ սե­փա­կան դրոշ­մը դրաւ հայ­րե­նա­կան ար­ձա­կին ու թատ­րեր­գու­թեան, հրա­պա­րա­կա­խօ­սու­թեան եւ շար­ժան­կա­րի բե­մագ­րու­թեան, բե­մադ­րա­կան ա­րո­ւես­տին ու գե­ղան­կար­չու­թեան վրայ։
Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան ապ­րե­ցաւ ա­ւե­լի քան ութ­սուն տա­րի, հա­կա­ռակ հի­ւան­դու­թեան՝ տո­կաց մին­չեւ 21րդ ­դա­րու 7րդ ­տա­րին եւ ան­խոնջ ստեղ­ծա­գոր­ծեց։ Եւ երբ 21 ­Նո­յեմ­բեր 2007ին առ­յա­ւէտ փա­կեց միշտ կրա­կով լե­ցուն իր աչ­քե­րը, հայ ժո­ղո­վուր­դը Ա­ղա­սի Այ­վա­զեա­նին ար­դէն ար­ժա­նա­ցու­ցած էր հա­յոց ան­մահ­նե­րու հա­մաս­տե­ղու­թեան։
Իր կեն­դա­նու­թեան իսկ, ա­յո՛, Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան նո­ւա­ճած էր հայ գրա­կա­նու­թեան մե­ծե­րու փա­ղան­գին ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս մաս կազ­մե­լու տա­ղանդ-ի­րա­ւուն­քը։
­Հա­կա­ռակ խորհր­դա­յին կար­գե­րուն հետ բնաւ չհաշ­տո­ւե­լու իր վար­քա­գի­ծին՝ Ա. Այ­վա­զեան 1975ին հան­դի­սա­ցաւ ա­ռա­ջին մրցա­նա­կա­կի­րը ­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տա­նի նո­րա­հաս­տատ պե­տա­կան մրցա­նա­կին։ Իսկ 1982ին ար­ժա­նա­ցաւ ա­րո­ւես­տի վաս­տա­կա­ւոր գոր­ծի­չի տիտ­ղո­սին։
Ինչ­պէս որ հե­տա­գա­յին ինք պի­տի գրէր՝
«Ա­րո­ւես­տա­գէ­տի խառ­նո­ւածք կայ, ո­րից փախ­չել չես կա­րող: Ես ապ­րել եմ սո­վետ­նե­րի ժա­մա­նակ, ես պի­տի յար­մա­րո­ւէի՝ չեմ յար­մա­րո­ւել, չեմ ծա­ռա­յել ոչ մի սո­վե­տա­կան հիմ­նար­կում, նրանք չկա­րո­ղա­ցան ինձ սո­վե­տա­կան մարդ դարձ­նել: ­Դա տա­ռա­պան­քի հետ էր կա­պո­ւած, ո­րով­հե­տեւ մի կերպ պի­տի ա­պա­հո­վես կեանքդ, նիւ­թա­կան խնդիր­ներ կան: ­Մեր ան­կա­խու­թեան հետ իմ կեան­քում սկսո­ւեց նոր փուլ. ես նոր վի­ճա­կի մէջ եմ, չլի­նէր էս հի­ւան­դու­թիւ­նը՝ ինձ­նից եր­ջա­նիկ մարդ չէր լի­նի: Ո­րով­հե­տեւ ա­զա­տու­թիւն եմ գո­ռա­ցել՝ չհաս­կա­նա­լով ի՛նչ բան է ա­զա­տու­թիւ­նը: Ի՞նչ է դա. խի՛ղճ, սէ՛ր, այն, որ Աս­տո­ւած ենք ա­սում՝ ճշմար­տու­թի՛ւն: Իսկ ­Սո­վե­տա­կան ­Միու­թիւ­նում սուտն էր իշ­խում: Ես գրքեր եմ հրա­տա­րա­կել, ո­րոն­ցից հրա­ժա­րո­ւե­ցի ինքս, ա­նա­տամ էին, սեն­տի­մեն­տալ (յու­զա­կան), այ­սօր