50 տարի առաջ, 25 Նոյեմբեր 1973-ին, Նիքէայի պետական հիւանդանոցին մէջ իր աչքերը կը փակէր յունահայ գաղութի մամուլի ամէնէն հարազատ ու նուիրեալ սպասարկուներէն մէկը՝ Ահարոն Ստեփանեանը։
Յոգնութիւն չգիտցող Ահարոնը, որ ուղիղ յիսուն տարի ծառայեց նախ «Նոր Օր»-ին, ապա «Ազատ Օր»-ին, կարճատեւ հիւանդութենէ մը ետք, վար կը դնէր իր մատիտը ու կը հեռանար այս աշխարհէն, մեծ բաց մը թողնելով հայ մամուլի անդաստանէն ներս։
Գրաշարապետ, խմբագիր, յօդուածագիր, երգչախումբերու անդամ, Համազգայինի վարչական՝ ահա իր կարգ մը առաքինութիւններու երկար շարքը, որոնք Ահարոն ի սպաս դրաւ յունահայ գաղութի կազմաւորման առաջին օրերէն մինչեւ իր մահը, մնալով միշտ պատնէշի վրայ, սակայն բնաւորութեամբ սակաւախօս, խորունկ դատող ու շրջահայեաց։
Ծնած էր 1904-ին Փոքր Ասիոյ Էօտէմիշ քաղաքը եւ իր առաջին ծլարձակումները կատարած էր անմահանուն ուսուցչուհի Հայաստան Ուշագլեանի մայրական գորովագութ խնամքին տակ։ Փոքր Ասիոյ աղէտէն ետք, հասաւ Յունաստանի ափերը ու անմիջապէս նետուեցաւ գործի ասպարէզ, ստանձնելով «Նոր Օր» թերթի գրաշարապետի պաշտօնը, որ ձեռնհասօրէն վարեց մինչեւ պատերազմի բռնկումը։ Թրծուեցաւ ու կազմաւորուեցաւ Անտոն Կազէլի, Գաբրիէլ Լազեանի եւ այլոց շունչին տակ, իսկ հետագային՝ Վազգէն Եսայեանին հետ դարձան «Ազատ Օր»-ի բաբախուն սիրտը եւ հաստատուն սիւները։
Անոնք, որոնք կարդացած են իր խմբագրականները եւ յօդուածները կը նշմարեն խորունկ մտածումի, տրամաբանական խոհերու, գործնապաշտ մօտեցումի եւ մանաւանդ՝ ամուր ազգային ոգիի տէր՝ Ահարոնի ամբողջ ներաշխարհն ու ամբողջանուէր կապտումը դէպի հայկականը։
Իր մահուան 50-ամեակին, «Ազատ Օր» իր յարգանքի տուրքը կը մատուցանէ Ահարոն Ստեփանեանին, հրատարակելով երեք յօդուածներ։ Ահարոնի մահէն քանի մը օր ետք, հոգելոյս Վարագ քհնյ. Յովսէփեան, իր աշխարհական անունով՝ Սարգիս Յովսէփեան, կը ստորագրէ մեծ գրաշարապետին նուիրուած գրութիւն մը։ Նաեւ, Ահարոնի շունչին տակ կազմաւորուած թերթիս անցեալի գրաշար եւ հաւատաւոր աշխատակից Մինսար, թուղթին կը յանձնէ Ահարոնին հետ ապրած յուզիչ ու միաժամանակ դաստիարակիչ անգին պահեր։ Վերջապէս, իր հարազատներէն՝ ընկ. Թագւոր Յովակիմեան նամակով մը ուղղուած իր մօրեղբօր, կու գայ յիշեցնելու Ահարոն Ստեփանեանի անաղարտ հայրենասիրութեան ողջ էութիւնը։
***
Նամակ մօրեղբօրս
Դպրոցներու ամառուայ արձակուրդի ընթացքին, օր մը, ընդառաջելով փափաքիս, զիս տարիր «Ազատ Օր»ի տպարանը։
Աթէնքի կեդրոնը, նկուղի մը մէջ հաստատուած, ուր քու կողքիդ կ’աշխատէին երեք գրաշարներ եւ տպարանի ու տպագրական մեքենայի սեփականատէրը։
Հետաքրքրութեամբ մօտեցայ գրաշարներուն, որ ամէն մէկը իր առջեւ ունէր տախտակէ տուփի մէջ 38, կամ թերեւս աւելի բաժանումներով այբուբենի մետաղեայ գիրերը։
Ձեռագիրը իրենց առջեւ ունենալով, գիրերը կը շարէին, գրութիւնը լրացնելու համար։
Անհրաժեշտ սրբագրութիւնները ըլլալէ վերջ, թերթը կը յանձնուէր տպագրական մեքենային։
Այս անգամ ետ, բոլոր գիրերը պէտք էին ցրուիլ ու իրենց տեղը երթալ, յաջորդ օրը գործածուելու համար։
Դժուար գործ երեւցաւ իմ մանկական աչքերուս, համբերութիւն, ծայր աստիճան ուշադրութիւն, երբ մանաւանդ բոլոր ձեռագիրները յստակ եւ ընթեռնելի ձեւով չէին գրուած, իսկ ցրուումը ալ աւելի ուշադրութիւն կ’ուզէր, նկատեցի իմ մանկական խելքովս, քանի եթէ սխալ ցրուին՝ տառերը յաջորդական սխալներու պատճառ կը դառնան։
Անդրադարձայ, որ գործդ բնաւ դիւրին եւ հանգիստ չէր, ինչպէս կ’երեւակայէի, եզրակացնելով քու հանդարտ նկարագրէդ։
Նկատեցի, որ առջեւդ առիր առաջին տպուած օրինակը, ամենայն համբերութեամբ եւ հանդարտ՝ ըրիր ճշդումները եւ թերթը յանձնեցիր տպագրողին։
Երբեք ջղայնանալդ չի տեսանք, նոյնիսկ դժուար ժամերու, որ անպակաս էին, հանդարտ կը դիմագրաւէիր դժուարութիւնները, երբեմն հեգնական ձեւով, խուսափելու համար լարուած կացութիւններէ։
Հետագային, երբ Շաբաթ-Կիրակի օրերը մեր տունը կուգայիր, առիթ կ’ունենայինք զրուցելու ազգային եւ զանազան հարցերու շուրջ։
Մենք, մեր երիտասարդ տարիքին, խանդավառութեամբ կը դիտէինք գիտութեան եւ բժշկութեան նուաճումները։
Երբ մանաւանդ 60-ական թուականներու վերջաւորութեան, Ամերիկայի աստղանաւորդները լուսին ոտք կը կոխէին ու աննախադէպ հետաքրքրութեամբ եւ խանդավառութեամբ ողջ աշխարհը կը դիմաւորէր դէպքերը։
Դուն միշտ վերապահ եւ կասկածամիտ էիր նման յառաջդիմութեան հանդէպ եւ խորհրդածութեամբ կը դիտէիր։
«Ի՞նչ ընեմ այս յառաջդիմութիւնը, երբ մարդկային գետնի վրայ որեւէ յառաջդիմութիւն չկայ, մարդ միշտ նոյնը կը մնայ եւ գիտական գետնի վրայ հսկայ յառաջդիմութիւնը դոյզն ազդեցութիւնը չունենար մարդոց նկարագրի բարելաւման»։
Ո՜ւր ապրէիր հիմա եւ տեսնէիր փոքր գրպանի հեռաձայնները, որ միաժամանակ՝ հաշուիչ մեքենայ, բառարան, համայնագիտարան, համացանց, բժշկական խորհրդատու եւ բազմաթիւ այլ գործածութիւններ ունին։
Երբ նախակրթարանը աւարտեցի, Մալխասի «Զարթօնք»ի չորս հատորները նուիրեցիր ինծի, յանձնարարելով, որ կարդամ եւ ուշադրութեամբ կարդամ։
Պատանի տարիքիս՝ համբերութիւնը ունեցայ կարդալու չորս հատորներն ալ, առանց զեղջելու։
Մանաւանդ կը յիշեմ Առիւծ Գեւոյի խօսքերը «Հայաստան դուն ալ չ’ազատագրուեցար, որ մենք ալ ազատէինք»։ Առիւծ Գեւոյի փափաքը հարիւր տարի վերջ իրականացաւ, սակայն հայ ժողովուրդ ազատութեան մէջ հանդարտ չէ։
Հայաստանը անկախ երկիր է, իբր հետեւանք նախկին Խորհրդային Միութեան փլուզումին։
Վերջապէս ունինք ազատ հայրենիք եւ Եռագոյն դրօշը, այլ ազգերու դրօշակներու կողքին կը ծածանի Մ.Ա.Կ.ի շէնքին վրայ։
Բայց հայութեան համար որեւէ բան հեշտ չ’ընթանար։ Անկախութիւնը ունեցաւ ծանր հետեւանքներ, հայրենաթափման ճամբով։
Ապրուստի չգոյութեան պատճառով, հայրենի բնակչութեան գրեթէ մէկ երրորդը ստիպուեցաւ արտագաղթել։
Ղարաբաղեան պատերազմը տասնեակ հազարաւոր զոհերով եւ ազգային տագնապի ահռելի օրերով՝ դժուար եւ անյաղթահարելի կացութեան առջեւ կը գտնէ ողջ հայութիւնը եւ մանաւանդ մեր նորանկախ հայրենիքը։
Կը շարունակեմ նամակս, մատնանշելով, որ հայախօսութիւնը լաւ մակարդակի վրայ չի գտնուիր, հակառակ գերմարդկային ճիգերով պահուած մեր դպրոցներուն, անգամ մը եւս ըսենք, որ շրջանաւարտներու մեծ մասը, բացակայ է մեր ազգային կեանքէն։
Հետզհետէ կը նուազի թիւը հայերէն արտայայտուելու դիւրութիւնը ունեցողներու։
Յունախօսութիւնը, որու մասին յաճակ կը գրէիր իբր երեւոյթ, տիրապետող է, ոչ միայն անձնական, այլեւ ընկերային կեանքի, նոյնիսկ երբեմն ժողովներու ընթացքին։
Ճիշդ է անշուշտ այն տեսակէտը, որ եթէ մէկը կը դժուարանայ հայերէնով արտայայտուելու, կրնայ օգտակար միտքեր եւ կարծիքներ ունենալ, ուրեմն առիթը տրուի իրեն զանոնք արտայայտելու։
Կը ներես, որ մահէդ 50 տարի վերջ քու համեստութիւնդ պիտի վիրաւորեմ։
Մահէդ ժամանակ մը վերջ գրադարանիդ մէջ պահուած գտանք նամակ մը, ծանօթ հրապարակագիր եւ բանաստեղծ Կարօ Մեհեանէն, որ քեզի ուղղուած էր եւ ի միջի այլոց կը գրէր։
«Քու մէջ համեստ մնալու մեծութիւնը նկատեցի»:
Երբեք չի խօսեցար քու մասիդ, նոյնիսկ երբեք չի յանձնարարեցիր գրած խմբագրականներդ, յօդուածներդ կամ նշմարներդ կարդանք»։ Լուսահոգի մեր ընկերը՝ Կարօ Մինասեանը, յաճախ կ’ըսէր «Ահարոնը ղազէթաճի է, մէկ շունչով յօդուած կը վերջացնէ»:
Անակնկալ անհանգստութեանդ լուրը առնելուն պէս, Ազատ Օրի վարչութենէն երբ Կարօն եւ Ստեփանը տագնապած՝ այցելութեան եկան մօտդ, դուն իրենց հանդարտեցուցիր քմծիծաղով մը, ըսելով «Իրար մի անցնիք, կեանքը իր ճամբով, մահը իր ճամբով»։
Մահուան օրդ իսկ՝ զառանցումիդ մէջ, աջ ձեռքէդ կախուած բժշկական սարքերէն ուզեցիր ձեռբազատուիլ: «Աջ ձեռքս ազատ ձգեցէք, որ գրեմ. թերթը չի կրնար սպասել, ժամը ժամուն պէտք է հրատարակուի»։
Պարտք կը զգամ տեղեկացնել քեզի, որ հակառակ մամուլի համաշխարհային տագնապին, քանի լրատուութիւնը համացանցի ճամբով վայրկեանը վայրկեանին կը հասնի աշխարհի չորս կողմը, ուր հարիւր հազարաւոր տպագանակ ունեցող թերթեր կը փակուին, Ազատ Օրը կը շարունակէ անխափան հրատարակուիլ։
Հակառակ հսկայ դժուարութիւններուն, տնտեսական միջոցներու չգոյութեան, տպաքանակի զգալի նուազումին, Ազատ Օրը՝ Եւրոպայի միակ հայկական օրաթերթն է, որուն շուրջ 50 տարի սպասարկեցիր, օրը օրին կը հասնի իր հաւատաւոր բաժանորդներուն, օգտագործելով նաեւ համացանցի հնարաւորութիւնները։
Կազէլի, Վազգէնի, Արմէնի, քու եւ Յովսէփին կենդանի օրինակին հետեւելով, նոյն անձնուիրութեամբ, ներկայ անձնակազմը կը շարունակէ իր ստանձնած առաքելութիւնը։
ԹԱԳՒՈՐ
***
Կէս լուրջ — կէս կատակ
«Մեր» Ահարոնը
ՄԻՆՍԱՐ
մէջտեղը՝ խմբագիր Անտոն Կազէլ,
նկարուած «Նոր Օր»ի խմբագրատան առջեւ
Ասկէ բաւական ժամանակ առաջ, «Մեր «Ազատ Օր»-ը» յօդուածաշարքով, առիթը ունեցած ենք քանի մը անգամ անդրադառնալու, «Ազատ Օր»-ի «Սուրբ Երրորդութեան», (խմբագրապետ՝ Վազգէն Եսայեան, տպարանապետ՝ Ահարոն Ստեփանեան եւ ընդհանուր աշխատանքներու պատասխանատու՝ Արմէն Մանուկեան), անդամներէն՝ Ահարոն Ստեփանեանի կեանքին ու գործին:
Չեմ գիտեր եթէ իր կեանքին վերաբերող բան մը մնացած է, որ ըստ յիշողութեանս գրած չըլլամ: Անշուշտ կը խօսիմ անոնց մասին, որոնց մասին կարելի է քանի մը տող գրելը:
* * *
1969 թուականի բաւական ցուրտ օր մըն էր, մօտաւորապէս ասկէ… հաշիւն ալ կորսնցուցեր եմ այլեւս, երբ կարճ տաբատ մը հագած, առաջին անգամ ըլլալով գացի ու կանգնեցայ, Աթէնքի Հին Փլաքայի շրջանը գտնուող, (Նավա՛րխու Նիքօտիմու եւ Անտրիանու փողոցներուն անկիւնը), եւ դէպի «Ազատ Օր»ի գետնայարկ տպարանը առաջնորդող, ժամանակէն այլեւս մաշած, մարմարեայ այդ 17 սանդուխներուն սանդխագլխին վրայ:
Ահարոն Ստեփանեանին ըսելուն՝ «դէպի դժոխք առաջնորդող, անիծեալ այս 17 սանդուխները»:
Պէտք է խոստովանիմ, որ մեր այդ առաջին հանդիպումը, իր մասին այդքան ալ դրական տպաւորութիւններ չձգեց վրաս:
Հազիւ իրեն իմացուցի այցելութեանս նպատակը, պարոն Ահարոնը նախ վերէն-վար աղուոր մը չափեց ինծի ու ապա հարցուց:
— Ուրեմն կ՚ուզես կոր տպարան աշխատիլ: Շատ լաւ: Դո՛ւն տղաս, ամուսնանալու եւ ընտանիք կազմելու նպատակ ունի՞ս:
Ամչցայ ու կանգնած տեղս անշարժ մնացի, առանց կարենալ հասկնալու ինծի ըրած հարցումին նպատակը: Զարմացած երեսին նայեցայ:
Նորէն հարցուց՝
— Դո՛ւն տղաս, ամուսնանալու եւ ընտանիք կազմելու նպատակ ունի՞ս:
— Երբ որ մեծնամ կ՚ուզեմ ամուսնանալ եւ ընտանիք կազմել, պարոն, բայց տակաւին շատ պզտիկ եմ: Ըսի՝ կաս-կարմիր կտրած:
— Ուրեմն, քանի տակաւին պզտիկ ես, ելիր եւ ժամ առաջ փախչիր այստեղէն: Հոս մնացողը միայն թերթին հետ կ՚ամուսնանայ, տղաս: Մեզի կը տեսնե՞ս կոր, մենք երեքս ալ ամուրի ենք, ոչ կին, ոչ զաւակ, ոչ ալ ընտանիք ունինք: Մենք «Ազատ Օր»ին հետ ամուսնացեր, մնացեր ենք եւ մեր միակ հոգը՝ ամէն օր աշխարհ գալիք մեր այս 1.500 «նորածիններն» են:
Փոքր տարիքիս հետեւանքով, չկրցայ հասկնալ պարոն Ահարոնին՝ ինծի ըսած այդ խօսքերը:
Այսօր սակայն՝ շա՜տ լաւ կրնամ հասկնալ, որ այդ «Սուրբ Երրորդութեան» անդամները, իրենց ամբողջ կեանքը գիտակցաբար կը զոհէին, միայն ու միայն ի շահ հայ ազգին:
Օրաթերթը իրենց ընտանիքն էր եւ «Ազատ Օր»ի լոյս աշխարհ եկող օրինակները, ուրիշ ոչինչ՝ եթէ ոչ, իրենց սիրելի զաւակները:
* * *
Ահարոնը գրելու եւ իր գրութիւնները հիւթեղ ու հետաքրքրական դարձնելու յատուկ ձիրք մը ունէր: Չեմ կրնար ըսել, որ յաճախակիօրէն կը գրէր, սակայն երբ գրելու ըլլար, իր յօդուածներուն մէջ միտք ու հոգի կը դնէր: Երկար կը մտածէր ու ապա արագ մը թուղթին կը յանձնէր իր մշակած գաղափարները եւ նիւթերը: Իր բոլոր գրութիւններն ալ, շատ մեծ հետաքրքրութեամբ ու հաճոյքով կը կարդացուէին օրաթերթի ընթերցողներէն եւ յաճախ կ՚արտատպուէին արտասահմանի մնացեալ հայ մամուլին կողմէ եւս:
Յօդուածները կը շարէի, յաճախ իրեն գանգատելով իր մանր, ու ինծի համար անհասկնալի գիրերուն համար:
Կ՚ըսէր խնդալով՝
«Տղայ, յանցաւորը ես չեմ, ամէն անգամ որ մատիտս, (այո, այո, մի զարմանաք: Ճիշդ կարդացիք՝ «մատիտս»: Կը տեսնէք Ահարոնը, բացառիկ պարագաներէ բացի, իր յօդուածները մատիտով կը գրէր), ձեռքս կ՚առնեմ բան մը գրելու համար, բառերը մէկը միւսին ետեւէն արագօրէն կուգան միտքս ու ասանկով ձեռքս ալ նոյն արագութեամբ կը սահի-կ՚երթայ թուղթին վրայ»:
Յօդուածագիր էր Ահարոնը, բառին բուն իմաստով՝ «գրող» մըն էր:
* * *
Տարի մը, (տպարանի երիտասարդ աշխատակազմը՝ Յ.ն, Գ.ն եւ ստորագրեալս), որոշեցինք իր տարեդարձին առիթով, իրեն ճերմակ շապիկ մը նուիրել: Չեմ գիտեր ինչու, բայց զարմանալիօրէն Ահարոնը, ճերմակ գոյնը շատ կը սիրէր:
Կարծես թէ լման օրը իր մատները սեւցնող սեւ մելանէն, տեսակ մը վրէժը լուծելու համար:
Ուրեմն Յ.ն եւ Գ.ն գացին, (ես դժբախտաբար տարիքի բերմամբ, կարծիք յայտնելու իրաւունք չունէի), ու իր չափին գեղեցիկ ու ճաշակաւոր ճերմակ շապիկ մը գնեցին իրեն:
Տարեդարձին օրը՝ մեր բոլորին բարեմաղթանքները ընդունելէ ետք, ընդունեց նաեւ մեր նուէրը:
Շնորհակալութիւն յայտնելով՝ նախ բացաւ տուփը, յետոյ բացաւ տուփին մէջ գտնուող թղթափաթեթումը, յաջորդաբար լոյս աշխարհ բերաւ նայլոնով պաշտպանուած շապիկը ու ապա անցաւ՝ նուէրի «ձերբազատումին»:
Մասնաւորապէս օձիքին պաշտպանութեան կոչուած, «պատասխանատու» փոքր ստուարաթուղթը, ջղային շարժումով մը նետելէ ետք տուբին մէջ, սկսաւ ուշադրութեամբ հեռացնել շապիկին ծալուածքը «անթերի» պահող ասեղներուն «խումբը»:
Վերջապէ՜ս, բոլորովին «ազատագրուած» ճերմակ շապիկը, առաւ ձեռքերուն մէջ ու փորձեց, ստանալով նաեւ մեր բոլորին հաւաստիացումները, որ իսկապէս շա՜տ վայլած էր վրան: Անգամ մը եւս շնորհակալութիւն յայտնելով, անցաւ իր փոքր գրասեղանին առջեւ եւ մատիտ մը առնելով սկսաւ բաներ մը գրել:
Յաջորդ առաւօտ ինծի ձեռագիրներ մը տուաւ, ըսելով՝
— Յայտէ նայիմ Սիմսար, սա գրածս շարէ, որ այսօրուան թիւին մէջ դնենք:
— Պարոն Ահարոն՝ Սիմսար չէ, Մինսար է, ըսի:
— Տարբերութիւն չունի, նոյն զըխըմն է, ըսաւ խնդալով:
Սրտնեղած, սակայն առանց պատասխանելու, նստայ լինօթիբ մեքենային առջեւ եւ սկսայ տուած յօդուածը գրաշարել:
Հաւատացէք խօսքիս, Ահարոնը՝ լման երեք սիւնակնոց ծաղրական յօդուած մը գրած էր, առիթ ստանալով մեր կողմէն իրեն նուէր տրուած շապիկին մասին, ու հեգնելով անոր չափէն աւելի «պատսպարուած» ըլլալը:
Յօդուածին մանրամասնութիւնները մոռցեր եմ այլեւս, սակայն շատ լաւ կը յիշեմ իր գրութեան վերջաբանը:
«Չեմ գիտեր, թէ գործընկերներս, այս շապիկը ինծի նուիրելով, անոր ինչն է, որ աւելի սուղ վճարեցին: Կերպա՞սը, կամ թէ անոր փաթեթաւորումը»:
Այս էր Ահարոն Ստեփանեանը:
Այս էր մեր սիրելի պարոն Ահարոնը, որ մինչեւ իր կեանքին վերջին շունչը, իր ամբողջ էութեամբ՝ «Ազատ Օր»ի ճամբով ծառայեց իր ազգին եւ այս թափուր աշխարհէն մեկնեցաւ, ձգելով հսկայ բաց մը:
Բաց մը, որ մինչեւ այսօր, դժբախտաբար չափազանց նկատելի է եւ որ շատ մեծ դժուարութեամբ, (չըսելու համար գրեթէ երբեք), պիտի գոցուի, ուրիշ կարող ու ազգանուէր ազգայիններու կողմէ:
* * *
Անգամ մը Յ.ին հետ կը խօսակցէինք, «Ազատ Օր»ի այդ հին օրերուն մասին եւ վայրկեանի մը ինծի հարցուց՝
— Այսինքն՝ եթէ այսօր առիթը ունենայիր, անգամ մը եւս Ահարոնին հետ խօսելու, իրեն ի՞նչ պիտի ըսէիր:
— Պիտի ըսէի… ներէ Ահարոն: Ներէ, որովհետեւ փոքր տարիքիս բերմամբ, ողջութեանդ՝ քու եւ քեզի նմաններուն արժէքը չկրցայ հասկնալ…
Յիշատակդ անթառամ…
minsar55@gmail.com
***
Գնա՜ց
ՍԱՐԳԻՍ ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ
Ահարոնն ալ գնաց:
Գնաց՝ իր յաւիտենական հանգիստը գտնելու երկնային լուսոյ պորփիւրէ պալատներուն մէջ՝ այն բոլորի կողքին, որոնք օր մը տառապագին երկունքէ մը ետք աշխարհ եկան ծառայելու զիրենք ծնող ժողովուրդին՝ ամենայն հաւատարմութեամբ եւ նուիրումով:
Ահարոն անոնցմէ մէկն էր: Աւելի քան յիսուն երկար տարիներու իր անսակարկ ծառայութիւնը Հայ մամուլի անդաստանէն ներս, որպէս գրաշարապետ եւ խմբագիր, աներկբայօրէն կուգան ապացուցանելու նուիրումի եւ սիրոյ այն ոգին, որ իրը եղաւ մութ ու խոնաւ «Ազատ Օր»ի նկուղին մէջ:
Սէր եւ նուիրում:
Այս երկու բառերով կուգամ բնորոշել Ահարոնի կերպարը իր խորունկ իմաստին մէջ՝ հայ լրագրութեան տաճարէն ներս: Բառե՜ր, ոսկի բառե՜ր, կեանքի խօսքե՜ր, որոնք կուգան հայեղին դառնալու ուղղամիտ եւ ազնուական գրչի մշակին հոգիին:
Սէր՝ իր ժողովուրդին:
Նուիրում՝ Հայ մամուլին:
Ասոնք եղան իր կոչումը, որոնց փարած մնաց մինչեւ վերջին շունչը, նոյնիսկ մահուան անկողնին մէջ, երբ բարեկամներ այցի գացած էին իրեն: Ահարոնի ամբողջ մտածումը թերթն էր, «Ազատ Օր»ը: Ե՞րբ պիտի գրէր յաջորդ յօդուածը կամ խմբագրականը: Ասոնք եղան հիւանդանոցի վերջին քանի մը օրերու իր մտահոգութիւնները, եւ այս մտահոգութիւններով առ յաւէտ գոցեց իր աչքերը, քաղցր ժպիտը դէմքին, որ մնաց նույնիսկ ցուրտ դագաղին մէջ, «Ազատ Օր»ի այդ օրուան թիւը կուրծքին եւ ափ մը հող Հայաստան աշխարհէն, Սարտարապատի դաշտէն:
Չկայ հիմա ան այլեւս: Հողեղէն մարմինը գնաց հողին, իսկ հոգին որպէս բոց ու կրակ պիտի շարունակէ բոցավառել զմեզ հայ գիրին ու մշակոյթին բոլոր երկրպագուներս:
Հայրենի հողին սիրով եւ ջուրին ուժով ազնիւ նուիրեալ եւ անկեղծ զինուոր մըն էր, որ յանձնեցինք հելլենական հողին: Վիշտը ծանրացած է մեր սրտերուն եւ արցունքը քարացած մեր աչքերուն մէջ:
Ահարոն չէր ամուսնացած: Ամուրի էր: Չէ՞ որ ան ամուսնացած էր թերթին հետ, նոյնացած ու տարրացած էր անոր հանապազօրեայ ցաւերուն ու դժուարութիւններուն հետ:
Իր մահով կիսով որբացաւ «Ազատ Օր»ը: Նորեր պիտի գտնուի՞ն որպէսզի գան նոյն կոչումով բարձր պահելու Ահարոններու բռնած գրիչը, որ տասնեակներով տարիներ մելան հոսեցուց ի խնդիր հայ թերթի գոյատեւման:
Ամէն մէկ նոր փոս դառն ու տխուր իրականութիւններու եւ մտահոգութիւններու առջեւ կը դնէ մեզ, գալիք նոր օրերու անակնկալ դէպքերու եւ իրադարձութեանց սպասումով:
Լացն ու կոցը կեանքի վէրքերը չեն բուժեր, այլ աւելի կը կոտտացնեն, ինչպէս կոտտացուցին միւս Ահարոնին՝ Տատուրեանին մահով, որ մենաւորի փարիզեան իր խուցին մէջ փակեց աչքերը, խոր սուգի մատնելով հայ գրականութիւնը յատկապէս եւ հայ բանաստեղծութիւնը մասնաւորապէս: Նոյն դժխեմ ճակատագիրը բաժնեցին երկուքն ալ: Մին բանաստեղծ իսկ միւսը լրագրող: Երկուքն ալ ամուրի:
Բայց երկուքն ալ հոգին ու շունչը ըմպեցին հայ գիրի եւ գրականութեան յաւերժական նեկտարը, գալիք սերունդներուն կտակելով յիշատակելի եւ անմոռանալի գործեր: Գնաց մեր Ահարոնը, ինչպէս գնաց միւս Ահարոնը, բանաստեղծ Ահարոնը:
Բայց Ահարոններու ոգին պիտի շարունակէ դառնալ ներշնչումի եւ հոգեզինման խոր գրաւական հայ գրականութեան խորանին խնկարկելու եկող բոլոր ուխտաւորներուն:
Ահարոնի եւ Ահարոններու մահը այս կը թելադրէ մեզի:
Մշտնջենի լո՜յս իր հոգւոյն եւ յաւիտենական անդո՜րր իր յոգնաբեկ ոսկորներուն:
«Ազատ Օր», 3-12-1973
