Հայկական գեղանկարչութեան հանճարեղ վարպետին՝ Մարտիրոս Սարեանին ուղղուած իր նամակներէն մէկուն մէջ, հայոց քնարերգութեան մեծ վարպետը՝ Աւետիք Իսահակեան գրած է.
— «Կոմիտասի երգերի եւ քո գոյների մասին խօսում են որպէս բառերով անթարգմանելի հրաշքների մասին։ Բայց դա այնքան էլ ճիշդ չէ։ Հայաստանում կայ մի գրող, որի բառերը զրնգում են կոմիտասեան շնչով եւ փայլատակում են քո կտաւների գոյներով։ Դա Ակսէլ Բակունցն է»։
Իրաւ այդպիսի՛ն էր, հայոց բնաշխարհի եւ յուզաշխարհի գեղեցկութիւններուն ու խորհուրդներուն, երազներուն եւ տենչերուն, աւանդութեանց ու նորարար երկունքին մեծ նկարիչն ու երգիչն էր Ակսէլ Բակունց, որուն ծննդեան 118րդ տարեդարձը կը նշենք Յունիս 13ի այս օրը։
Հայերէն արձակը, յատկապէս Բակունցի գրիչով, նուաճեց պարզութեան եւ խտութեան, պատկերաւոր գեղեցկութեան եւ խոհական ընդգրկումի եզակի բարձունք մը՝ ժամանակներէն վեր բարձրացող եւ յաւերժի ուղին լուսաւորող ինքնատիպ գագաթ մը դառնալով ոչ միայն արեւելահայ, այլեւ ամբողջ հայ արձակագրութեան երկնակամարին վրայ։
Անկասկած Բակունցի եղերական վախճանը՝ 1937ին ստալինեան ահաւոր խորշակին զոհ երթալու դառն ու դաժան հարուածը աւելիով շեշտեց մեծութիւնը հայ գրականութեան այս հսկային։ Չարենց եւ Բակունց փաստօրէն եղան անբաժան երկու երեսները հայկեան հանճարին միեւնոյն մետալին. իրարմէ այնքա՜ն տարբեր իրենց նկարագրով եւ յուզաշխարհով, բայց եւ միաժամանակ այնքա՛ն հարազատ ու զիրար ամբողջացնող իրենց տաղանդով, առաքելութեան կոչումով եւ եղերական վախճանով։ Մեծն Բակունցի ողբերգական այդ վախճանի 80ամեակին նուիրուած է, միանգամայն, վկայութեան եւ մեծարանքի այսօրուան առիթը։
Աւազանի անունով Ալեքսանդր Ստեփանի Թեւոսեան՝ Ակսէլ Բակունց ծնած էր 1899ի Յունիս 13ին, Գորիս՝ հայոց Զանգեզուր աշխարհի բնական գեղեցկութեան եւ խորհրդաւորութեան ծոցին մէջ։
Գորիսի ծխական դպրոցը աւարտելէ ետք, Բակունց 1910ին ընդունուեցաւ Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանը, ուր եօթը տարի ոչ միայն աշակերտեց ժամանակի հայ դպրութեան վաւերական բոլոր մեծերուն, այլեւ՝ տիրապետեց հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր հարստութեան ու մշակութային ժառանգութեան, այդ բոլորով հարթելու համար Հայաստանի ու հայ ժողովուրդի դժուարին ուղին դէպի նոր ժամանակներ անցքի։
Գէորգեան Ճեմարանի գաղափարաշունչ մթնոլորտը թրծեց նաեւ Բակունցի քաղաքացիական ու ազգային-քաղաքական ճառագայթող կերպարը՝ իբրեւ հայոց ազգային-ազատագրական շարժման փարած ջերմեռանդ դաշնակցականի, իբրեւ հայոց գիւղական աշխարհի անանց արժէքներու համակարգին պահապանի եւ, միաժամանակ, արդիականացման յառաջապահ դրօշակիրի։
Իբրեւ Հայ Կամաւորական Շարժման զինուորի՝ Բակունց մասնակցեցաւ 1918ի Անկախութեան մարտերուն՝ Կարինէն մինչեւ Կարս եւ Ալեքսանդրապոլ։ Եւ երբ անկախացաւ Հայաստանը եւ մեր ժողովուրդը ամբողջ թափով լծուեցաւ իր ազգային պետականութեան կառուցումին՝ Բակունց իր կարգին վերադարձաւ գրական-հրապարակագրական իր աշխոյժ գործունէուէութեան։ Ինչպէս ինք նշած է իր սեղմ ինքնակենսագրականին մէջ, 1918-19ին Բակունց Երեւանի մէջ եղած է «սրբագրիչ եւ ռեպորտյոր (թղթակից, լրագրող)»: Իսկ 1919էն մինչեւ 1920ի Յունիսը «Պոլիտեխնիկումի ուսանող» եւ «որբերի գիմնազիայի ուսուցիչ»: Միաժամանակ եւ ինչ որ աւելի ուշագրաւ է ու կարեւոր, Բակունց 1919ին ընտրուած նորանկախ Հայաստանի անդրանիկ խորհրդարանին մէջ — 1919ի Յունիս մէկէն մինչեւ 1920ի Դեկտեմբեր մէկը, այսինքն՝ խորրհրդարանի գործունէութեան առաջին օրէն մինչեւ վերջինը — եղած է խորհրդարանի պաշտօնեայ քարտուղարը (ոչ-պատգամաւոր) եւ կազմած է անոր նիստերուն ատենագրութիւնները: (Ի դէպ հետագային, իր բանտարկութեան ժամանակ, Բակունցին դէմ ներկայացուած է նաեւ այս փաստը՝ զինք մեղադրելով, թէ ըլլալով դաշնակցական՝ «ծառայել ես այդ կուսակցութեանը»): Ի միջի այլոց փաստ է նաեւ, որ 1923ին համայնավարներու սարքած՝ բեմադրած «Հ.Յ.Դ. լիկվիդացիայի համագումար»ին մէջ, Բակունց եղաւ ժողովին նախագահողը եւ հանդէս եկաւ հիմնական զեկոյցով: Ամէն պարագայի, Հայաստանի անկախութեան խորտակումէն եւ խորհրդայնացումէն ետք, Բակունց վերադարձաւ իր ծննդավայրը եւ ամբողջապէս նուիրուեցաւ ուսուցչութեան՝ նորահաս սերունդին հայոց լեզուն եւ գրականութիւնը, պատմութիւնն ու մշակոյթը սորվեցնելու սրբազան գործին։ Նոյն այդ ժամանակաշրջանին էր, որ գրական-գեղարուեստական իր գործերու կողքին՝ Բակունց ձեռնամուխ եղաւ հայ գիւղի ընկերային եւ տնտեսական հոգերն ու ցաւերը դարմանելու, զարգացման ուղին ճշդորոշելու եւ առկայ ապօրինութիւններն ու անարդարութիւնները յաղթահարելու աշխոյժ հրապարակագրութեան։
Խաչատուր Աբովեանի, Միքայէլ Նալբանդեանի եւ Րաֆֆիի ազգային-գաղափարական աւանդին առանձնայատուկ համադրումը կայ Բակունցի մէջ, որ Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին տարիներուն գրական պայքարի ասպարէզ նետուեցաւ՝ հինի եւ նորի հակադրութիւնն ու բախումը ազգային հունով յառաջ մղելու առաջադրանքով, թէ՛ գեղարուեստական իր գրականութեան, թէ՛ հրապարակագրութեան մէջ հետեւողականօրէն շեշտելով դարերով պահպանուած լաւն ու գեղեցիկը, արդարն ու մարդկայինը պահպանելու եւ նորոգելու, արդիական շունչով զարգացնելու հրամայականը։
Միեւնոյն մղումով էր, նաեւ, որ Բակունց 1920ին գնաց Խարկով՝ բարձրագոյն ուսման տիրանալու եւ գիւղատնտեսութեան մէջ մասնագիտանալու որոշումով։ 1923ին, ուսումը աւարտելով, ան վերադարձաւ Զանգեզուր, ուր եւ ստանձնեց գիւղատնտեսութեան մէջ պատասխանատու պաշտօն։
Բակունց սկսաւ գրել կանուխ տարիքէն։ 1915ին, Շուշիի «Փայլակ» թերթին մէջ, լոյս տեսաւ Գորիսի քաղաքապետին անօրինութիւնները քննադատող իր հրապարակագրական ակնարկը, ինչ որ սկիզբը դրաւ բակունցեան ժառանգութեան հիմնական ուղղութիւններէն մէկուն, որ հայ գիւղին, հայ գեղջուկին եւ գիւղատնտեսութեան պաշտպանութիւնը եղաւ, աւանդականն ու արդիականը համադրաբար զարգացնելու առաջադրանքով։
Այդ ուղղութեան ծնունդ եղան 1920ականներու առաջին կիսուն, Թիֆլիսի «Մարտակոչ» եւ Երեւանի «Խորհրդային Հայաստան» թերթերուն մէջ իր ստորագրած հրապարակագրական էջերը՝ «Մեր գիւղերում», «Գաւառական նամականի» եւ «Նամակներ՝ գիւղից» խորագիրը կրող շարքերով։
Նաեւ հայ ազգային-քաղաքական թեմաներով եւ հայկական ազատամարտի ներշնչումով յատկանշուեցաւ Բակունցի հրապարակագրութիւնը։ 1918ին, Երեւանի «Ժողովուրդ» թերթի էջերուն, ան հրատարակեց Անկախութեան պայքարէն ներշնչուած պատերազմական իր ակնարկները, որոնք հետագային իրենց արձագանգը գտան խորհրդային պաշտօնական մտածողութեան մէջ ազգային ուղղութիւնը գտնելու, յայտնաբերելու եւ զարգացնելու Բակունցի հետեւողական ճիգերուն ընդմէջէն, որոնց համար ալ իր կեանքով ծանր գին վճարեց հայ արձակագրութեան մեծ վարպետը։
Ակսէլ Բակունցի գրական տաղանդը ռումբի պէս պայթեցաւ 1927ին՝ «Մթնաձոր» անունով պատմուածքներու իր ժողովածուին հրատարակութեամբ։ Խորհրդային պոլշեւիզմի քանդիչ մոլեգնութեան նորովի բորբոքման տարիներն էին, հինը ամէն գնով մերժելու եւ քանդելու հիւանդագին շրջանն էր եւ, ահա՛, կոմիտասեան շունչով եւ սարեանական գոյներով ողողուած իր արձակով՝ ինչպէս քննադատները պիտի վկայէին տասնամեակներ ետք, Բակունց հրապարակ կ’իջնէր «յաւիտենական գեղեցկութիւնների կողքին» վարպետօրէն արտայայտելով հայ կեանքի «դառն ու լուռ ցաւերը, որոնք յար ու նման էին աշխարհի ծայրերում ապրող մարդկանց ցաւերին: Նա չէր իդէալականացնում բնաշխարհը, այլ մտահոգ էր բնութեան անզուգական գեղեցկութեան մէջ վեր հանելու ժողովրդի դառը կացութիւնը: Համակիրները շատ էին, բայց քիչ չէին չարախօս թշնամիները: Չարենցը անհանգստացած նախազգուշացնում էր Բակունցին, որ Մթնաձորում չկորցնի իր պայծառ ուղին,փորձի դուրս գալ նոր ուղեծիր.
Քո «Մթնաձորում» թախիծ է ծորում
Եւ կարօտ մանկութ հարազատ ձորի,
Աշխատիր, սակայն, որ այդ մութ ձորում
Քո պայծառ ուղին անդարձ չկորի:
«Բակունցը անյողդողդ էր, հարազատ իր համոզմունքներին, հին արժէքների կողքին դնում էր իր սրբատաշ որմը, նորի իր արարումը: Նա ցանկանում էր ձերբազատուել հողժողկոմատի՝ իր ծառայութիւնից եւ անցնել ստեղծագործական աշխատանքի»:
Եւ իրապէ՛ս մեծ ոստումով Բակունց գրաւեց հայ գրականութեան հրապարակը՝ 1927-1937 տասնամեակին։ «Մթնաձոր»ին հետեւեցաւ «Յովնաթան Մարք» երգիծական վիպակը, իսկ 1933ին լոյս տեսաւ «Սեւ Ցելերի սերմնացանը», որ «Մթնաձոր»ով անմահացած հայ արձակագրութեան անմահ էջերը հարստացուց նոյնքան եւ աւելի գեղեցիկ՝ անկորնչելի պատմուածքներով։
Բակունց ձեռնարկեց նաեւ շարժանկարի համար բեմագրութեանց եւ ստեղծեց «Զանգեզուր» շարժանկարի բնագիրը, որ սակայն բնաւ չնկարահանուեցաւ իր բակունցեան հարազատութեամբ, այլ՝ խեղաթիւրուած տարբերակով հրամցուեցաւ հայ սերունդներուն, խորհրդային հակադաշնակցական թոյնով լեցնելով անոնց հոգին։
Խորհրդային իշխանութիւնները կատաղի պայքար ծաւալեցին Բակունցի դէմ, 1936ին ձերբակալեցին, քանի մը ամիս ամէնէն ահաւոր չարչարանքներու ենթարկեցին հայկական արձակի փառքը մարմնաւորող մեծ գրողին, բայց չկրցան Բակունցին պարտադրել «խոստովանութիւններ» եւ ի վերջոյ կարճատեւ, հազիւ 25 ռոպէ տեւած «դատավարութենէ» մը ետք, մահուան դատապարտեցին եւ անմիջապէս, գնդակահարելով զինք, պոկեցին կեանքի թելը հայկեան հանճարին այս արձակագիր ճառագայթումին։
Ինչպէս որ «Սովորենք հայերէն» ելեկտրոնային կայքէջի վկայութիւնը կ’եզրափակէ, «Դեռեւս 30ական թուականներից այլախոհի պիտակի տակ էին առել շատերի հետ նաեւ Բակունցին: Գրական հակառակորդների կողմից ծայր էին առել բամբասանքն ու բանսարկութիւնը, ինչպէս ինքն էր գրում.զրպարտւում էր «մահացու բոլոր մեղքերի մէջ»:
Քաղաքական ծանրագոյն մեղադրանքներ են բարդւում Բակունցի հասցէին. 1936 թուականի Օգոստոսի 9ին շատերի հետ նաեւ ձերբակալում են նրան: Նոյնն էր մեղադրանքը՝ «հակայեղափոխական, հակախորհրդային, ազգայնամոլական գործունէութիւն»:
Բանտային խիստ պայմաններում 11 ամիս անընդմէջ Բակունցին ենթարկում են կտտանքների: Նրա ինքնարդարացմանն ճիգերը ապարդիւն են անցնում, իսկ յուզիչ նամակները՝ մնում անպատասխան: Նամակներից մէկում այսպէ՛ս է ներկայացնում իր հոգեվիճակը. «Ծա՜նր է, շա՜տ ծանր…Մտածում ես մէկ ժամ, երկու, երեք, մեկ օր, երկու օր, մտածում ես յիմարանալու աստիճանի, մինչեւ յիշողութիւնդ փուլ է գալիս, եւ չգիտես՝ գիշե՞ր է, թէ՞ ցերեկ, միայն պարզ գիտակցում ես, որ կեանքը մնաց փակ դռների ետեւում…Երբ ես հարցնում եմ, թէ ի՞նչ է լինելու յետոյ, յուսահատւում եմ, գիտակցութիւնս մթագնում է, ջղաձգութիւնները խեղդում են կոկորդս…Ի՞նչ է լինելու ինձ հետ…Գոյութեան միակ նպատակը մնում է գրականութիւնը… Ինձ գրելու եւ կարդալու հնարաւորութի՜ւն տուէք, ինձ գիրք ու մատի՜տ տուէք…»
Գիրք ու մատիտի աղերսական այդ ճիչը շրթներուն՝ հայ ժողովուրդէն առյաւէտ խլեցին եւ սպաննեցին Բակունցին։
Կիսաւարտ մնաց անոր «Խաչատուր Աբովեան» եւ «Կարմրաքար» ծաւալուն գործերը։ Բայց ինչ որ ան հասցուց վերադարձնելու իր ժողովուրդին՝ անմահներու համաստեղութեան արժանացուց միայն 38 տարի ապրած, բայց դարերուն դիմացող արուեստ կերտած Ակսէլ Բակունցին։ Բակունցի ծննդեան տարեդարձը նշելու եւ անոր պատգամով հաղորդուելու թող ծառայէ անոր խոհերէն կազմուած պատահական այս փունջը.-
— Մաքուր լեզուի, կենտրոնաձիգ լեզուի խնդիրը պէտք է դնել: Ես գտնում եմ, որ այդ լեզուն խարսխուած պէտք է լինի ժողովրդական լեզուի վրայ:
— Էական հարցերից մէկը գրելաձեւի եւ նիւթի միմեանց հետ մերուելն է: …Կարեւորն այն չէ, թէ հին կամ նոր կեանք է պատկերւում. կարեւորը պատկերելու մէջ նոր ձեւ ստեղծելն է…
— Մեծամիտ դատարկապորտը մխիթարում է ինքն իրեն նրանով, որ… մեծ մարդկանց սկզբում հալածում են, յետոյ մեծարում:
— Գրողները փոխանակ իրենց երկերի ձեւը կառուցեն՝ բուն նիւթի էութիւնից ելնելով, այդ նիւթը խոթում են յանձնարարուած ժանրի շրջանակի մէջ:
— Պատմական իրադարձութիւնների քննադատական վերանայման ուղին արժէքաւորագոյն միջոց է գրականութեան մէջ նոր աւանդներ մուծելու համար:
— Որտե՞ղ է ճշմարիտ ուղին.- Այդ ուղին վերադարձն է դէպի սկզբնաղբիւրները, դէպի ժողովրդական ստեղծագործութիւնը:
— Մեր գրողների պարտականութիւնն է քննել, ուսումնասիրել դրանք, քննադատօրէն վերցնել այնտեղից էպիկականութիւնը, արտայայտման խստութիւնը, լեզուի հարստութիւնները, բառերի ժլատ տնտեսումը:
— Ժողովրդի լեզուն պիտի հասկանաս ու գրես բնութեան լեզուով, որ ամէն ինչ լեզու առած խօսի հոգուդ հետ: