Ազգային Հոգեր

ՄՀԵՐ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ

Ս­փիւռ­քի գո­յառ­ման հետ սկիզբ ա­ռած է նաեւ ա­նոր հա­յե­ցի դի­մա­գի­ծի պահ­պան­ման խնդի­րը: Այ­լա­սե­րող ու կլա­նող մի­ջա­վայ­րե­րու մէջ՝ հա­յա­պահ­պա­նու­մի ճի­գը այ­սօր ալ կը մնայ սփիւռ­քա­հա­յու­թեան գո­յու­թե­նա­կան մե­ծա­գոյն տագ­նա­պը: Այս տագ­նա­պի լուծ­ման հիմ­նա­կան բա­նա­լի­նե­րէն մին, ե­թէ ոչ ա­մե­նա­հիմ­նա­կա­նը՝ դեռ եւս կը նկա­տո­ւի հայ դպրո­ցը: Այս ի­մաս­տով, շատ բան ը­սո­ւած ու գրո­ւած է, բազ­մա­պի­սի ճա­ռեր հնչած ու ­­Մաշ­տո­ցեան ներ­բող հիւ­սո­ւած:
Իսկ ի՞նչ է գետ­նի վրայ տի­րող ի­րա­կա­նու­թիւ­նը այ­սօր: ­­Մեր կրթա­կան հաս­տա­տու­թիւն­նե­րը բա­ւա­րա՞ր են դի­մա­կա­յե­լու աշ­խար­հաց­րիւ մեր հա­մայնք­նե­րու հա­յա­պահ­պան­ման մար­տահ­րա­ւէր­նե­րը: ­­Կա­րե­լի՞ է հա­մադ­րել այս ուղ­ղու­թեամբ տա­րո­ւող աշ­խա­տանք­նե­րը եւ հա­մա­հայ­կա­կան ճի­գով՝ ո­րո­նել լու­ծում­ներ: ­­Կա՞ն ար­դեօք այ­լընտ­րան­քա­յին ու­ղի­ներ, ո­րոնք կ’ըն­ձե­ռեն այս դա­րու ման­կա­վար­ժա­կան մօ­տե­ցում­ներն ու ար­հես­տա­գի­տա­կան մի­ջոց­նե­րը, ո­րոնք ի զօ­րու են փա­կե­լու Ս­փիւռ­քի կրթա­կան բա­ցե­րը: Այս եւ նման հար­ցե­րով է, որ ճամ­բայ կ’ել­լէ այս հա­մա­ռօտ զե­կոյ­ցը:
Ինչ­պէս նշե­ցինք, շատ մե­լան հո­սած է հայ դպրո­ցի ա­ռա­քե­լու­թեան մա­սին, հա­յա­պահ­պան­ման մէջ՝ հայ լե­զո­ւի ու­նե­ցած ան­փո­խա­րի­նե­լի դե­րին մա­սին, շատ ան­գամ ցաւ-սիրտ ու եր­բեմն ալ զգա­ցա­կան զե­ղում­նե­րով լի ա­ռա­ջար­կու­թիւն­ներ ե­ղած:
­­Մէկ­դի ձգե­լով այս գծով կրկնո­ւած հնա­մաշ լո­զունգ­ներն ու թե­ւա­ւոր խօս­քե­րը՝ պահ մը կանգ առ­նենք զուտ քա­նա­կա­կան բնոյ­թի ազ­դակ­նե­րու վրայ ու, ատ­կէ մեկ­նած, լուծ­ման կար­կի­նը լայն բա­նանք: Այ­սինքն՝ փոր­ձենք հա­սա­րակ յայ­տա­րա­րի բե­րել մեզ բո­լորս յու­զող խնդիր­նե­րը ու ա­նոնց հե­ռան­կա­րա­յին լուծ­ման ու­րո­ւա­գի­ծը կազ­մել հա­մա­հայ­կա­կան հար­թա­կի վրայ:
