«Ա­զատ Օր»-ի հար­ցազ­րոյ­ցը ­Թեհ­մի­նէ ­Մար­տո­յեա­նին հետ

«­Յատ­կա­պէս մեր օ­րե­րուն հարկ է
փոք­րա­սիա­կան ա­ղէ­տը դի­տար­կել որ­պէս
հա­յոց եւ յու­նաց ցե­ղաս­պա­նու­թիւն­նե­րի
շա­րու­նա­կու­թիւն»

­Մա­յի­սի մէջ, ­Յու­նաս­տան գտնո­ւե­ցաւ ­Հա­յոց ­ցե­ղաս­պա­նու­թեան ­Թան­գա­րան ինստի­թու­թի, ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան զո­հե­րու եւ վե­րապ­րող­նե­րու փաս­տագր­ման ու ու­սում­նա­սի­րու­թեան գի­տաշ­խա­տող ­Թեհ­մի­նէ ­Մար­տո­յեան։ Ան Ա­թէն­քի մէջ մաս­նակ­ցե­ցաւ «­Քա­փո­տիսթ­րիա­քօ» հա­մալ­սա­րա­նին կող­մէ կազ­մա­կեր­պո­ւած գի­տա­ժո­ղո­վի մը, որ նո­ւի­րո­ւած էր Զ­միւռ­նիոյ ա­ղէ­տի 100-ա­մեա­կին։ Այս ա­ռի­թով, «Ա­զատ Օր» շա­հե­կան զրոյց մը ու­նե­ցաւ հայ­րե­նի հան­րա­ծա­նօթ գի­տաշ­խա­տո­ղին հետ, թեր­թիս խմբագ­րա­տան մէջ։

***

«Իմ այ­ցը այս ան­գամ ­Յու­նաս­տան ան­մի­ջա­կա­նօ­րէն պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած էր Ա­թէն­քի Ազ­գա­յին հա­մալ­սա­րա­նի բա­ւա­կա­նին բարձր կազ­մա­կեր­պո­ւա­ծու­թեան մի­ջազ­գա­յին ե­ռօ­րեայ գի­տա­ժո­ղո­վին հետ, ո­րը տե­ղի է ու­նե­նում հա­ւա­սա­րա­պէս անգ­լե­րէն, յու­նա­րէն, ֆրան­սե­րէն լե­զու­նե­րով եւ ի հար­կէ թարգ­մա­նու­թեամբ, ո­րով­հե­տեւ մաս­նա­կից­նե­րը տար­բեր եր­կիր­նե­րից են եւ շատ բազ­մա­ժանր», կը բա­ցատ­րէ ­Թեհ­մի­նէն։
Ա­ւե­լի ման­րա­մաս­նե­լով, ան ը­սաւ. «ընդ­հա­նուր առ­մամբ՝ մօտ 40 մաս­նա­կից եւ հե­տաքր­քիր է նաեւ ընդգ­ծել, որ միայն ­Թուր­քիա­յից վեց-եօթ մաս­նա­կից կայ: ­Թե­ման որ միա­ւո­րել էր գի­տաշ­խա­տող­նե­րին եւ թե­մա­յով հե­տաքրք­րո­ւող­նե­րին, Զ­միւռ­նիան որ­պէս խոհրհր­դա­նիշ 19-րդ ­դա­րից մին­չեւ 1922 թո­ւա­կան: ­Մաս­նա­կից­նե­րը անդ­րա­դար­ձան ոչ միայն Զ­միւռ­նիա­յի խա­ղաղ կեան­քին, ներ­կա­յաց­նե­լով կրթամ­շա­կու­թա­յին կեան­քը, ո­րոշ հե­տա­զօ­տող­ներ թատ­րո­նի կամ կի­նո­յի կեան­քը, ո­րով­հե­տեւ գի­տենք, որ Զ­միւռ­նիան ին­քը շատ բազ­մամ­շա­կու­թա­յին մի քա­ղաք է որ­տեղ ապ­րում են հա­ւա­սա­րա­պէս: Հիմ­նա­կան յոյ­նե­րու բնա­կե­ցո­ւած քա­ղաք էր, այ­սինքն ա­ռա­ւե­լա­գոյ­նը յոյ­ներն են, հա­յե­րը, հրեա­նե­րը, եւ­րո­պա­ցի­նե­րը ինչ­պէս նաեւ թուր­քե­րը։ ­Գի­տա­ժո­ղո­վը իս­կա­պէս շատ կա­րե­ւո­րո­ւեց, ո­րով­հե­տեւ լու­սա­բա­նուե­ցին այն­պի­սի թե­մա­ներ, ո­րոնք մինչ այժմ փակ են մնա­ցել եւ նաեւ շատ թուրք հե­տա­զօ­տող­ներ, ով­քեր ու­նէին հնա­րա­ւո­րու­թիւն կա­տա­րե­լու հե­տա­զօ­տու­թիւն­ներ այ­սօ­րո­ւայ Իզ­միր քա­ղա­քում, ի­րենք կա­րո­ղա­ցել են այս­պէս հա­մե­մա­տա­կան փոր­ձով ներ­կա­յաց­նել, եւ բա­րե­բախ­տա­բար կա­յին մաս­նա­կից­ներ ազ­գու­թեամբ թուրք, ով­քեր ըն­դու­նե­լով փաս­տը, հա­յոց եւ յու­նաց ցե­ղաս­պա­նու­թիւն­նե­րի, նրանք կա­րո­ղա­ցան այն­քան ուժ գտնել ի­րենց մէջ, որ իս­կա­պէս դա­տա­պար­տե­ցին Օս­մա­նեան պե­տու­թեան եւ ­Քե­մա­լա­կան վար­չա­կար­գի քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը։
Ես ներ­կա­յաց­րե­ցի վե­րապ­րո­ղի պատ­մու­թիւն բո­լո­րո­վին վեր­ջերս յայտ­նա­բե­րած փաս­տաթղթի շնոր­հիւ, այն չհրա­տա­րա­կո­ւած ձե­ռա­գիր յու­շագ­րու­թեան Մկր­տիչ Ա­ւե­տեա­նին: ­Գի­տենք, թէ Զ­միւռ­նիան շատ հա­ւա­տա­ւոր քա­ղաք էր եւ ես ներ­կա­յաց­րե­ցի Մկր­տիչ Ա­ւե­տեա­նի վե­րա­բե­րող պատ­մու­թիւ­նը եւ այն բո­լոր ման­րա­մաս­նե­րը ինչ որ ին­քը գրե­լով 93 տա­րե­կա­նին իր ձե­ռա­գիր յու­շագ­րու­թիւ­նը թո­ղեր է։ ­Բա­րե­բախ­տա­բար, նրա ծո­ռը՝ ­Գէորգ ­Պա­րեք­ճեա­նը յօ­ժա­րա­կամ եւ շատ պատ­րաս­տա­կա­մօ­րէն այն յանձ­նեց ինձ. որ­պէս հե­տա­զօ­տո­ղի հա­մար միշտ շնոր­հա­կալ եմ ի­րեն, եւ ըն­տա­նի­քի հետ կա­պը պահ­պա­նե­լով Մկր­տիչ Ա­ւե­տեա­նի որ­դին այ­սօր ապ­րում է ­Հա­լե­պում եւ ար­դէն 94 տա­րե­կան է: ­Գի­տա­ժո­ղո­վէն ես ներ­կա­յաց­րե­ցի ոչ միայն ձե­ռա­գիր յու­շագ­րու­թեան ման­րա­մաս­նե­րը, եւ քա­նի որ հա­յե­րի թե­մա­յի նո­ւի­րուած քիչ զե­կու­ցում­ներ կա­յին, բա­րե­բախ­տա­բար ես փոր­ձե­ցի լրաց­նել թե­մա­յի այդ փոք­րիկ բա­ցը եւ ներ­կա­յաց­րե­ցի յատ­կա­պէս հայ կեան­քը եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս Մկր­տիչ Ա­ւե­տեա­նը։ ­Նոյ­նիսկ ու­նէի տե­սա­նիւթ, ո­րը ներ­կա­յաց­րե­ցի եւ յատ­կա­պէս այս­տեղ շատ հե­տաքր­քիր էր ­Սար­գիս Ա­ւե­տեա­նի ­Յու­նաս­տա­նի մա­սին նրա մօ­տե­ցու­մը եւ իր հար­ցազ­րոյ­ցում նա նշում է, որ «հա­յե­րը, իմ հայ­րիկս երբ որ իր ըն­տա­նի­քով գա­լիս է, ին­քը շեշ­տադ­րու­թեամբ ա­սում է՝ գա­լիս է ՅՈՒՆԱՍՏԱՆ»:
Այդ­պէս էր ին­քը շեշ­տադ­րում իր հար­ցազ­րոյ­ցին մէջ, կա­րե­ւո­րում, ո­րով­հե­տեւ ­Մի­թի­լի­նիէն էր գա­լիս եւ պատ­մում է ինչ­պէս է ­Մի­թի­լի­նի ի­րենց վե­րա­բե­րո­ւել, ինչ օգ­նու­թիւն է ի­րենց ցու­ցա­բե­րո­ւել եւ իս­կա­պէս թւում է, որ այս պատ­մու­թիւն­նե­րը մի գու­ցէ շատ բան չեն կա­րող հա­ղոր­դել, բայց ա­մէն մի պատ­մու­թիւն իս­կա­պէս ու­նի հիմ­նա­յատ­կու­թիւն: Այն­պէս որ զե­կու­ցումս հիմ­նո­ւած էր Մկր­տիչ Ա­ւե­տեա­նի վե­րա­բեր­ման պատ­մու­թեա­նը»:

***

­Մեր խօ­սակ­ցու­թիւ­նը կը դառ­նայ ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րան-ինս­տի­թու­թի գի­տա­հե­տա­զօ­տա­կան աշ­խա­տան­քին շուրջ։ ­Թեհ­մի­նէն կը բա­ցատ­րէ աշ­խա­տան­քի ձեւն ու աղ­բիւր­նե­րու օգ­տա­գոր­ծու­մը զա­նա­զան նիւ­թե­րու վրայ, ո­րոնք կա­պո­ւած են ցե­ղաս­պա­նու­թիւն­նե­րուն հետ։ ­Ապա, մեզ լայ­նօ­րէն կը բա­ցատ­րէ վեր­ջերս կա­տա­րած իր աշ­խա­տան­քի կա­րե­ւոր փոր­ձա­դաշ­տին մա­սին։
«Ես Զ­միւռ­նիա­յի ա­կա­նա­տես եր­կու վե­րապրող­նե­րի ­Մի­քա­յէլ ­Բար­դի­կեա­նի եւ Օ­հան­նէս ­Ղա­զէ­րեա­նի ձե­ռա­գիր յու­շագ­րու­թիւն­նե­րը, որ­պէս Զ­միւռ­նիա­յի հե­տա­զօ­տող, ու­սում­նա­սի­րել եմ եւ այդ յու­շագ­րու­թիւն­նե­րը եւ պատ­րաս­տել եմ հրա­տա­րա­կու­թեան:
­Բա­րե­բախ­տա­բար, այ­սօր ու­նենք նաեւ յու­շագրու­թիւն­նե­րը մէկ գրքով, այ­սինք եր­կու վե­րապ­րո­ղի յու­շագ­րու­թիւն­նե­րը ո­րոնք բա­ւա­կա­նա­չափ, գո­նէ ինձ որ­պէս հե­տա­զօ­տող լոյս սփռեց թե­մա­յի ա­ւե­լի խո­րու­թեամբ պատ­կե­րաց­նե­լու եւ նրանց ման­րակր­կիթ նկա­րագ­րու­թիւ­նը եւ խա­ղաղ կեան­քի, եւ նաեւ դէպ­քեր, ո­րոնք տե­ղի են ու­նե­ցել նաեւ դէ­պի ­Յու­նաս­տան վե­րապ­րող­նե­րի, բա­նա­կի պատ­մու­թեան տե­սան­կիւ­նից բա­ւա­կա­նա­չափ կա­րե­ւոր է, ո­րով­հե­տեւ մէկ մար­դու պատ­մու­թեան օ­րի­նա­կով, մենք կա­րո­ղա­նում ենք ամ­բողջ պատ­մու­թիւ­նը հասկ­նալ եւ ու­սում­նա­սի­րել:
Եր­րոր­դը, ա­կա­նա­տես վե­րապ­րո­ղը, որ իր ձե­ռա­գիր յու­շագ­րու­թիւ­նը շատ հե­տաքր­քիր ճա­նա­պարհ էր ան­ցել նո­րից ­Հա­լե­պի պա­տե­րազ­մի մի­ջով անց­նե­լով եւ այս­պէս կա­րե­ւո­րե­ցինք մարդ­կա­յին շփում­նե­րը, կա­պե­րը, եր­բեմն այդ սո­վո­րա­կան կա­պե­րի, պե­տա­կան հան­դի­պում­նե­րի շնոր­հիւ հնա­րա­ւոր էր լի­նում ձեռք բե­րել շատ կա­րե­ւոր փաս­տա­թուղթ եւ յու­շագ­րու­թիւն­նե­րը՝ յատ­կա­պէս ձե­ռա­գիր յու­շագ­րու­թիւն­նե­րը։ Ա­նոնք գրո­ւած են պատ­շաճ մա­կար­դա­կով ո­րով­հե­տեւ լի­նում են յու­շագ­րու­թիւն­ներ, ո­րոնք գի­տա­կան ու­ժը քիչ է լի­նում եւ նաեւ Մկր­տիչ Ա­ւե­տեա­նի յու­շագ­րու­թիւ­նը, ո­րի մա­սին խօ­սում եմ, փաս­տօ­րէն հնա­րա­ւոր ե­ղաւ ­Հա­լե­պից ձեռք բե­րել՝ է­լի նո­րից այդ­պէս կա­պե­րի մի­ջո­ցով: Այն նոյն­պէս բա­ւա­կա­նա­չափ այ­սինքն մինչ այդ, ես որ­պէս հե­տա­զօ­տող կա­րող եմ նշել, որ շատ ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րի մէջ ե­ղել են այս­պի­սի բա­ներ, որ յու­շագ­րու­թիւն­նե­րը ա­ւե­լի շատ բան են փո­խան­ցել քան ո­րոշ պատ­մա­կան ո­րոշ աղ­բիւր­ներ։ Այդ տե­սան­կիւ­նից կա­րե­ւո­րում ենք շատ ձե­ռա­գիր յու­շագ­րու­թիւն­նե­րի եւ ա­ռան­ձին, բա­ցի դրա­նից նաեւ հա­շո­ւի առ­նել նաեւ այն փաս­տը որ ինքս նաեւ ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան զո­հե­րի եւ վե­րապ­րող­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թեան եւ փաս­տագր­ման բաժ­նի ա­ւագ գի­տաշ­խա­տող եմ եւ կա­տա­րում ենք այն­պի­սի աշ­խա­տանք, այ­սինքն ու­սում­նա­սի­րում ենք, փաս­տագ­րում ենք ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան զո­հե­րին եւ վե­րապրող­նե­րին, ո­րը կա­րե­ւոր եւ շատ անհ­րա­ժեշտ աշ­խա­տանք է։ Ա­հա­գին ա­նուն­ներ, տե­ղա­նուն­ներ, ինչ­պէս նաեւ լու­սան­կար­ներ, ստաց­ւում է այն­պէս, որ ե­թէ մի մար­դու մա­սին ուղ­ղա­կի լսել ենք, այդ դէպ­քում մենք լսել ենք նրա կեն­սագ­րու­թիւ­նը, նրա լու­սան­կար­նե­րը, նրա ըն­տա­նի­քի պատ­մու­թիւ­նը, վե­րապ­րո­ղի պատ­մու­թիւ­նը։
Ա­մե­նա­կա­րե­ւո­րը այն է, որ ա­պա­գա­յում նա­խա­տե­սո­ւած է շտե­մա­րան, որ­պէս­զի այս­պի­սին ու­նե­նանք, ո­րը կը դիւ­րաց­նի վե­րապ­րող­նե­րի ժա­մա­նա­կի հա­մար ի­րենց նախ­նի­նե­րուն գտնե­լու այդ կա­րե­ւոր գոր­ծը եւ նաեւ մենք ու­նե­նանք յստակ պատ­կե­րա­ցում ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան զո­հե­րի եւ վե­րապ­րող­նե­րի մա­սին:

***

­Մեր հար­ցադ­րում­նե­րուն մէջ զու­գա­հեր կը քա­շենք ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան եւ ­Փոքր Ա­սիոյ ա­ղէ­տին մի­ջեւ: ­Մեր զրու­ցա­կի­ցէն կը խնդրենք բա­ցատ­րել, թէ որ­քա­նով յու­նա­կան պատ­մա­գի­տա­կան միտ­քին հա­մար յստակ կը դառ­նայ, թէ ­Քե­մա­լա­կան շար­ժու­մը ու­րիշ բան չէր, ե­թէ ոչ շա­րու­նա­կու­թիւ­նը Իթ­թի­հա­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան եւ Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան ծրա­գիր­նե­րուն:
­Հայ­րե­նի գիտ­նա­կա­նը հա­մա­ձայն ըլ­լա­լով այս պատ­կե­րա­ցու­մին, կը յայտ­նէ. «­Յատ­կա­պէս մեր օ­րե­րուն հարկ է փոք­րա­սիա­կան ա­ղէ­տը կամ Զ­միւռ­նիա­յի հա­յե­րի եւ յոյ­նե­րի բնաջն­ջու­մը եւ նրանց թա­ղա­մա­սե­րի հրկի­զու­մը դի­տար­կել որ­պէս հա­յոց եւ յու­նաց ցե­ղաս­պա­նու­թիւն­նե­րի շա­րու­նա­կու­թիւն։ ­Ժա­մա­նագ­րա­կան սահ­ման­նե­րի ա­ռու­մով մենք գի­տենք, որ դե­ռեւս Ապ­տուլ ­Հա­մի­տեան շրջա­նից մին­չեւ 1923-ը նե­րա­ռեալ, պատ­մա­բան­նե­րի հիմ­նա­կան մա­սը ըն­դու­նում է որ­պէս հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան ժա­մա­նա­կագրա­կան սահ­ման­նե­րը: ­Սա­կայն ես որ­պէս Զ­միւռ­նիա­յի հե­տա­զօ­տող այդ ցե­ղաս­պա­նու­թեան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան շա­րու­նա­կու­թիւ­նը բե­րել եւ հասց­րել եմ իմ ներ­կա­յիս մե­նագ­րու­թեան մէջ, որ պատ­րատ­ւում է հրա­տա­րա­կու­թեան մին­չեւ մեր օ­րե­րը: Այ­սինքն, մին­չեւ Ար­ցա­խեան վեր­ջին պա­տե­րազ­մը: Ո­րո­վե­տեւ Ար­ցա­խեան պա­տե­րազ­մը թէեւ ամ­բողջ աշ­խար­հին հա­մար, ինչ­պէս նաեւ հա­յու­թեան հա­մար, դի­տար­կւում է որ­պէս Ար­ցա­խում տե­ղի ու­նե­ցող պա­տե­րազմ, բայց այդ պա­տե­րազ­մը միակ պա­տե­րազ­մը չէր: Այս­տեղ շատ տար­բեր մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի, ինչ­պէս նաեւ հան­րա­յայտ Armenian Genocide կո­չի դի­տար­կում­նե­րով, մենք տես­նում ենք, որ Ար­ցա­խում կան­խամ­տա­ծո­ւած ցե­ղաս­պա­նա­կան գոր­ծո­ղու­թեան վտանգ կար, ո­րը ակն­յայտ էր: Ես միշտ կա­րե­ւո­րում եմ նման հար­ցազ­րոյց­նե­րի ժա­մա­նակ նշել, որ իս­կա­պէս հայ­կա­կան ցե­ղաս­պա­նու­թեան շա­րու­նա­կու­թիւնն է եւ բե­րել մին­չեւ մեր օ­րե­րը։ Եւ ինչ­պէս կը նշեմ՝ Ար­ցա­խեան վեր­ջին պա­տե­րազ­մին՝ փա՜ռք ու պա­տիւ մեր բա­նա­կին, որ հնա­րա­ւոր ե­ղաւ կան­խել խա­ղաղ բնակ­չու­թեան կան­խամ­տա­ծո­ւած ցե­ղաս­պա­նա­կան գոր­ծո­ղու­թիւ­նը»:

***

­Կը հարց­նենք մեր զրու­ցա­կի­ցին. «­Յա­ճախ ե­ղած էք ­Յու­նաս­տան գի­տա­կան հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րու շրջա­գի­ծէն ներս: Ու­րեմն ա­ւե­լի մօ­տիկ էք ­Յու­նաս­տա­նի կեան­քին: Ո­րո՞նք են այն զգա­ցում­նե­րը որ դուք կը զգաք ­Յու­նաս­տա­նի յոյն ժո­ղո­վուր­դին հետ, նկա­տի ու­նե­նա­լով մեր հա­սա­րա­կաց պատ­մու­թիւ­նը եւ կրած տա­րա­պանք­նե­րը»:
«­Ճիշդ է ա­մէն ան­գամ գի­տա­կան նպա­տակ­նե­րով այ­ցե­լել եմ ­Յու­նաս­տան: ­Մաս­նակ­ցել եմ գի­տա­ժո­ղո­վի Ա­րիս­տո­թե­լեան հա­մալ­սա­րա­նում, ինչ­պէս նաեւ ան­ցած տա­րի Ա­լեք­սանտ­րու­պո­լիս քա­ղա­քում գի­տա­ժո­ղով կար նո­ւի­րո­ւած Զ­միւռ­նիա­յին։ Այս ան­գամ ար­դէն Ա­թէն­քում ինչ­պէս ա­մառ­նա­յին դպրո­ցը Է­գէա­կա­նի հա­մալ­սա­րա­նի կող­մից կազ­մա­կեր­պուած, որ­տեղ ու­նե­ցել եմ մաս­նա­գի­տա­կան շփում յոյն մաս­նա­գէտ­նե­րի հետ։ Ինձ հա­մար կար­ծես թէ երկ­րորդ հայ­րե­նիք լի­նէր: Ո­րով­հե­տեւ լի­նե­լով ու­րիշ երկր­նե­րում, չեմ ու­նե­ցել այս զգա­ցո­ղու­թիւ­նը, որ ու­նեմ այս­տեղ: ­Դա, ի հար­կէ պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած է ա­ռա­ջին հեր­թին յոյն ժո­ղո­վուր­դի վե­րա­բեր­մուն­քով եւ նաեւ այս­տեղ մեր հայ­կա­կան հզօր հա­մայն­քի գոր­ծու­նէու­թեամբ, ո­րը ա­ռի­թը ու­նե­ցել եմ շփո­ւե­լու եւ ես ինձ այս­տեղ զգում եմ ինչ­պէս ար­տոյ­տը կա­րող եմ ա­սել, ո­րով­հե­տեւ ­Յու­նաս­տա­նը ինձ հա­մար, իս­կա­պէս երկ­րորդ հայ­րե­նիք է:
Ու­նե­նա­լով ա­ւե­լի շատ շփում­ներ, ես հաս­կա­նում եմ, որ չի սահ­մա­նա­փա­կո­ւե­լու եւ իմ հե­տաքրք­րու­թիւն­նե­րը ­Յու­նաս­տա­նի կար­ծես ա­ւե­լի կը դառ­նան խոր­քա­յին եւ կը շա­րու­նա­կո­ւին, ո­րոնք որ բնա­կա­նա­բար կը լի­նեն գի­տա­կան հրա­պա­րա­կում­նե­րի տես­քում։
Որ­պէս մաս­նա­գէտ, ես կա­րո­ղա­նամ այս­տե­ղից լի­նե­լով եւ գրե­լով ա­մէն ին­չը փո­խան­ցել թէ­կուզ ­Հա­յաս­տա­նեան հան­րու­թեա­նը եւ ընդ­հան­րա­պէս գի­տա­կան հան­րու­թեա­նը այն ինչ որ կայ այս­տեղ եւ բա­ցի դրա­նից ­Յու­նաս­տան աշ­խա­տե­լու Ազ­գա­յին գրա­դա­րա­նում, դա­սա­կան կեդ­րո­նում կամ տար­բեր հա­մալ­սա­րան­նե­րի մի­ջա­վայ­րե­րում, մի տե­սակ հա­րա­զա­տու­թեանց զգա­ցում կայ: Էլ չեմ ա­սում «Ա­զատ Օր»ում, որ­տեղ երկ­րորդ ան­գամ եմ այ­ցե­լում եւ աշ­խա­տա­կից­նե­րի հետ շփու­մը շատ ջերմ մթնո­լորտ է, եւ սա կա­րե­ւո­րում է այն բա­նը, որ այս հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը պէտք է շա­րու­նա­կո­ւի: ­Կա­րե­ւո­րում եմ ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րան-ինս­տի­թութ եւ «Ա­զատ Օր» հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը, ո­րով­հե­տեւ մեր հիմ­նա­կան նպա­տա­կը մէկն է եւ մենք տար­բեր ճա­նա­պարհ­նե­րով ենք գնում այդ հիմ­նա­կան նպա­տա­կին։ ­Կար­ծում եմ, թէ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը ա­մե­նաու­ժեղ գոր­ծիքն է ե­թէ մենք կ­’ու­զենք ա­րագ եւ ճշգրիտ տեղ հաս­նել:

***

­Կը յի­շեց­նենք մեր զրու­ցա­կի­ցին, որ 1923-ին հիմ­նո­ւե­ցաւ «­Նոր Օր»ը: ­Թեր­թը իր 17 տա­րի­նե­րու հրա­տա­րա­կու­թեամբ, բա­ցա­ռիկ շտե­մա­րան մըն է յու­շե­րով, գրու­թիւն­նե­րով, ո­րոնք կապ ու­նին թէ՛ ­Փոքր Ա­սիոյ Ա­ղէ­տի, թէ գաղ­թա­կա­նու­թեան հաս­տատ­ման լուրջ խնդիր­նե­րով՝ մա­նա­ւանդ ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րուն։ ­Մեր զրու­ցա­կի­ցը կը փու­թայ հաս­տա­տել այս ի­րո­ղու­թիւ­նը։ «Ա­յո, ար­դէն բա­ւա­կան եր­կար ժա­մա­նակ է, որ կայ գոր­ծակ­ցու­թիւն «Ա­զատ Օր»ին հետ։
Ան­ցեալ տա­րի Զ­միւռ­նա­յի հա­յե­րի եւ յոյ­նե­րի բնաջնջ­ման եւ նրա թա­ղա­մա­սե­րի հրկիզ­ման 100-րդ ­տա­րե­լի­ցին՝ Հ.Ց.Ինս­տի­թու­թը կազ­մա­կեր­պեց մի­ջազ­գա­յին գի­տա­ժո­ղով, ուր ի­րենց մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րե­ցին շատ յոյն մաս­նա­գէտ­ներ, ինչ­պէս նաեւ աշ­խար­հի տար­բեր եր­կիր­նե­րից եւ բա­րե­բախ­տա­բար այդ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան շնոր­հիւ ցու­ցադ­րու­թիւ­նը որ հե­ղի­նա­կե­ցի ես նուի­րո­ւած Զ­միւռ­նիա­յի, հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լով «Ա­զատ Օր»ի հետ կա­րո­ղա­ցանք ձեռք բե­րել բա­ցա­ռիկ լու­սան­կար­ներ, ո­րոնք օգ­տա­գոր­ծո­ւե­ցին եւ ցու­ցադ­րու­թեան մէջ ե­ղան։ ­Շատ կա­րե­ւոր փաս­տա­թուղ­թեր են իս­կա­պէս։
Ե­թէ հե­տա­զօ­տո­ղը փոր­ձում է յու­նա­հայ հա­մայն­քի շրջա­նակ­նե­րում կա­տա­րել հե­տա­զօ­տու­թիւն եւ ան­տե­սել «­Նոր Օր»-ը, «Ա­զատ Օր»ը կամ այս­տել լոյս տես­նող ո­րե­ւէ պար­բե­րա­կան, ա­պա դա կը լի­նի թե­րի աշ­խա­տանք: Եւ բա­րե­բախ­տա­բար կը դիւ­րա­նան այն հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը, որ իւ­րա­քան­չիւր գի­տաշ­խա­տող լման թե­մա­նե­րի անդ­րա­դառ­նա­լիս ու­նե­նայ այս հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը, ո­րովհ­տեւ սա կը լի­նի իս­կա­պէս լիար­ժէք եւ սկզբնա­յին աշ­խա­տանք ու­նե­ցող բա­ցա­ռիկ քատ­րեր։ 1923 թո­ւա­կա­նից՝ «­Նոր Օր»-ից, մին­չեւ 2023 թո­ւա­կան, ա­ռանց ո­րե­ւէ ինչ որ բա­ցա­ռու­թեան՝ «Ա­զատ Օր»-ը շա­րու­նա­կում է մի շնչով եւ նոյն ու­ժով աշ­խա­տել եւ ես ան­ցած տա­րի որ ե­կայ «Ա­զատ Օր» այն­քան է­նէր­կիա (նե­րուժ) ստա­ցած վե­րա­դար­ձայ ­Հա­յաս­տան եւ շատ հե­տաքր­քիր գա­ղա­փար­ներ յա­ռա­ջա­ցան։ Ես էլ լիա­յոյս եմ որ մենք էլ որ­պէս գի­տաշ­խա­տող­ներ եւ Հ.Ց.Թ. ինս­տի­թու­թը կա­րող է օգ­տա­կար լի­նել «Ա­զատ Օր»ի ամ­բողջ խմբագ­րա­կան կազ­մին»:
­Հար­ցազ­րոյ­ցը վա­րեց՝ Ք.Է.