տէր չեմ կանգ­նում դրանց: ­Թէեւ կոմպ­րո­միս­ներ (զի­ջում­ներ) չեմ ա­րել կու­սակ­ցու­թեա­նը: Խ­րուշ­չո­վից յե­տոյ ե­կաւ նոր ա­լիք՝ Եվ­տու­շեն­կոն էր, Օ­կու­ջա­վան, մեզ մօտ էլ էդ ա­լի­քը ե­ղաւ: Ես մի տա­սը տա­րի էդ տղա­նե­րից մեծ էի, բայց ըն­կայ էդ ա­լի­քի մէջ, տե­սա­կով, մտա­ծո­ղու­թեամբ ես էդ մարդն էի: ­Վեր­ջա­պէս պի­տի բե­րանս բա­ցէի»:
Ա. Այ­վա­զեան նաեւ բախ­տա­ւոր տա­ղանդ մը ե­ղաւ, ո­րով­հե­տեւ 1960ա­կան­նե­րուն լոյս տե­սած, բե­մագ­րո­ւած ու շար­ժան­կա­րի վե­րա­ծո­ւած իր «Ե­ռան­կիւ­նին» վի­պա­կով, հմա­յեց ու գրա­ւեց ոչ միայն հայ հա­սա­րա­կու­թիւ­նը, այ­լեւ՝ օ­տար­նե­րը, ար­ժա­նա­նա­լով մէ­կէ ա­ւե­լի մրցա­նակ­նե­րու։
Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան ծնած է 7 ­Սեպ­տեմ­բեր 1925ին, ­Խորհր­դա­յին Վ­րաս­տա­նի Ա­բաս­թու­ման ա­ւա­նին մէջ, հա­յոց պատ­մա­կան ­Կա­րին քա­ղա­քէն գաղ­թած հայ ըն­տա­նի­քի յար­կին տակ։ ­Գե­ղա­րո­ւես­տա­կան հիմ­նա­ւոր պատ­րաս­տու­թեան եւ մաս­նա­գի­տա­կան հմտու­թեան տէր էր. ա­ւար­տած էր ­Թիֆ­լի­սի գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ա­կա­դե­միան (1942ին), ­Թիֆ­լի­սի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի բա­նա­սի­րա­կան բա­ժի­նը, Ե­րե­ւա­նի գե­ղա­րո­ւես­տա­թա­տե­րա­կան եւ բնա­գի­տա­կան մշա­կոյ­թի հիմ­նարկ­նե­րը (1945¬48)։
Գ­րա­կան աս­պա­րէզ նե­տո­ւե­լով՝ Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան ստի­պո­ւե­ցաւ ան­խոնջ աշ­խա­տան­քով ի­րեն բա­ժին հա­նո­ւած կեան­քի դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը քայլ առ քայլ եւ մեծ դժո­ւա­րու­թեամբ յաղ­թա­հա­րել, ու­ղի՛ հար­թել։ Ինք­նա­հաս­տատ­ման իր վե­րել­քը սկսաւ 1963ին, երբ ըն­դու­նո­ւե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի Գ­րող­նե­րու ­Միու­թեան ան­դամ։ 1965էն 1973 ե­ղաւ Հ.Գ.­Միու­թեան պաշ­տօ­նա­թերթ «Գ­րա­կան ­Թերթ»ի ար­ձա­կի բաժ­նի վա­րի­չը. 1973¬81 ստանձ­նեց «Էկ­րան» ամ­սագ­րի գլխա­ւոր խմբագ­րի պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը։ ­Տաս­նա­մեակ­ներ, իբ­րեւ բե­մադ­րիչ, աշ­խա­տե­ցաւ «­Հայ­ֆիլմ» ­Կի­նոս­տու­դիա­յի մէջ, ուր 1967ին, իր մշա­կած բե­մագ­րու­թեամբ, նկա­րա­հա­նո­ւե­ցաւ «Ե­ռան­կիւ­նին» շար­ժան­կա­րը, որ երկ­րորդ մրցա­նա­կը շա­հե­ցաւ 1968ի լե­նինկ­րա­տեան հա­մա­միու­թե­նա­կան փա­ռա­տօ­նին։ 1990ա­կան­նե­րու սկզբնա­ւո­րու­թեան Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան խմբագ­րեց «­Հա­յու­թիւն» շա­բա­թա­թեր­թը:
­Կեան­քի դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը կո­փե­ցին մեծ ար­ձա­կա­գի­րին ըմ­բոստ եւ խրոխտ նկա­րա­գի­րը։ ­Դառ­նու­թեան եւ տա­ռա­պան­քի ծնունդ ե­ղան ա­նոր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան վաս­տակն ու գե­ղա­րո­ւես­տա­կան նո­ւա­ճում­նե­րը, ո­րոնք ձեռք բե­րո­ւե­ցան անձ­նա­կան հա­լա­ծանք­ներ դի­մագ­րա­ւե­լու ծանր պայ­քա­րով, բայց միա­ժա­մա­նակ հայ ժո­ղո­վուր­դին ու ազ­գա­յին մեր ար­ժէք­նե­րուն նկատ­մամբ ան­հուն սէ­րով ու պաշ­տա­մուն­քով։
­Խո­հուն եւ ինք­նա­տիպ աշ­խար­հա­յեաց­քի տէր հե­ղի­նակն է Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան։ Իր իսկ խոս­տո­վա­նու­թեամբ՝ «Ինձ հա­մար կայ եր­կու ազ­գա­յին գրող՝ ­Վի­լեամ ­Սա­րո­յեան եւ Ե­ղի­շէ ­Չա­րենց. իսկ Ա­լեք­սանդր ­Թա­մա­նեա­նը չա­փա­նիշ է. հայ մար­դու կա­տա­րեալ չա­փա­նիշ: Ես ու­րախ ու հպարտ եմ, որ հայ եմ»:
Անդ­րա­դառ­նա­լով իր ան­ցած կեան­քի դժո­ւար ու­ղիին՝ ա­ռի­թով մը հե­ղի­նա­կը պի­տի նշէր.¬
«­Ցա­ւօք, իմ կեան­քում խան­գա­րող մար­դիկ շատ են ե­ղել: Իմ հո­գում կու­տա­կո­ւած սպի­նե­րը շատ խորն են: Ես փոր­ձում եմ սպե­ղա­նի դնել ցա­ւը մեղ­մաց­նե­լու հա­մար, բայց ան­ցեա­լը չի մո­ռաց­ւում: Ե­ղել են օ­րեր, երբ քաղ­ցած եմ գի­շե­րել, բայց դա ինձ ուժ է տո­ւել: ­Բա­րե­բախ­տա­բար, ե­ղել են մար­դիկ, ո­րոնք օգ­նու­թեան ձեռք են մեկ­նել: Իւ­րա­քան­չիւ­րիս մէջ էլ ապ­րում է նա­խան­ձը, բայց այն կա­րե­լի է փոք­րաց­նել: ­Միայն մի­մեանց օգ­նե­լով կա­րե­լի է հաս­նել յաղ­թա­նա­կի»:
­Ճա­կա­տա­գի­րը ման­կու­թեան իսկ օ­րե­րէն դժո­ւար ու­ղի մը վե­րա­պա­հեց Ա­ղա­սի Այ­վա­զեա­նին։ Ինչ­պէս ինք կը նշէ՝ «­Հայրս էրզ­րում­ցի դար­բին էր: ­Ման­կու­թիւնս ու պա­տա­նե­կու­թիւնս ան­ցել են Ա­խալց­խա­յում: ­Շատ դժո­ւար օ­րեր եմ ու­նե­ցել: ­Հայրս ամ­բողջ օրն աշ­խա­տում էր մի կտոր հաց վաս­տա­կե­լու հա­մար»: ­Ման­կու­թեան այդ խոր յի­շո­ղու­թեանց ար­գա­սի­քը ե­ղաւ «Ե­ռան­կիւ­նին», որ վա­ւե­րա­կան բար­ձուն­քի մը ա­ռաջ­նոր­դեց հայ ար­ձա­կը՝ ա­ւան­դա­կա­նին ու ար­դիա­կա­նին բարձ­րար­ժէք հա­մադ­րու­մը նո­ւա­ճե­լով։
­Կեան­քի եւ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ճա­նա­պար­հի իր ու­րոյն փի­լի­սո­փա­յու­թիւ­նը ու­նե­ցաւ Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան։ Ապ­րե­ցաւ ու գոր­ծեց ի­րա՛ւ եր­ջան­կու­թեան հաս­նե­լու ան­սանձ մղու­մով եւ այն հա­ւատ­քով, որ «Անհ­րա­ժեշտ է եր­կար ապ­րել՝ եր­ջան­կու­թեան ի­մաս­տը հաս­կա­նա­լու հա­մար: Ես եր­ջան­կու­թիւն եմ փնտռում գրա­կա­նու­թեան, նկար­չու­թեան ու թատ­րո­նի մէջ: Ար­ժա­նա­ցել եմ բազ­մա­թիւ մրցա­նակ­նե­րի, պա­տո­ւոգ­րե­րի…, սա­կայն դրանք ինձ եր­բե­ւէ եր­ջան­կու­թիւն չեն բե­րել: Եր­բե­ւէ չեմ ձգտել պաշ­տօ­նի եւ գի­տեմ, որ այն ինձ չի եր­ջան­կաց­նի: Ինձ հա­մար լիա­կա­տար եր­ջան­կու­թիւնն աշ­խա­տան­քիս պահն է: Ես ամ­բող­ջո­վին ընկղմ­ւում ու նո­ւիր­ւում եմ իմ գոր­ծին: ­Շատ ու­ժեղ է իմ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան գրգի­ռը: Ե­թէ մի օր այն հանգ­չի, ես կը դժբախ­տա­նամ»:
Այ­սօ­րի­նակ խռո­վա­յոյզ նե­րաշ­խար­հի եւ ա­նե­րեր աշ­խար­հա­յեաց­քի տէր տա­ղանդն է Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան, որ ի տես ­Հա­յաս­տա­նի վե­րան­կա­խա­ցու­մին եւ հայ ժո­ղո­վուր­դի ինք­նա­հաս­տատ­ման վե­րա­նո­րոգ եր­թին՝ պատ­գա­մեց բո­լո­րին.-
«­Ժա­մա­նա­կա­կից սե­րունդն ա­ւե­լի լայն հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ ու­նի ստեղ­ծա­գոր­ծե­լու, ի­րեն ար­տա­յայ­տե­լու հա­մար: Ա­րո­ւես­տի սկիզբն ա­զա­տու­թիւնն է: ­Նախ­կի­նում ա­րո­ւես­տը պա­տո­ւած էր սե­ւով, այ­սօր այդ մթու­թեան մէջ մի փոք­րիկ կրակ է առ­կայ­ծում: Ես լա­ւա­տես եմ ու հա­մո­զո­ւած եմ, որ սե­րունդ­նե­րի ջան­քե­րի շնոր­հիւ այդ փոք­րիկ կրա­կը կը մե­ծա­նայ, կը լու­սա­ւո­րի ու կը ջեր­մաց­նի: ­Հա­մո­զո­ւած եմ, որ կ­þու­նե­նանք նոր տա­ղանդ­ներ՝ ­Թա­մա­նեան­ներ, ­Չա­րենց­ներ, ­Սա­րո­յեան­ներ, եւ դա կը լի­նի մեր մեծ բա­րո­յա­կան յաղ­թա­նա­կը»: