«Ա­զատ Օր»-ի հար­ցազ­րոյ­ցը ընկ. ­Խա­չիկ ­Տէր ­Ղու­կա­սեա­նին հետ

Մ­տո­րում­ներ Ս­փիւռ­քի մա­սին
«Ա­զատ Օր»-ի հար­ցազ­րոյ­ցը
ընկ. ­Խա­չիկ ­Տէր ­Ղու­կա­սեա­նին հետ

­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ Ա­րամ Ա. կա­թո­ղի­կո­սին կող­մէ «Ս­փիւռ­քի ­Տա­րի» հռչա­կո­ւած 2022-ը հա­սաւ իր ա­ւար­տին։ Ս­փիւռ­քի օ­րա­կար­գը ո՛չ տա­րո­ւան մը տե­ւո­ղու­թեամբ, ո՛չ ալ ա­նոր մէջ խճո­ղո­ւած զա­նա­զան նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րով կրնայ սպա­ռիլ ու դառ­նալ ամ­բող­ջա­կան։ Այս ա­ռի­թով, շա­հե­կան եւ բո­վան­դա­կա­լից զրոյց մը ու­նե­ցանք Ս­փիւռ­քեան ի­րա­կա­նու­թեան քա­ջա­ծա­նօթ մտա­ւո­րա­կան, փրոֆ. ­Խա­չիկ ­Տէր ­Ղու­կա­սեա­նի հետ, ո­րու մտա­ծում­նե­րը եւ ար­տա­յայ­տած թե­զե­րը յա­տուկ հե­տաքրք­րու­թեամբ կ­՚ըն­կա­լո­ւին հայ քա­ղա­քա­կան միտ­քին կող­մէ։ ­Խա­չիկ ­Տէր ­Ղու­կա­սեան մաս­նա­գի­տա­ցած է մի­ջազ­գա­յին յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու մար­զին մէջ: Ե­ղած է հա­մալ­սա­րա­նի դա­սա­խօս եւ գի­տաշ­խա­տող, հե­ղի­նակ՝ սպա­նե­րէն, անգ­լե­րէն եւ հա­յե­րէն գիր­քե­րու, ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րու եւ ա­կա­դե­մա­կան յօ­դո­ւած­նե­րու: ­Վա­րած է ­Պո­ւէ­նոս Այ­րէ­սի ԱՐՄԵՆԻԱ թեր­թի հա­յե­րէն բաժ­նի խմբա­գի­րի պաշ­տօ­նը: ­Պար­բե­րա­կան յօ­դո­ւած­նե­րով հան­դէս կու գայ հայ մա­մու­լի է­ջե­րուն մէջ:

«Ս­փիւռ­քը ազ­գա­յին դի­մա­գի­ծով
հա­մաշ­խար­հա­յին քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թիւն մըն է, որ ա­տակ է իր զար­գաց­ման պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը ստանձ­նե­լու»

2022-ը Ա­րամ կա­թո­ղիկ­սին կող­մէ հռչա­կո­ւե­ցաւ Ս­փիւռ­քի տա­րի։ Որ­քա­նով այս ա­նո­ւա­նու­մը ար­դա­րա­ցուց Ս­փիւռ­քի մա­սին մտա­հո­գո­ւե­լու եւ գոր­ծե­լու միտ­քերն ու   նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րը տար­բեր գա­ղութ­նե­րու մէջ։

­Ծա­նօթ չեմ տար­բեր հա­մայնք­նե­րու մէջ Ա­րամ ­Վե­հա­փա­ռի նա­խա­ձեռ­նու­թեան ար­ձա­գանգ­նե­րու ամ­բող­ջին: ­Բայց ­Վե­հա­փա­ռին նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը ա­ռա­ջին հեր­թին զգաս­տու­թեան հրա­ւէր էր Ս­փիւռ­քեան օ­րա­կար­գը ու­շադ­րու­թեան ա­ռար­կայ դարձ­նե­լու հա­մար: Կ­՚են­թադ­րեմ, որ իւ­րա­քան­չիւր հա­մայնք, հա­մա­ձայն իր կա­ռոյ­ցի իւ­րա­յատ­կու­թեանց եւ հոն գոր­ծող դա­սա­կան թէ նո­րաս­տեղծ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու աշ­խու­ժու­թեան, ան­շուշտ ար­դէն ու­նի ինչ որ «օ­րա­կարգ» մը՝ կրօ­նա­կան, ու­սում­նա­կան, մար­զա­կան, բա­րե­սի­րա­կան, մշա­կու­թա­յին, ըն­կե­րա­յին, քա­ղա­քա­կան եւ այլ մար­զե­րու մէջ: Ս­փիւռ­քի ­Տա­րո­ւան միտք ի բա­նին, ըստ իմ մեկ­նա­բա­նու­թեան, կը վե­րա­բե­րի Ս­փիւռ­քեան դա­սա­կան յա­րա­ցոյ­ցի (հա­յա­պահ­պա­նում եւ հայ­րե­նա­դար­ձու­թիւ­նը որ­պէս վախ­ճա­նա­կան նպա­տակ) սպառ­ման ի տես, նոր յա­րա­ցոյ­ցի մը ա­ռա­ջաց­ման անհրա­ժեշ­տու­թեան: Այդ մէ­կը կ­՚են­թադ­րէ նախ եւ ա­ռաջ մտա­ւո­րա­կան ճիգ, ա­պա նաեւ աշ­խա­տան­քա­յին յստակ մար­զե­րու սահ­մա­նում: Մ­տա­ւո­րա­կան աշ­խա­տան­քը ըն­թացք ա­ռած է, ա­նոր ա­մե­նէն կոնկ­րետ փաս­տը ­Վե­հա­փա­ռի նա­խա­ձեռ­նած հան­դի­պում­ներն են մաս­նա­գէտ­նե­րու հետ, բայց նաեւ Ս­փիւռ­քի ­Տա­րո­ւան մա­սին լոյս տե­սած յօ­դո­ւած­ներն ու ա­ռան­ձին հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րը, ուր Ս­փիւռ­քի օ­րա­կար­գը որ­պէս խօ­սոյթ շրջա­գա­յու­թեան մէջ դրո­ւած է: ­Կը մնայ որ աշ­խա­տան­քա­յին մար­զե­րը ճշդո­ւին, որ­մէ յե­տոյ միայն, կամ ա­նոր զու­գա­հեռ, կրնայ իւ­րա­քան­չիւր հա­մայնք, կամ թէ­կուզ եւ կազ­մա­կեր­պու­թիւն, ճշդել նա­խա­ձեռ­նու­թեան իր մաս­նակ­ցու­թիւնն ու ա­նոր ձե­ւա­չա­փը:

Ի վեր­ջոյ ի՞նչ կը նշա­նա­կէ Ս­փիւռ­քի մէջ ինք­նու­թիւն պա­հել։ Ար­դեօ՞ք միայն դա­սա­կան ընմբռ­նում­ներն են՝ լե­զու, մշա­կոյթ, գիր, կամ գո­յու­թիւն ու­նին այլ ստո­րո­գե­լի­ներ, ո­րոնք կրնան ինք­նու­թի­ւը մնա­յուն ապ­րու­մի վե­րա­ծել։

Ա­ռա­ջին հեր­թին՝ պէտք է գի­տակ­ցիլ, որ ա­մէն հա­ւա­քա­կան ինք­նու­թիւն կեն­դա­նի, եւ հե­տե­ւա­բար փո­փո­խու­թեան են­թա­կայ, ի­րո­ղու­թիւն է, եւ ոչ թէ ինչ որ էու­թիւն զոր պէտք է լոկ «պահ­պա­նել» հա­մա­ձայն Ս­փիւռ­քի դա­սա­կան յա­րա­ցոյ­ցին: ­Կամ՝ ա­նոր փրկու­թիւ­նը տես­նել հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան կամ հայ­րե­նի­քի հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մէջ, ինչ­պէս ան­կա­խու­թե­նէն յե­տոյ են­թադ­րե­ցին Ս­փիւռ­քի դա­սա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը, եւ, փաս­տօ­րէն, Ս­փիւռ­քի օ­րա­կար­գը նոյ­նա­ցու­ցին ­Հա­յաս­տան-Ս­փիւռք օ­րա­կար­գին հետ: Ս­փիւռ­քի ըն­կա­լու­մը որ­պէս ոչ թէ «հանգ­րո­ւան» այլ՝ գո­յա­վի­ճակ, կամ, ­Խա­չիկ ­Թէօ­լէօ­լեա­նի սփիւռ­քա­գի­տա­կան սահ­մա­նու­մով, որ­պէս անդ­րազ­գայ­նու­թիւն, կ­՚են­թադ­րէ իր հա­ւա­քա­կան ինք­նու­թեան ընբռնում­նե­րու զար­գա­ցու­մը տե­ղադ­րել ­Ժա­մա­նա­կի Ո­գիին (Zeitgeist) մէջ, ո­րուն այ­սօ­րո­ւայ եւ ա­պա­գա­յի ա­մե­նէն հիմ­նա­կան գոր­ծըն­թա­ցը ա­մէն ին­չի թո­ւայ­նա­ցումն է: ­Հոն ալ պէտք է տես­լա­կա­նաց­նել Ս­փիւռ­քի ինք­նու­թեան զար­գա­ցու­մը եւ սահ­մա­նել այդ տես­լա­կա­նի աշ­խա­տան­քա­յին գործ­նա­կան դաշ­տե­րը: Այս մէ­կը հա­մա­հունչ է Ս­փիւռ­քի անդ­րազ­գայ­նու­թեան հետ, յղացք մը որ կ­՚են­թադ­րէ, ի մէջ այ­լոց, ինք­նու­թիւ­նը չպայ­մա­նա­ւո­րել պե­տա­կա­նօ­րէն ո­րո­շո­ւած ծրագ­րե­րով, եւ թե­րեւս ա­ւե­լին՝ վե­րա­պա­հու­թեամբ մօ­տե­նալ պե­տա­կան ա­մէն հո­վա­նա­ւոր­չու­թեան: ­Չեմ թերգ­նա­հա­տեր պե­տու­թեան կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը ազ­գի եւ հայ­րե­նի­քի լի­նե­լու­թեան հա­մար, բայց անց­նող ա­ւե­լի քան ե­րեք տաս­նա­մեակ­նե­րու փոր­ձա­ռու­թիւ­նը ե­րե­ւան հա­նեց որ պե­տու­թեան դե­րը մաս­նա­ւոր ո­չինչ կը նշա­նա­կէ Ս­փիւռ­քի մէջ ինք­նու­թեան դա­սա­կան ըմբռ­նում­նե­րու զար­գաց­ման հա­մար: Ս­փիւռ­քը ազ­գա­յին դի­մա­գի­ծով հա­մաշ­խար­հա­յին քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թիւն մըն է, որ ա­տակ է իր զար­գաց­ման պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը ստանձ­նե­լու:

Վեր­ջերս, տե­ղի ու­նե­ցաւ ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ կա­թո­ղի­կո­սու­թեան Ընդհ. ժո­ղո­վը, ո­րուն ըն­թաց­քին Ս­փիւռ­քի հար­ցը դար­ձաւ գլխա­ւոր օ­րա­կար­գե­րէն մէ­կը։ Ա­ռա­ջարկ ե­ղաւ կազ­մել հա­մազ­գա­յին խոր­հուրդ մը, ո­րուն մէջ պի­տի ներգ­րա­ւո­ւի ազ­գին նե­րու­ժը։ ­Կը կար­ծէք որ այ­սօր կա՞յ նման խոր­հուր­դի մը անհ­րա­ժեշ­տու­թիւ­նը։ Ինչ­պէ՞ս կա­րե­լի է ա­նոր մէջ ներգ­րա­ւել տար­բեր հո­սանք­ներ եւ աշ­խար­հա­յեացք­ներ։

Ա­ռա­ջար­կի ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րուն ծա­նօթ չեմ, բայց կ­՚են­թադ­րեմ որ չէ ներ­կա­յա­ցած որ­պէս կոնկ­րետ ծրա­գիր իր հիմ­նա­ւո­րում­նե­րով եւ գործ­նա­կան ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րով, այ­սինքն՝ այդ մա­սին պէտք է մտա­ծո­ւի: Ն­ման ա­ռա­ջարկ հնչած է շա­տոնց տար­բեր բա­նա­ձե­ւում­նե­րով, եւ մին­չեւ իսկ կար­ծես թէ կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­ներ ո­րոնք ի­րենք ի­րենց կու տան սփիւռ­քեան ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան հան­գա­մանք, ա­ռանց որ այդ մէ­կը հա­ւակ­նու­թե­նէ ան­դին մաս­նա­ւոր բան մը նշա­նա­կէ: Ն­ման ա­ռա­ջարկ կամ նա­խան­ձախնդ­րու­թիւն անհ­րա­ժեշ­տա­բար պէտք է ի սկզբա­նէ ի մտի ու­նե­նայ Ս­փիւռ­քը ինչ որ «կեդ­րոն»ով պատ­կե­րաց­նե­լու, կամ ինչ որ «կեդ­րոն»ի փնտռտու­քի, ա­մէն փոր­ձի ձա­խո­ղու­թիւ­նը, եւ չտա­րո­ւի նման փոր­ձու­թեան: Ի մաս­նա­ւո­րի երբ անց­նող ա­ւե­լի քան ե­րե­սուն տա­րի­նե­րու փոր­ձա­ռու­թիւ­նը ցոյց տո­ւաւ, որ ոչ իսկ ­Հա­յաս­տա­նը կրնայ նման «կեդ­րոն»ի վե­րա­ծո­ւիլ: Իր յա­րա­փո­փոխ բնոյ­թով, ի մաս­նա­ւո­րի գլո­բալ աշ­խար­հի մը մէջ, Ս­փիւռ­քը պի­տի ըն­կա­լել հա­մաշ­խար­հա­յին ցան­ցի հաս­կա­ցո­ղու­թեան տի­նա­մի­քով, մար­դոց, գի­տե­լիք­նե­րու թէ տե­ղե­կու­թեան մնա­յուն հոս­քով զորս անհ­րա­ժեշտ է բա­նա­կա­նաց­նել, մտքի, յղաց­քի եւ տե­սու­թեան վե­րա­ծել ան­դա­դար: Այս ո­լոր­տին մէջ ե­թէ փոր­ձենք պատ­կե­րաց­նել հա­մազ­գա­յին, ա­ւե­լի ճիշդ պի­տի ըլ­լայ ը­սել հա­մաս­փիւռ­քեան քա­նի այ­լեւս կը դժո­ւա­րա­նայ «հա­մազ­գա­յին»ի հաս­կա­ցո­ղու­թիւ­նը, խոր­հուրդ մը, ա­պա եւ եր­կու ձե­ւի մա­սին կա­րե­լի է մտա­ծել: Ա­ռա­ջի­նը հա­մաս­փիւռ­քեան զօ­րա­շար­ժի կա­րո­ղու­թիւն ու­նե­ցող կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու մի­ջեւ հա­մա­ձայ­նու­թիւնն է: ­Բայց նման հա­մա­ձայ­նու­թեամբ ա­ռա­ջա­ցած ո­րե­ւէ խոր­հուրդ, հա­զիւ թէ կա­րե­նայ ներգ­րա­ւել ազ­գին (Ս­փիւռ­քի՞ն) նե­րու­ժը ա­ռանց դուրս ձգե­լու շատ կա­րե­ւոր հա­տո­ւած­ներ, ո­րոնք ի­րենք ի­րենց ներ­կա­յա­ցո­ւած չեն տես­ներ այդ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու ընդ­մէ­ջէն: Այս չի՛ նշա­նա­կեր, որ հա­մաս­փիւռ­քեան զօ­րա­շար­ժի կա­րո­ղու­թիւն ու­նե­ցող կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու հա­մա­տե­ղու­մը շատ կա­րե­ւոր յա­ռա­ջըն­թաց չի նշա­նա­կեր: Ընդ­հա­կա­ռա­կը, հա­մաս­փիւռ­քեան զօ­րա­շար­ժի ի­մաս­տով կրնայ շատ դրա­կան ըլ­լալ: Երկ­րոր­դը տար­բեր եր­կիր­նե­րու հա­մայնք­նե­րու ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան մար­մին­նե­րու հա­մա­տե­ղումն է, շատ ա­ւե­լի ֆո­րու­մի քան խոր­հուր­դի տես­քով: ­Բայց ա­տոր հա­մար անհրա­ժեշտ է հա­մայն­քա­յին ներ­կա­յա­ցուց­չու­թիւն­ներ ստեղ­ծել: ­Կան տար­բեր եւ յա­ջող փոր­ձեր: ­Կը մնայ որ հա­մաս­փիւռ­քեան զօ­րա­շար­ժի կա­րո­ղու­թիւն ու­նե­ցող կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը ի­րենք ա­ռա­ջին հեր­թին նա­խան­ձախն­դիր ըլ­լան նախ նման ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան մար­մին­նե­րու զօ­րե­ղաց­ման եւ քա­ջա­լե­րեն ա­նոնց ա­ռա­ջա­ցու­մը այն հա­մայնք­նե­րուն մէջ ուր չկայ նման ե­րե­ւոյթ եւ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը ի­րա­րու հետ յա­ճախ ան­հե­թեթ եւ մա­շեց­նող մրցակ­ցու­թեան մէջ են ի­րենց վե­րագ­րե­լու հա­մար հա­մայն­քա­յին ներ­կա­յա­ցուց­չու­թիւ­նը: ­Հա­մայնք­նե­րու հա­մա­տեղ­ման նա­խան­ձախնդ­րու­թիւ­նը կը վե­րա­հաս­տա­տէ միջ-հա­մայն­քա­յին հո­րի­զո­նա­կան կա­պե­րը ո­րոնք կա­յին եւ ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խա­ցու­մէն յե­տոյ տկա­րա­ցան, երբ իւ­րա­քան­չիւր հա­մայնք նա­խա­պա­տո­ւու­թիւն տուաւ հայ­րե­նի­քի հետ իր սե­փա­կան կա­պե­րուն: Ինչ որ յան­գե­ցաւ շատ հա­մայնք­նե­րու մե­կու­սաց­ման եւ ինք­նամ­փոփ­ման: ­Բայց ի՛նչ ալ ըլ­լայ բնոր­դը, ո­րով եւ մտա­ծո­ւի հա­մաս­փիւռ­քեան խոր­հուր­դի մը մա­սին, ա­ւե­լի կա­րե­ւոր է նախ մտա­ծել տար­բեր աշ­խար­հա­հա­յեացք­նե­րու հա­մադր­ման մա­սին: Այդ մէ­կը կոնկ­րետ կեր­պով կը նշա­նա­կէ Ս­փիւռ­քի մէջ հայ­կա­կան ինք­նու­թեան եւ ներ­կա­յու­թեան նո­ւա­զա­գոյն հա­սա­րա­կաց յայ­տա­րար­նե­րը բա­նա­ձե­ւող փաս­տա­թուղ­թի մը պատ­րաս­տու­թիւ­նը հա­մաս­փիւռ­քեան մա­նի­ֆես­տի մը տես­քով: Ե­րե­ւու­թա­պէս թե­րեւս հեշտ բայց ի­րա­կա­նու­թեան մէջ շատ բարդ այս նա­խան­ձախնդ­րու­թիւ­նը կա­րե­լի է սկսիլ հա­մայն­քա­յին մա­կար­դա­կով: Արդ, քա­նի՞ հա­մայն­քի մէջ բո­լոր կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու հա­մա­ձայ­նու­թեան ար­ժա­նա­ցած ինք­նու­թեան եւ ներ­կա­յու­թեան հա­սա­րա­կաց յայ­տա­րար­նե­րու փաս­տա­թուղթ կայ…

Ս­փիւռ­քը բազ­մա­շերտ է, դա­սա­կան հա­տո­ւա­ծի (ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն հե­տե­ւան­քով) այ­սօր շօ­շա­փե­լի տեղ կը գրա­ւէ այն Ս­փիւռ­քը որ կազ­մո­ւե­ցաւ վեր­ջին 30 տա­րի­նե­րուն։ ­Կա­րե­ւոր մաս ա­նոր­մէ կը գո­յակ­ցի դա­սա­կան Ս­փիւռ­քի կող­քին, նոյն գաղւթ­նե­րուն մէջ, իսկ այլ ստո­ւար բա­ժին մը՝ ­Ռու­սիոյ եւ դրա­ցի եր­կիր­նե­րուն մէջ։ Ինչ­պէ՞ս կա­րե­լի է հա­մա­կեր­պել ու որ­պէս մէկ ամ­բող­ջու­թիւն տես­նել այս բո­լո­րը։ Ի վեր­ջոյ պէ՞տք է այդ­պէս տես­նել, այլ թո­ղել իւ­րա­քան­չիւր հա­տուած իր շրջա­գի­ծէն ներս։

­Կար­ծեմ, որ պէտք է սկսիլ յստա­կանց­նել եւ բա­նա­կա­նաց­նել այդ տար­բեր «սփիւռք­ներ»ը: Սկ­սինք այն ինչ որ կը կո­չէք «դա­սա­կան հա­տուած»: ­Խոր­քին մէջ, այ՛ն է Ս­փիւռ­քը, գլխա­գի­րով, այն­պէս ինչ­պէս տե­սա­կա­նօ­րէն հասկ­ցո­ւած է ընդ­հան­րա­պէս: ­Հոն, սա­կայն, եր­կու, ե­թէ ոչ ե­րեք հա­մայնք­ներ ե­զա­կի են. պարս­կա­հայ հա­մայն­քը, պոլ­սա­հա­յու­թիւ­նը եւ թե­րեւս Ե­րու­սա­ղէ­մը: ­Հա­յաս­տա­նէն հիմ­նա­կա­նօ­րէն տնտե­սա­կան պատ­ճառ­նե­րով ար­տա­գաղ­թած հա­տո­ւա­ծին դժո­ւար է «սփիւռք» կո­չել, թէեւ կաս­կա­ծի ա­ռար­կայ չէ ա­նոր սփիւռ­քա­ցու­մը: Ա­սոր ա­մե­նէն մեծ մար­տահ­րա­ւէ­րը, տար­րա­լու­ծա­րա­նը ե­թէ կ­՚ու­զէք, ­Ռու­սիան է եւ հոն հաս­տա­տո­ւած մէկ մի­լիո­նէ ա­ւե­լի հա­յու­թիւ­նը: ­Կա­րե­լի՞ է փոխ առ­նե­լով 1970-ա­կան­նե­րուն ­Չի­նաս­տա­նի մա­սին գրո­ւած գրքի մը վեր­նա­գի­րը ը­սել, որ երբ ռու­սա­հա­յու­թիւ­նը արթննայ, Ս­փիւռ­քը պի­տի… Ինչ որ սե­ղա­նի վրայ պի­տի դնել նախ եւ ա­ռաջ այս «սփիւռք­ներ»ու հա­մար­կումն է, ա­ւե­լի պարզ՝ տո­ւեալ հա­մայն­քի մը մէջ դա­սա­կան Ս­փիւռ­քի եւ ­Հա­յաս­տա­նէն ար­տա­գաղ­թած հա­տո­ւա­ծի ի­րա­րու մօտ բե­րե­լու ճի­գը: Վս­տահ եմ, որ շատ հա­մայնք­նե­րու մէջ այդ առ­կայ է ար­դէն, եւ թե­րեւս ­Քա­ռա­սուն­չոր­սօ­րեայ ­Պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին Ս­փիւռ­քի մէջ զօ­րա­շար­ժը ա­րա­գա­ցուց այդ գոր­ծըն­թա­ցը: ­Բայց մէ­կը կը հե­տե­ւի՞ ա­նոր, կ­՚ար­ձա­նագ­րո­ւի՞ն յա­ջո­ղու­թիւն­ներն ու բաց­թո­ղում­նե­րը, կա՞ն գի­տա­կից նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­ներ գոր­ծըն­թա­ցը հեշ­տաց­նե­լու հա­մար: Այս բո­լո­րը կա­րե­ւոր են որ­պէս­զի այդ եր­կու հա­տո­ւած­նե­րու ին­քամ­փոփ­ման «բնա­կան» հա­կու­մին բե­կում մը տրո­ւի: ­Կա­րե­ւոր է նաեւ հա­մար­կու­մը չըն­կա­լել որ­պէս միա­ցում եւ ա­նոր հե­տե­ւու­մով «մէկ, մէկ, մէկ»ի լո­զուն­գի տրա­մա­բա­նու­թեամբ: Այլ ըլ­լալ մշա­կու­թա­յին տար­բե­րու­թիւն­նե­րու փոխ-ազ­դե­ցու­թեամբ ինք­նու­թեան զար­գաց­ման եւ հարս­տաց­ման հե­տա­մուտ:

­Վեր­ջերս տե­ղի ու­նե­ցան եր­կու հա­մախմ­բում­ներ, այս­պէս կո­չո­ւած ­Հայ­կա­կան ­Գա­գաթ­նա­ժո­ղո­վը եւ ցե­ղաս­պա­նու­թիւն­նե­րու մա­սին մի­ջազ­գա­յին ֆո­րու­մը, ո­րուն Ս­փիւռ­քը իր կազ­մա­կեր­պուած թե­ւով բա­ցա­կայ էր։ Ինչ­պէ՞ս կը գնա­հա­տէք հայ­րե­նի իշ­խա­նու­թեան այ­սօ­րո­ւան  մօ­տե­ցում­նե­րը Ս­փիւռ­քի նկատ­մամբ։ Ո՞ւր կ­՚ա­ռաջ­նոր­դո­ւի ան­ցեա­լէն շատ խօ­սո­ւած ե­ռա­միաս­նու­թեան ու­ղին, մա­նա­ւանդ պե­տա­կան ըմբռ­նում­նե­րուն լոյ­սին տակ։

Այ­սօ­րո­ւայ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը, ա­ռանձ­նա­պէս Ս­փիւռ­քի ­Գոր­ծե­րով ­Յանձ­նա­կա­տա­րը, նպա­տա­կադ­րած են ոչ միայն ի­րենց շա­հե­րուն հա­մա­պա­տաս­խան Ս­փիւռք մը ա­ռա­ջացնել, այլ Ս­փիւռ­քի որ­պէս հա­մայն­քա­յին կա­ռոյց եւ հա­ւա­քա­կան ինք­նու­թիւն հաս­կա­ցո­ղու­թիւ­նը քան­դել: ­Մէկ կողմ կը ձգեմ նման ան­հե­ռա­տես մօ­տեց­ման ե­տին ան­հա­տա­կան թէ շա­հախն­դիր կամ մին­չեւ իսկ ո­խա­կալ մղում­նե­րը: ­Բայց այդ մօ­տեց­ման գա­ղա­փա­րա­խօ­սա­կան պռիս­մա­կը յստակ է. հա­ւա­քա­կա­նու­թիւ­նը ըն­կա­լել որ­պէս ան­հատ­նե­րու գու­մար: Այդ հե­տե­ւու­մով ալ շեշ­տը դրո­ւած է պե­տա­կան մե­քե­նա­յէն ներս ան­հատ­նե­րու ներգ­րաւ­ման վրայ: Ծ­րա­գի­րը ինք­նին գէշ չէ, ընդ­հա­կա­ռա­կը, կրնայ քա­շո­ղա­կան ըլ­լալ Ս­փիւռ­քէն ոե­ւէ ան­հա­տի հա­մար, այդ ձե­ւով սկսե­լու իր աս­պա­րէ­զը, կամ իր աս­պա­րէ­զին մէջ այդ ծա­ռա­յու­թիւ­նը նկա­տե­լու որ­պէս ե­զա­կի փոր­ձա­ռու­թիւն, եւ կամ ալ պար­զա­պէս հայ­րե­նի­քին ծա­ռա­յե­լու ան­կախ թէ ով է օ­րո­ւայ իշ­խա­նու­թիւ­նը: Ժխ­տա­կա­նը Ս­փիւռ­քի այս «ան­հա­տա­կա­նաց­ման» ճամ­բով հա­ւա­քա­կան կա­ռոյ­ցի ու հա­մայն­քա­յին ներ­կա­յու­թեան կա­րե­ւո­րու­թեան նսե­մա­ցումն ու ան­տե­սումն է: Ա­մէն պա­րա­գա­յի, կը կար­ծեմ որ Ս­փիւռ­քի կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րուն հա­մար այս վե­րա­բե­րու­մը այ­լեւս յստակ կը դարձ­նէ թէ որ­քա՛ն անհ­րա­ժեշտ է ու­րոյն օ­րա­կար­գի մը բա­նա­ձե­ւու­մը, եւ ժա­մա­նակ չեն վատ­ներ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րու քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը փո­խե­լու ա­պար­դիւն ճի­գին մէջ: ­Թէ­կուզ եւ այս կամ այլ իշ­խա­նու­թիւն­ներ փո­խեն ի­րենց վար­քա­գի­ծը, Ս­փիւռ­քը իր օ­րա­կար­գը պէտք է ու­նե­նայ, եւ ա­նոր ծի­րին մէջ մտա­ծէ ­Հա­յաս­տա­նի հետ իր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մա­սին, ոչ հա­կա­ռա­կը: Ինչ կը վե­րա­բե­րի «Ընդ­դէմ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ­Յան­ցա­գոր­ծու­թեան 4-րդ Գ­լո­բալ ­Ֆո­րում»ին Ս­փիւռ­քի մէջ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հար­ցով ա­մե­նէն ա­ւե­լի ակ­տիւ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու մաս­նակ­ցու­թեան բա­ցա­ռու­մին, ա­պա եւ ա­նոր բա­ցատ­րու­թիւ­նը ա­ւե­լի պարզ է եւ մէ­կին. ա­մէն ան­գամ, որ ­Թուր­քիոյ դար­պաս­ման ճիգ ե­ղած է, ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչ­ման եւ ար­դա­դա­հա­տոյ­ցի պա­հան­ջա­տի­րու­թիւ­նը ըն­կա­լո­ւած է որ­պէս խան­գա­րիչ ազ­դակ: Այս իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն այ­սօ­րո­ւայ քա­ղա­քա­կա­նու­թեան մէջ այդ մէ­կը շատ տե­սա­նե­լի է, բայց մօ­տե­ցու­մը ըն­դո­ծին է «­Թուր­քիոյ հետ ա­ռանց նա­խա­պայ­ման­նե­րու յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ»ու սկզբուն­քին, ուր հայ­կա­կան կող­մը միշտ ալ հա­կում ու­նե­ցած է պա­հան­ջա­տի­րու­թիւ­նը ըն­կա­լել որ­պէս «նա­խա­պայ­ման», թէ­կուզ եւ այդ մէ­կը եր­բեք չփո­խո­ւած թրքա­կան… նա­խա­պայ­մանն իսկ ըլ­լայ: ­Ցա­ւա­լի է, ո­րով­հե­տեւ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան պա­հան­ջա­տի­րու­թիւ­նը, որ ­Հա­յաս­տա­նի ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հա­մար շատ ա­ւե­լի «նե­ղա­ցու­ցիչ» ազ­դակ ե­ղած է, ինչ որ «բեռ», որ Ս­փիւռ­քը դրած է իր ու­սե­րուն, իր սկզբուն­քայ­նա­կա­նու­թե­նէն ան­դին, կրնայ բա­նա­ձե­ւո­ւիլ եւ գործ­նա­կա­նա­ցո­ւիլ նաեւ որ­պէս դի­ւա­նա­գի­տու­թեան ձեռն­տու ռազ­մա­վա­րա­կան գոր­ծօն:
Ան­ցեա­լէն ե­կած ե­ռա­միաս­նու­թիւ­նը ե­րե­ւի կը վե­րա­բե­րի «­Հաաս­տան-Ար­ցախ-Ս­փիւռք» բա­նա­ձե­ւին, որ չեմ կար­ծեր որ եր­բե­ւի­ցէ խորհր­դան­շա­կա­նէն, լո­զուն­գէն կամ քլի­շէէն ա­ւե­լի բան մը նշա­նա­կած ըլ­լայ 1994-էն յե­տոյ: ­Պատ­ճա­ռը պարզ է. օգ­տա­գոր­ծո­ւած է հան­րա­յին խօ­սոյ­թին մէջ, բայց ոչ մէկ ա­տեն այդ «ե­ռա­միաս­նու­թիւ­նը» վե­րա­ծո­ւած է հա­յե­ցա­կար­գի կամ ինս­թի­թու­սիո­նի: ­Թէ ինչ­պէս 1994-էն ի վեր ­Հա­յաս­տա­նի եւ Ար­ցա­խի ի­րե­րա­յա­ջորդ ղե­կա­վար­նե­րը հա­մա­կար­գած են ի­րենց աշ­խա­տանք­նե­րը՝ ա­ռան­ձին հարց է որ չեմ կար­ծեր որ եր­բե­ւի­ցէ ու­սում­նա­սի­րո­ւած ըլ­լայ: ­Բայց Ս­փիւռ­քը եր­բեք ձայ­նի ու քո­ւէի ի­րա­ւուն­քով չէ ներգրա­ւո­ւած քա­ղա­քա­կան ո­րե­ւէ նա­խա­ձեռ­նու­թեան մէջ, նո­ւազ՝ Ար­ցա­խի հար­ցով: Այ­լա­պէս Ս­փիւռ­քի մէջ քա­ղա­քա­կան աշ­խա­տանք տա­նող­նե­րը շա­տոնց պի­տի անդ­րա­դառ­նա­յին, թէ որ­քան ծի­ծա­ղե­լի դրու­թեան մէջ կը դնէին ի­րենք ի­րենց երբ եր­րորդ (պե­տա­կան) կող­մի մը կը դի­մէին ճանչ­նա­լու հա­մար Ար­ցա­խի ան­կա­խու­թիւ­նը, եւ երբ ի­րենց խօ­սա­կի­ցը շատ բնա­կա­նա­բար կը հարց­նէր «իսկ ­Հա­յաս­տա­նը ճանչ­ցա՞ծ է», ճիգ կ­՚ը­նէին բա­ցատ­րե­լու թէ ին­չու ­Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը կը նա­խընտ­րեն որ նախ եր­րորդ կողմ մը տայ այդ քայ­լը…։