Ե­թէ իս­կա­պէս լուրջ ենք հայ դպրո­ցի ա­ռանց­քա­յին դե­րա­կա­տա­րու­թեան մա­սին մեր յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րուն մէջ, ա­պա ա­մէն բա­նէ ա­ռաջ սկսիլ է պէտք գետ­նի վրայ տի­րող ի­րադ­րու­թե­նէն:
Ն­ման հա­կիրճ զե­կոյ­ցի մը սահ­ման­նե­րուն մէջ, փո­խան եր­կա­րա­շունչ վեր­լու­ծում­նե­րու, կը ձգենք, որ ի­րո­ղու­թիւն­նե­րը ի­րե’նք խօ­սին եւ կը շա­րու­նա­կենք՝ վե­րոն­շեալ հար­ցադ­րում­նե­րուն վրայ նո­րե­րը ա­ւելց­նե­լով: ­­Խօս­քը կը վե­րա­բե­րի հե­տե­ւեալ հար­ցե­րուն.-
1) Ե­թէ մեկ­նինք այն տո­ւեա­լէն, որ հա­յու­թեան եր­կու եր­րոր­դը կ’ապ­րի ար­տերկ­րի մէջ ու մօ­տա­ւոր թի­ւը կը կազ­մէ 7 մի­լիոն մարդ, ա­պա մտա­ծե­լու ենք այդ թի­ւին մէջ ման­կա­պար­տէ­զէն երկ­րոր­դա­կան վար­ժա­րա­նի բարձ­րա­գոյն կար­գեր յա­ճա­խող հայ ա­շա­կեր­տու­թեան հա­մե­մա­տու­թեան մա­սին: Ն­շո­ւած թի­ւի ստու­գո­ւած հիմ­քե­րը քիչ են թէեւ, բայց պահ մը ըն­դու­նինք զայն իբ­րեւ կա­րե­լի մեկ­նա­կէտ: Ընդգ­ծենք նաեւ, որ ըստ հե­տա­զօ­տա­կան փոր­ձա­ռա­կան մօ­տեց­ման՝ ո­րե­ւէ հա­ւա­քա­կա­նու­թեան մը ման­կա­պար­տէ­զէն եր­կոր­դա­կան յա­ճա­խող ա­շա­կեր­տու­թեան թի­ւը կը կազ­մէ ա­նոր ընդ­հա­նուր թի­ւին մօ­տա­ւո­րա­պէս 16 առ հա­րիւ­րը: Այ­սինքն՝ մենք տե­սա­կա­նօ­րէն գործ ու­նինք 1 մի­լիո­նէ ա­ւե­լի ա­շա­կեր­տի հետ:
­­Քա­նի՞ հայ­կա­կան ա­մէ­նօ­րեայ վար­ժա­րան­ներ կան այս թի­ւին դի­մաց՝ նոր սե­րուն­դին մօտ հա­յե­ցիու­թիւնն ու հայ լե­զուն կեն­դա­նի պա­հե­լու եւ ամ­րապն­դե­լու: Այ­լա­պէս ա­սած՝ գա­ղու­թէ գա­ղութ՝ մեր ա­շա­կեր­տա­կան զան­գո­ւա­ծին ո՞ր տո­կո­սին կը հաս­նինք սպա­սար­կե­լու:
2) Ա­մէ­նօ­րեայ այդ վար­ժա­րան­նե­րէն քա­նի՞ն նա­խակր­թա­րա­նի մա­կար­դա­կով է, քա­նի՞ն՝ միջ­նա­կարգ եւ քա­նի՞ն՝ երկ­րոր­դա­կան բարձ­րա­գոյն ուս­ման:
3) ­­Տե­սա­կա­նէն ան­դին անց­նե­լու հա­մար, ի վեր­ջոյ ի՞նչ է հայ ա­շա­կեր­տու­թեան ճշգրիտ թի­ւը, շրջան առ շրջան՝ ա­ռանձ­նա­բար եւ ա­պա ընդ­հա­նուր:
4) Ի՞նչ է տո­ւեալ շրջա­նի/երկ­րի կրթա­կան պե­տա­կան ծրագ­րի ազ­դե­ցու­թիւ­նը վար­ժա­րան­նե­րու հայ­կա­կան ծրա­գի­րին վրայ:
5) ­­Վար­ժա­րան­նե­րու շա­բա­թա­կան ընդ­հա­նուր դա­սա­ժա­մե­րու գու­մա­րին բաղ­դա­տած՝ քա­նի՞ ժա­մը յատ­կա­ցո­ւած է հայ­կա­կան նիւ­թե­րուն:
6) ­­Քա­նի՞ միօ­րեայ վար­ժա­րան­ներ ու­նի Ս­փիւռ­քը: Ա­նոնց ա­շա­կեր­տու­թեան ու դա­սա­ժա­մե­րու թի­ւե­րը ի՞նչ են՝ ա­ռանձ­նա­բար թէ ընդ­հա­նուր:
7) Ո­րո՞նք են միօ­րեայ վար­ժա­րան­նե­րու ծրագ­իր­նե­րու բա­ղադ­րիչ նիւ­թերն ու ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւն­նե­րը: ­­Բա­ւա­րա՞ր կը հա­մա­րո­ւին ա­նոնք՝ հա­յե­ցիու­թեան նո­ւա­զա­գոյն հիմ­քը ստեղ­ծե­լու:
Ն­մա­նօ­րի­նակ հար­ցադ­րում­նե­րը կրնան շատ մաս­նա­գի­տա­կան թո­ւիլ. սա­կայն ա­նոնց պա­տաս­խան­նե­րու հան­րա­գու­մարն է, որ հիմք պէտք է ծա­ռա­յէ մեր ը­նե­լիք­նե­րու ցան­կին: ­­Պա­տաս­խան­ներ՝ ո­րոնք փաս­տագ­րո­ւած են ու ո­րո­շա­կի, ինչ­պէս նաեւ՝ հա­մա­հունչ են մեր դա­րու հա­մա­հայ­կա­կան պա­հանջ­նե­րուն ու ա­ռա­ջադ­րանք­նե­րուն:
­­Ցա­ւօք, բա­ցի ­­Լի­բա­նա­նէն, ցարդ չեն կա­տա­րո­ւած այս պա­տաս­խան­նե­րը գո­յաց­նող տո­ւեալ­նե­րու հա­ւաքն ու անհ­րա­ժեշտ հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րը: ­­Հե­տե­ւա­բար՝ գոր­ծին սկիզ­բը ծայր կ’առ­նէ այս կէ­տէն – ­նախ եւ ա­ռաջ՝ հա­ւա­քագ­րել Ս­փիւռ­քի կրթա­կան ո­լոր­տի բո­լոր տո­ւեալ­ներն ու թի­ւե­րը, ա՛յդ հիմ­քի վրայ ալ մշա­կե­լու մեր ը­նե­լիք­նե­րու պատ­կե­րա­ցու­մը:
Ետ­դարձ մը կա­տա­րե­լով այս հար­ցադ­րում­նե­րէն ա­ռա­ջի­նին ու ա­մէ­նէն հիմ­նա­կա­նին՝ թէ քա­նի՞ կրթա­կան օ­ճախ­ներ ու­նինք, ո­րոնք կը բա­ւա­րա­րեն մեր կա­րիք­ներն ու թարգ­մա­նը կը հան­դի­սա­նան հայ­ապահ­պան­ման մեր հրա­մա­յա­կան­նե­րուն, ձեր ու­շադ­րու­թեան կը յանձ­նենք ներ­կան ար­տա­ցո­լող քա­նի մը օ­րի­նակ­ներ, ո­րոնց թի­ւե­րը մեկ­նա­բա­նու­թեան չեն կա­րօ­տիր:
— Ա­մե­րի­կա­յի ­­Միա­ցեալ ­­Նա­հանգ­նե­րու Ա­րեւմ­տեան Ա­փի հայ­կա­կան վար­ժա­րան­ներ յա­ճա­խող ա­շա­կերտ­նե­րու թի­ւը, ըստ տե­ղա­կան հայ մա­մու­լի հրա­տա­րա­կած տո­ւեալ­նե­րուն, կը հաս­նի 6000ի, ի դի­մաց 50.000 այլ հայ ա­շա­կերտ­նե­րու, ո­րոնք օ­տար կրթա­կան հաս­տա­տու­թիւն­նե­րու մէջ կ’ու­սա­նին: Իսկ ա­մե­րի­կա­հա­յու­թեան ընդ­հա­նուր թի­ւը կը գնա­հա­տո­ւի շուրջ 1.500.000ով, իսկ ա­փէ ափ ա­մէ­նօ­րեայ դպրոց­նե­րու թի­ւը՝ 26 է միայն:
— Ֆ­րան­սա­յու­թեան թի­ւը կը տա­րու­բե­րի 400.000էն 500.000ի մի­ջեւ: ­­Հոն կը գոր­ծեն 7 ա­մէ­նօ­րեայ վար­ժա­րան­ներ, ո­րոնց­մէ 5ը՝ նա­խակր­թա­րան, մէ­կը՝ միջ­նա­կարգ եւ միայն մէկ երկ­րոր­դա­կան՝ որ ­­Մար­սէ­յի «­­Հա­մազ­գա­յի­նի ճե­մա­րան»ն­ է: ­­Փա­րիզ կը գտնո­ւին ա­նոնց­մէ 4ը, մէ­կա­կան հատ ալ՝ ­­Լիոն,­­Նիս եւ ­­Մար­սէյլ: ­­Հայ ա­շա­կեր­տու­թեան կը տրուի 60.000ի համ­րանք, ո­րոնց­մէ շուրջ 1500ը միայն կը յա­ճա­խէ հայ­կա­կան վե­րոգ­րեալ վար­ժա­րան­նե­րը:
— ­­Ռու­սաս­տա­նի եւ նախ­կին ­­Խորհրդա­յին ­­Միու­թեան եր­կիր­նե­րու հայ հա­մայնք­նե­րը կը հաս­նին 3էն 4 մի­լիո­նի, ծան­րու­թեան կեդ­րոն ու­նե­նա­լով՝ ­­Ռու­սաս­տա­նը:
Հ.Հ. սփիւռ­քի նա­խա­րա­րու­թեան տո­ւեալ­նե­րով՝ ­­Ռու­սիոյ (Ռ.Դ.) տա­րած­քին կը գոր­ծեն 200 միօ­րեայ (քիչ պա­րա­գա­նե­րու՝ եր­կօ­րեայ) կրթօ­ճախ­ներ, Ուք­րա­նիա՝ 37, Ուզ­պե­քիս­տան՝ 2, ­­Ղա­զախս­տան՝ 9, ­­Պե­լո­ռու­սիա՝ 2, ­­Մոլ­տո­վա՝ 1: Ա­մէ­նօ­րեայ վար­ժա­րան­ներ գո­յու­թիւն չու­նին: ­­Նոյն աղ­բիւ­րին հա­մա­ձայն՝ Ռ.Դ. հա­յու­թեան թի­ւը 2,5 մի­լիո­նով կը գնա­հա­տո­ւի, Ուք­րա­նիա՝ 450.000, Ուզ­պե­քիս­տան՝ 80.000, ­­Ղա­զախս­տան՝ 70.000, ­­Պե­լո­ռու­սիա՝ 30էն 36.000 եւ ­­Մոլ­տո­վա՝ 12.000:
— ­­Պո­լիս. ըստ մեր ու­նե­ցած տո­ւեալ­նե­րուն՝ հոն կը գոր­ծեն 16 հայ­կա­կան վար­ժա­րան­ներ (ոչ բո­լո­րը երկ­րոր­դա­կան կար­գե­րով), ո­րոնք կը հա­մախմ­բեն 3083 ա­շա­կերտ­ներ: ­­Պո­սա­հա­յու­թեան մօ­տա­ւոր համ­րան­քը կը տա­րու­բե­րի՝ 60.000էն 70,000ի մի­ջեւ:
­­Մեր տո­ւած օ­րի­նակ­նե­րը ամ­բող­ջա­կան չեն: ­­Սա­կայն այս թի­ւերն ու հա­մե­մա­տու­թիւն­նե­րը, նմոյշ­նե­րու փոր­ձարկ­ման (sampling) ա­ռու­մով՝ բա­ւա­կա­նին բան կ’ը­սեն Ս­փիւռ­քի կրթա­կան հա­մա­կար­գե­րու կա­րո­ղա­կա­նու­թեան եւ ար­դիւնք­նե­րուն մա­սին: Յս­տակ է, որ այս կրթօ­ճախ­նե­րու ցան­ցը կրնայ սպա­սար­կել 7 մի­լիո­նա­նոց բազ­մա­ճիւղ ու բազ­մաբ­նոյթ Ս­փիւռ­քի հա­մայնք­նե­րու ու­սա­նո­ղու­թեան մէկ կո­տո­րա­կին միայն: Իսկ մնա­ցեալ ջախ­ջա­խիչ մե­ծա­մաս­նու­թի՞ւ­նը…
Այս տո­ւեալ­նե­րով՝ լա­ւա­գոյն պա­րա­գա­յին կրնանք միայն պատ­կե­րաց­նել հա­յա­խօս ու հա­յե­ցի դի­մագ­ծով կո­րիզ­նե­րու կազ­մու­թիւ­նը, մէկ գա­ղու­թէն միւ­սը: ­­Նոյ­նիսկ ե­թէ մա­կար­դի դեր ալ կա­տա­րեն ա­նոնք, ի­րենց շուրջ ո­րոշ տե­ւո­ղու­թեամբ կրնան ծի­րել մաս­նա­ժամ հա­յե­րու ար­բա­նեակ օ­ղակ­ներ, ո­րոնց­մէ դուրս, ուշ կամ կա­նուխ՝ մօ­տե­ցող հա­մայքն է: Այս մատ­նան­շում­նե­րը բնա’ւ չեն մի­տիր յետ-Ե­ղեռ­նեան ու յետ-­­Խորհր­դա­յին Ս­փիւռ­քի ստեղ­ծած կրթա­կան կա­ռոյց­նե­րու դե­րը նսե­մաց­նե­լու: Անց­նող հա­րիւ­րա­մեա­կի ըն­թաց­քին միայն՝ թա­փո­ւած է վիթ­խա­րի ճիգ, մեծ զո­հո­ղու­թեանց գնով հիմ­նո­ւած են կրթա­կան օ­ճախ­ներ, ո­րոնց տո­ւած ար­դիւն­քը ինք­նի՛ն՝ հա­յա­խօս ու հա­յա­շունչ ո­վա­սիս­ներն են Ս­փիւռ­քի մէջ: ­­Կարճ ա­սած՝ ցարդ կտրո­ւած ճա­նա­պար­հին ի­րա­գոր­ծում­նե­րը ակն­յայտ են: ­­Կը մնայ այժմ քայլ առ­նել դէ­պի յա­ջորդ հանգ­րո­ւա­նը: Ա՛յն՝ որ կ’առ­նենք հա­մընդ­հա­նուր լա­րու­մով: Ա՛յն՝ որ կ’առ­նենք պե­տա­կան ծրագ­րու­մով, կեան­քի կո­չե­լով ազ­գա­յին անվ­տան­գու­թեան հա­յե­ցա­կար­գին մէջ ընդգր­կո­ւած հա­յա­պահ­պա­նու­թեան յա­տուկ ու­ղե­նիշ­նե­րը: ­­Վեր­ջա­պէս, տես­լա­կա­նի մը հե­տա­մուտ ու հե­ռան­կա­րա­յին ա՛յն քայ­լը՝ որ հա­մա­հունչ է 21րդ ­դա­րու կշռոյ­թին ու խարս­խո­ւած է ա­նոր ըն­ձե­ռած ար­հես­տա­գի­տա­կան ա­մէ­նէն ա­ռա­ջա­տար մի­ջոց­նե­րուն վրայ:
Այս խո­րա­պատ­կե­րին վրայ ալ՝ հոս ներ­կա­յա­ցո­ւած ա­ռա­ջար­կը՝ մէկ է։
— ­­Պար­զա­բա­նենք ու եզ­րա­կաց­նենք.
Անց­նող ե­րեք տաս­նա­մեակ­նե­րուն, կրթա­կան ո­լոր­տի զար­գա­ցում­նե­րու ծի­րին մէջ՝ ա­կա­նա­տե­սը ե­ղանք ա­րա­գըն­թաց փո­խա­կերպ­ման մը, որ մին­չեւ օրս իր ար­ձա­գան­գը կը տա­րա­ծէ աշ­խար­հի տար­բեր ան­կիւն­նե­րուն մէջ: Ե­լեկտ­րո­նիկ ար­հես­տա­գի­տու­թեան դա­սա­րան մուտ­քով՝ ու­սում­նա­կան մար­զի բո­լոր շեր­տե­րուն, բայց մա­նա­ւանդ ման­կա­պա­տա­նե­կան տա­րի­քի շեր­տին հա­մար բա­ցո­ւե­ցաւ նոր դա­րագ­լուխ: Այս ան­կիւ­նա­դար­ձը կը շա­րու­նա­կէ ընդ­լայ­նել իր ազ­դե­ցու­թեան գօ­տին ու թա­փան­ցել ա­ւան­դա­կան դպրո­ցի մե­թոտ­նե­րուն մէջ: Ոչ հե­ռա­ւոր ա­պա­գա­յին՝ փո­փո­խու­թեան այս ա­լի­քը պի­տի դառ­նայ հա­մա­տա­րած նոր­մը, բնա­կա­նոն ըն­թա­ցի՛­կը: ­­Տուն-դպրոց տա­րա­ծու­թիւ­նը, դա­սա­րան­նե­րու պա­տե­րը, ման­կա­վար­ժա­կան կարծ­րա­տիպ­նե­րը՝ բո­լո՛­րը պի­տի ան­հե­տա­նան, տեղ տա­լու հա­մար ե­լետ­րո­նիկ-վիր­տո­ւալ կրթու­թեան:
Աս­կէ մեկ­նած՝ ե­թէ ծանր ու թե­թեւ ը­նենք Ս­փիւռ­քի կրթա­կան կա­րիք­նե­րը գո­հաց­նող զա­նա­զան լու­ծում­նե­րու տար­բե­րակ­նե­րը, հայ­կա­կան վիր­տո­ւալ վար­ժա­րա­նի մը կամ վար­ժա­րան­նե­րու ստեղ­ծու­մի պա­տե­հու­թիւ­նը ա­մե­նա­մեծ կա­րե­լիու­թիւ­նը կը ներ­կա­յաց­նէ հա­սա­նե­լի ըլ­լա­լու ա­մէ­նու­րե՛ք: Այս հար­թու­թեան վրայ գոր­ծող դպրոց­նե­րը կամ դպրո­ցը ու­սում­նա­րա՛ն պէտք է ըլ­լան բա­ռի՛ն ա­մե­նա­բո­վան­դա՛կ ա­ռու­մով: Այ­սինքն՝ կարկ­տան­ներ ու կի­սա­մի­ջոց­ներ հրամց­նող նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­ներ ըլ­լա­լէ հե­ռու պէտք է ըլ­լան: ­­Քա­րե­ղէն վար­ժա­րան­նե­րու կար­գե­րուն նման՝ հա­յե­ցի ծրա­գի­րը պէտք է սկսիլ ման­կա­պար­տէ­զէն ու ա­նոր հե­տե­ւող ա­շա­կեր­տը հասց­նել մին­չեւ երկ­րոր­դա­կա­նի ա­ւար­տա­կան դա­սա­րան: Այս ո՛չ միայն պի­տի զան­ցէ աշ­խար­հագ­րա­կան սահ­ման­նե­րը եւ սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րը, այ­լեւ՝ լուծ­ման բա­նա­լին կրնայ դառ­նալ վե­րը մատ­նանշո­ւած սփիւռ­քեան դպրոց­նե­րու ան­բա­ւա­րա­րու­թեան կամ չգո­յու­թեան խնդրին: Ն­ման նա­խա­ձեռ­նու­թիւն մը կրնայ ո­մանց մե­ծա­ծախս ու ա­նի­րա­կա­նա­նա­լի թո­ւիլ, սա­կայն բո­լոր այ­լընտ­րանք­նե­րէն ա­մէ­նէն ի­րա­գոր­ծե­լին ու յա­րա­բե­րա­բար ա­մէ­նէն խնա­յո­ղա­կա­նը ա՛յս մէկն է ու ան­գամ մը, որ իր հու­նը գտնէ՝ մատ­չե­լի կ’ըլ­լայ բիւ­րա­ւոր ա­շա­կերտ­նե­րու: Հ­րա­մա­յա­կան է, սա­կայն, որ այս­պի­սի յե­ղա­փո­խի՛չ ծրա­գիր մը կանգ­նած ըլ­լայ ման­կա­վար­ժա­կան եւ լե­զո­ւա­գի­տա­կան բազ­մա­կող­մա­նի ու­սում­նա­սի­րու­թեան մը վրայ: ­­Մէկ խօս­քով՝ մէջ­տեղ բե­րո­ւի մաս­նա­գի­տա­կան եւ ոչ թէ սի­րո­ղա­կան ճի­գե­րով:
Ե­լեկտ­րո­նիկ կամ հա­մա­ցան­ցա­յին ո­լոր­տին յե­նած կրթա­կան հա­մա­կար­գի մը նա­խա­փոր­ձերն ու հում­քը ար­դէն կան — ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նով կամ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով (օր.՝ dasatu.ru, Appleի «Learn Armenian» ծրա­գիր, «­­Նա­յի­րի» բա­ռա­րան, ­­Կիւլ­պէն­կեան հիմ­նար­կի «Ա­րե­ւիկ» ե­ռա­մա­կար­դակ ծրա­գի­րը, ­­Հա­մազ­գա­յի­նի «­­Լա­լան ու Ա­րան» app.ը եւլն): Այս ձեռ­նար­կու­թիւն­նե­րէն կա­րե­լի է նոյ­նիսկ ա­ռանձ­նաց­նել Հ.Բ.Ը.Մ.ի «Armenian Virtual College»ի կայ­քէ­ջը՝ իբ­րեւ նա­խա­տիպ վիր­տո­ւալ կրթա­րա­նի մը:
Այս բո­լո­րը ճիշտ ուղ­ղու­թեամբ առ­նո­ւած քայ­լե­րու նո­ւա­զա­գոյնն են սա­կայն, ու ամ­բող­ջա­կա­նօ­րէն չեն գո­հաց­ներ Ս­փիւռ­քի հրա­տապ կա­րիք­նե­րը: Այս ի­մաս­տով, կա­րե­լի է ը­սել, որ բա­ւա­կա­նին լայն է մեզ ու մեր ժա­մա­նակ­նե­րուն յա­րի՛ր հա­յե­ցի կրթու­թեան հա­մա­կար­գի մը մի­ջեւ գտնո­ւող վի­հը:
­­Մե­զի կը մնայ ան­յա­պաղ անց­նիլ մե՛ր ան­կիւ­նա­դար­ձա­յին փո­փո­խու­թեան փու­լին եւ ստեղ­ծել այն բո­լոր ման­կա­վար­ժա­կան ու­ղի­ներն ու մի­ջոց­նե­րը, ո­րոնք հա­մա­պար­փա­կօ­րէն կը պա­տաս­խա­նեն Ս­փիւռ­քի հա­յե­ցի կրթու­թեան ժա­մա­նա­կա­կից պա­հանջք­նե­րուն ու գո­յա­տեւ­ման մար­տահ­րա­ւէր­նե­րուն: Աշ­խար­հի տա­րա­ծու­թիւն­նե­րը կրճա­տող հա­մա­ցան­ցա­յին ար­հես­տա­գի­տու­թիւ­նը՝ նոյ­նը կրճա­տու­մը ը­րած է նաեւ հայ­կա­կան Ս­փիւռ­քի հե­ռա­ւո­րու­թիւն­նե­րուն հա­մար: ­­Նո՛յնն ու ա­ւե­լին կրնայ ը­նել նաեւ հա­յե­ցի դաս­տիա­րա­կու­թեան յօ­րան­ջող վի­հին հա­մար ալ, փոք­րաց­նե­լով բա­ժան­ման բա­ցը, մօ­տեց­նե­լով նո­րա­րար լու­ծում­նե­րու ծայ­րա­մա­սը:
­­Ժա­մա­նակն է առ­նե­լու քայ­լը եւ կա­տա­րե­լու այս ար­մա­տա­կան ոս­տու­մը՝ հի­մը դնե­լու հա­մար հայ­կա­կան թո­ւայ­նա­ցած կրթա­կան ծրագ­րին ու վիր­տո­ւալ վար­ժա­րա­նին:
— Կրկ­նու­թեան գնով ը­սենք, որ նոյ­նինքն այս հար­ցադ­րում­նե­րը կը կա­րօ­տին ման­րազ­նին հե­տա­զօ­տա­կան աշ­խա­տան­քի, որ­պէս­զի կա­րե­լի դառ­նայ չա­փո­րո­շել ու­սում­նա­կան ո­րո­շա­կի մեր կա­րե­լիու­թիւն­նե­րը եւ այդ հի­մամբ՝ մեր ը­նե­լի­քը ճշդե՛լ: